Müdrik alim və ədib

Məmməd Arif-110

Sovetləşmədən sonra yenidən formalaşan elmi məktəblərimizdən biri də müasir ədəbiyyatşünaslıq, xüsusilə ədəbiyyat tarixçiliyi idi. Düzdür, sovetləşməyə qədər Firidun bəy Köçərli, Abdulla Sur, Salman Mümtaz kimi ədəbiyyatşünas və mətnşünaslarımız var idi. Lakin onlarda Şərq təzkirəçiliyi ilə Qərb ədəbiyyatşünaslıq məktəbi hələ tam ayrılmamışdı. Məsələn, Firidun bəy Köçərlinin öz tələbələri üçün hazırladığı ikicildlik müntəxəbat belə idi.

Mədəni inqilab illərində bizdə Avropa tipli yeni ədəbiyyatşünaslıq məktəbi formalaşdı: bu, bir tərəfdən M.F.Axundzadənin maarifçilik yoluna, o biri tərəfdən isə Moskva bolşevikləri tərəfindən fəal təbliğ edilən marksist metodologiyaya əsaslandı. Anadan olmasının 110 illiyini Prezident sərəncamı ilə qeyd etdiyimiz akademik Məmməd Arif Dadaşzadə də bu yeni elmi məktəbin ən müdrik və aparıcı nümayəndələrindən biri oldu.

Ədəbiyyat elminin müasir meyarlarla formalaşması hər bir xalqın mədəniyyəti və düşüncə tarixində mühüm hadisədir. Azərbaycan kimi müstəqillik yoluna nisbətən gec çıxan xalqlar üçün isə bu, fövqəladə əhəmiyyət daşıyır. Çünki bizim fikir tariximizin ən aparıcı, çox zaman isə yeganə qolu ədəbiyyatımız olub. Bu baxımdan indi ictimai fikir tariximizin digər sahələrini də, əsasən, ədəbiyyatımızın mətnləri əsasında öyrənirik.

Marksist ədəbiyyatşünaslıq və tənqid məktəbinin yaranması bizim ictimai fikir tarixində bir inqilab, köklü yeniləşmə idi. Ona görə ki, marksist metodologiya Avropa fikrinin həm praqmatik, həm də nəzəri nailiyyətlərini özündə birləşdirmişdi və ancaq ədəbiyyat tarixini yeni şəkildə anlamağa yol açması ilə əhəmiyyətli deyildi. Marksizm metodologiyası orta azərbaycanlı üçün dünyada gedən prosesləri qiymətləndirməkdə, öz taleyimizə bu fonda baxmağa imkan verməsi ilə əhəmiyyətli idi. Bu istiqamətdə Nəriman Nərimanov, Ruhulla Axundov, Əli Nazim, Bakı Universitetində rus dilində mühazirələr oxuyan bir nəsil alimlər mühüm rol oynadılar. Marksist klassiklərinin mühüm əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə olundu (təəsüf ki, bu kitabların bir qismi AXC-Müsavat iqtidarı vaxtı zibilliklərə töküldü).

Marksist ədəbiyyatçılığın formalaşması 1920-1930-cu illərdə böyük ifratlarla gedirdi: klassik irs inkar edilir, ayrıca bir proletar ədəbiyyatı iddiası təbliğ olunur, qocaman yazıçılara qarşı hörmətsiz yazılar baş alıb gedirdi. Məmməd Arif bu prosesdə lap cavan vaxtlarından iştirak edirdi. Rus-tatar məktəbində yaxşı oxumuşdu, rus dilini gözəl bilirdi. O zaman bu, bolşevik mətbuatında fərqlənmək üçün çox zəruri idi: Moskvada gedən ideoloji və siyasi kampaniyalar haqqında birinci mənbələrdən xəbərdar olmaq, onlar barədə Azərbaycan dilində sadə və anlaşıqlı yazmaq mühüm iş idi. Ona görə onun həyat yolu bir tərəfdən elm və xüsusilə akademik elmlə, o biri tərəfdən isə yeni bolşevik mətbuatı, ədəbi mətbuatla sıx bağlı idi. Bu qoşa qanadı o, ömrü boyu daşıdı: ədəbiyyatçılıq ehtirası və akademik, pedaqoji müdriklik.

Məmməd Arifin səbri və müdrikliyi, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, Səməd Vurğun, Məmməd Cəfər və başqaları kimi, 37-ci il repressiyalarında yaşananların bir nəticəsi idi. Məmməd Cəfər öz xatirələrində Məmməd Arif haqqında "müəllimim" deyə danışır və göstərirdi ki, tuhatutun qızğın vaxtlarında komsomolçular onun da dərsinə gəlib provokasiyon suallar verirdilər, Məmməd Arif isə qızarıb susur, çaşmış gənclərə bəhanə verməmək üçün cavabdan vaz keçirdi.

Çoxları kimi yaradıcılığa "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri ilə başlamış, 1923-cü ildə orada "Bədgümanam", "Belə getsə, düzələr" və s. felyetonları çıxmışdı. Dövri mətbuatda şeir və hekayələri dərc edilmişdi. 1936-cı ildən Yazıçılar İttifaqının üzvü idi. Onun bütün sonrakı həyatı ədəbiyyatın içində keçmişdi. Bütün ədəbi mübahisələrdə, diskussiyalarda görkəmli alimin mötəbər sözü hamı tərəfindən qəbul edilirdi. Bu, misilsiz bir hörmət idi və Arif müəllim onu qələminin ədaləti ilə qazanmışdı.

Görkəmli alim zəhmət dolu bir həyat yolu keçib. Rus-tatar məktəbindən sonra bir müddət müəllimlik edib. Sonra Bakı Xalq Maarifi İnstitutunda oxuyub (1920-1925). Bununla kifayətlənməyən cavan ədib BDU-nun Şərqşünaslıq fakültəsini də bitirib. Məmməd Arif əlifba dəyişikliyinə qədər ərəb əlifbası ilə mükəmməl təhsil görən son ziyalılardan idi. Məhz bu, Məmməd Arifə klassik irsə, divan ədəbiyyatı ənənəsinə həmişə doğru yanaşmağa kömək edən səbəblərdən idi, sonraki ədəbiyyat tarixçiliyi fəaliyyətində ona dayaq oldu.

Məmməd Arifin fəal və ayıq mövqeyi bolşevik ideoloqlarının diqqətini cəlb etdi. Ötən əsrin 20-ci illərində köhnə ziyalılara şübhəli münasibət vardı: Moskva təkidlə tələb edirdi ki, cavan, proletar mənşəli kadrlar tapılsın və irəli çəkilsin. Belə kadrlardan biri kimi Məmməd Arif Moskvada Sovet Şərq Xalqları Elmi-Tədqiqat İnstitutunda aspiranturaya qəbul olunur. Bu hadisə cavan ədibin taleyini dəyişir. Məmməd Arif partiyalı cavan proletar kadrları siyahısına düşür və bu əqidəyə xidmət etməyə çalışır. Lakin o, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Məmməd Cəfər və başqaları kimi öz xalqının və torpağının vətənpərvəri olur, rus inqilabçı demokratlarından nümunə götürərək öz xalqının, cəmiyyətinin, milli əxlaqın ağrılı problemlərini irəli çəkir, ədəbiyyatı xalqın taleyi, bugünkü və gələcək həyatı ilə bağlayır. Bu, əslində, sovet dövrü partiyalı ədəbiyyatı içində milli bir xətt idi, onun güclənən, zəifləyən vaxtları olurdu, amma qırılmırdı və həmin xətt SSRİ-nin iflasına qədər davam etdi.

1930-cu illərdə Məmməd Arif artıq rus ədəbiyyatı üzrə əsas mütəxəssis və tərcüməçi kimi tanınırdı. 1929-cu ildə K.Nikiforovun "Fanar işığında" kitabının tərcüməsi cavan ədibin ilk kitabı idi. Sonra L.Averbaxın "Proletar ədəbiyyatının hegemonluğu uğrunda" (1931), M.Qorkinin "Makar Çudra" (1934), "Şura ədəbiyyatının vəzifələri" (1935) kimi kitabçaları çıxdı. Bu, M.Arifin tənqidçilik fəaliyyətinin birinci mərhələsi idi. Bu mərhələ qismən Mədəni inqilab dövrünə düşür və klassik rus ədəbiyyatının qabaqcıl, realist ənənələrinin, Puşkinin, Tolstoyun, Turgenevin, Çexovun, Belinskinin, Dobrolyubovun, Çernışevskinin və Qorkinin ənənələrinin tərcüməsi və təbliği ilə bağlı idi.

M.Arifin tənqidçilik fəaliyyətinin ikinci hissəsi İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrə düşür. Bu dövrdə onun çıxışlarının ən qiymətli cəhəti kosmopolit ideyalara qarşı çıxması, Bakıxanov, Axundzadə, Zərdabi, N.Nərimanov, Mizə Cəlil, Hadi kimi klassiklərin irsinin əhəmiyyətini izah etmək idi. Bizdə kosmopolitizm milli ədəbiyyatın orijinallığını qiymətləndirə bilməmək formasında idi və milli düşüncə üçün mənfi nəticələr verə bilərdi. 1950-ci illərin ortalarında bu məsələlərin müzakirəsi MK Bürosu səviyyəsində getdi və mərhum C.Cəfərov haqqında 1955-ci ildə xüsusi qərarla nəticələndi. Arif müəllim bu məsələlərdə ehtiyatlı mövqe tuturdu, kosmopolitizmi tənqid arxasında qabaqcıl Avropa mədəniyyətinə qarşı əsassız stereotiplərin yaranmamasına çalışırdı. Kosmopolit sayılan ədiblərin yaradıcılığının sağlam cəhətlərinə xeyirxah yanaşmaq tərəfdarı idi, onlar haqqında yazılar da qələmə alırdı.

1960-1970-ci illər ədəbiyyatı ortaya gələndə mətbuatda yeni diskussiyalar başladı. Konservativ tənqidçi və yazıçılar, haqlı olaraq, bu ədiblərdə, yazıçılarda sovet ədəbiyyatının ənənələrindən uzaqlıq görürdülər. M.Arif də bunu görürdü, amma bunda Azərbaycan ədəbi fikrinin mövzu, qəhrəman, insan taleləri baxımından zənginləşməsini də aydın şəkildə hiss edirdi. Bu, həqiqi tənqidçi uzaqgörənliyi idi. Eyni proses rus ədəbiyyatında da gedirdi, orada yeni istedadlar rus ədəbiyyatının gələcəyinə xidmət kimi müdafiə olunurdu. Bizdə də öndə Məmməd Arif olmaqla, Məmməd Cəfər, Əkbər Ağayev, Məsud Əlioğlu, Yaşar Qarayev və başqa tənqidçi və yazıçılar ədəbiyyatdakı yeniləşməni müdafiə və Sabir Əhmədov, Əlibala Hacızadə, İsi Məlikzadə, Sabir Azəri, Elçin kimi yazıçıları himayə edirdilər. Bu işdə Məmməd Arif öz qələmi ilə iştirak edir, ən istedadlı saydığı gənclər barədə xeyirxah yazılar yazmağa vaxt tapırdı.

Bu prosesdə Moskva ideoloqlarının da marağı vardı. Lakin Azərbaycanın yeni marksist və milli ədəbi fikri də bu prosesdən faydalanırdı. V.Leninin məlum məqalələri ilə bağlı olan partiyalılıq prinsipi ədəbiyyatın inkişafı üçün ziyanlı idi, bədii sözün özünə xas qanunlarına zidd idi. Amma rus inqilabçı-demokratların, onların tənqidçilik irsinin Azərbaycanda yayılması bədii düşüncədə ötən əsrin onuncu illərindən gələn və qırılmayan milli xəttin, ədəbi xalqçılığın yayılması ilə müşayiət olunurdu. Bu isə Azərbaycanda bədii düşüncəni zənginləşdirən, xalqın taleyinə və problemlərinə bağlayan bir xətt idi. Bu, partiyalı xətt deyildi, amma rus ədəbiyyatı ənənələri adı ilə həm Rusiyada, həm Azərbaycan ədəbi prosesində yaşayırdı və ədəbiyyatın düzgün inkişafına kömək edirdi.

Məmməd Arifin İ.Krılov, A.Puşkin, L.Tolstoy, V.Belinski, A.Çexov haqqında balaca kitabçaları ciddi ədəbi elmi məna daşıyırdı. Puşkinlə Belinski irsinin təbliği xüsusilə əhəmiyyətli idi. Puşkin Rusiyanın birinci milli şairi sayılırdı və bu ideyanın müəllifi Belinski idi, bu barədə iri bir kitab yazmışdı və Azərbaycan dilinə də tərcümə olunub. Puşkinin yaradıcılığı, həmin yaradıcılığın milli tərəfləri böyük Səməd Vurğuna dərindən təsir etmişdi, ona görə poemalarında öz qəhrəmanlarını Puşkinin qəhrəmanları ilə müqayisə edirdi. Digər tərəfdən, 30-cu illərdən başlayaraq Səməd Vurğunun böyük milli şairimiz kimi dərk edilməsi, qiymətləndirilməsi və sevilməsində Belinskinin Puşkin barədə fikirlərinin müəyyən təsiri də olmuşdur.

M.Arif 1931-ci ildə Moskvadan gələndən sonra Azərbaycan maarif komissarının müavini təyin olunur, eyni vaxtda, pedaqoji institutda Rus ədəbiyyatı kafedrasında baş müəllim, sonra dosent işləyir. 1932-ci ildə BDU-nun Rus ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müdiri təyin olunur. 1938-ci ildə SSRİ EA Azərbaycan filialında işə keçənə qədər bu vəzifədə işləyir. 1939-cu ildə Məmməd Arif Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun direktoru təyin edilir, 1950-ci ilədək bu vəzifəni aparır və sonrakı fəaliyyəti akademiya ilə qırılmaz surətdə bağlanır. Sonradan görkəmli alim 1957-1959-cu illərdə də institutun direktoru vəzifəsində çalışır.

Məmməd Arif İkinci Dünya müharibəsi başlanandan sonuna qədər "Azərbaycan" jurnalının (o zaman "Vətən uğrunda" adlanırdı) redaktoru olmuşdur. Ağır müharibə illərində mətbuatda çalışmaq, xüsusilə ədəbi mətbuatda çalışmaq məsuliyyətli bir iş idi. Kiçik oçerkdən böyük romana qədər hər bir əsəri oxumaq, üstəlik də yuxarıdan gələn direktivləri icra etmək lazım idi. Müharibə proletkultçuluq xülyalarına öldürücü zərbə vurdu. İnsanların sosial mənşəyindən asılı olmayaraq, onları qələbə uğrunda birləşdirmək lazım idi. Üstəlik, Azərbaycan xalqının tarixinə, yadellilərə qarşı mübarizəsinə dair əsərlər tapmaq və ya yazdırıb çap etdirmək zəruri bir iş idi. Bu dövrdə Dədə Qorquddan Qaçaq Nəbiyə qədər tarixi qəhrəmanlarımız haqqında neçə əsər dərc edildi və xalqımızın tarixi taleyi yenidən ədəbi gedişatın mərkəzi mövzularından biri oldu. Bu proseslərdə də Arif müəllimin çox böyük uzaqgörən zəhməti olmuşdur.

Müharibə dövründə M.Arif "Qorki faşizm əleyhinə" (1941), "Nə üçün faşizmin H.Heyneni görməyə gözü yoxdur?" (1942), "C.Cabbarlı yaradıcılığında xalqlar dostluğu" (1942) adlı kitabçaları, faşizmə qarşı çoxlu məqaləsi çıxmışdır. Eyni zamanda, akademiya çərçivəsində yeni Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin planlaşdırılması və yazılışı üzrə işlərdə Səməd Vurğun və Mirzə İbrahimovla birgə gərgin çalışmışdır. Məhz onların birgə hazırladıqları Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi plan-prospekti 50-ci illərin sonunda kitab şəklində ortaya çıxdı və mübahisəli məsələlərə, inanırıq ki, həmişəlik son qoydu. Bu işin əsasları barədə fikir demək iddiasında olanlar vardı, amma həmin insanlar ortaya bir şey çıxara bilmədilər.

1958-1960-cı illərdə üçcildlik ədəbiyyat tarixi çap olundu və böyük mədəni hadisə kimi qəbul edildi. Çünki xalqın ədəbi tarixi onun ümumi tarixinin davamıdır, bəlkə onun ən mühüm tərkib hissəsidir. Məhz ədəbiyyat tarixində xalqın mənəvi tarixi, onun milli dəyərlərinin geniş mənzərəsi üzə çıxır. Bu akademik tədqiqatda Azərbaycan xalqının mənəvi kökləri zəngin bir mənzərə kimi göründü, xüsusilə XII əsrdən bəri inkişaf edən divan ədəbiyyatı ənənələri layiqli qiymətini aldı. Ərsəyə gəlməsində Məmməd Arif qələminin, redaktorluğunun, ziyalı insafının rolu olan bu nəşr həmişə öz dəyərini saxlayacaq.

Alimin Azərbaycan ədəbiyyatını tanıdan və təqdim edən "Azərbaycan xalqının ədəbiyyatı" kitabı ingilis, rus, fars, erməni dillərində çapdan çıxıb. Ən mötəbər ədəbiyyat tarixçisi kimi Arif müəllim 1932-ci ildən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının orta məktəb üçün dərsliklərinin əsas müəlliflərindən biri olub (H.Araslı, F.Qasımzadə, C.Xəndan, Ə.Sultanlı və M.Rəfili ilə birgə). Orta məktəblər üçün "Sovet ədəbiyyatı" dərsliyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu kitabı Arif müəllim xüsusi müdrikliklə hazırlamışdı, sovet dövrü ədəbiyyatında olan ən qiymətli, xalqa bağlı məqamları ilk plana çəkə bilmişdi. Azərbaycanın müstəqilliyinə xidmət etmiş neçə nəsil bu dərslik üzərində yetişmişdir. Onun tələsik təftişi xırda adamların maarif kimi uca işə şəxsi mülahizələrlə baxmaq təşəbbüsü kimi uğursuz oldu.

Görkəmli alim sovet dövrü ədəbiyyatının öyrənilməsinin, qiymətləndirilməsinin patriarxı idi. 1967-ci ildə onun rəhbərliyi və redaktorluğu ilə hazırlanmış ikicildlik "Sovet ədəbiyyatı tarixi" işıq üzü gördü. Bu kitab üzərində alim Bəkir Nəbiyev, Həbib Babayev, Qasım Qasımzadə, Atif Zeynallı kimi nisbətən cavan alimlərlə çiyin-çiyinə işlədi. Layihə isə çətin idi, ilk dəfə olaraq bizim ədəbiyyatşünaslar 1917-ci ildən sonrakı ədəbi prosesi portret oçerklər olmadan, ancaq icmal oçerklər şəklində canlandırmalı idilər. Burada da plan-prospektin əsas müəlliflərindən olan Arif müəllim orijinal yol tapdı: oçerkləri nəzəri problemlərdən daha çox dövrün faktik ədəbi mənzərəsini yaratmaq üçün istifadə etməyə qərar verdi. Böyük bir kollektiv bu işin öhdəsindən uğurla gəldi, əlli illik ədəbi hərəkatın əhatəli faktik mənzərəsini göstərən bir ədəbiyyat tarixi ortaya çıxdı, ilk mənbələr, mətbuat üzərində işə üstünlük verildi. Hər cildə əlavə edilən "Ədəbi həyatın salnamələri" kitabları onu daha da zənginləşdirirdi. Bu layihə ədəbiyyat tarixinə yanaşmanın yeni, öz üstünlükləri olan bir üsulu idi.

Görkəmli alimin sovet ədəbiyyatı haqqında daha iki əsəri vardır: bunlar Cəfər Cabbarlı və Səməd Vurğun dramaturgiyası haqqında kitablardır. Ədibin ədəbiyyatşünas müdrikliyi bu iki əsərdə daha parlaq görünür, çünki hər iki ad ədəbiyyatımızın sovet dönəminin iki ağırlıq mərkəzidir. Ona görə ki, onlar ədəbiyyatda bədii əsərlər şəklində yaranan milli cərəyanın yaradıcıları və rəhbərləri idilər. Cəfər Cabbarlı və Səməd Vurğun Azərbaycanın taleyini ədəbiyyatın mərkəzi mövzusuna verirdilər və özlərindən sonrakı ədəbiyyata ən böyük təsir göstərdilər.

Məmməd Arif böyük Cəfər Cabbarlı haqqında hər şeyi bilirdi, bəlkə gələcəkdə heç bir alim Cabbarlıya onun kimi bələd olmayacaq. Onlar həm də uzaq qohum idilər və Cəfərin həyatı onun gözü qabağında keçmişdi. 1954-cü ildə çıxan kitab "Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq yolu" adlanırdı və Arif müəllim bildiklərinin hamısını sovet gerçəkləri imkan verdiyi həddə yazmışdı. Biz də ondan Cəfər Cabbarlı haqqında kitabımızda minnətdarlıqla istifadə etmişik.

Cəfərin həyatı zahirən bir-birinə zidd iki dövrə bölünür: 1915-1923 və 1923-1934. Milli hərəkat və Mədəni inqilab dövrləri. Cəfər hər iki dövrdə milli hərəkatın rəhbəri olub. Arif müəllim məlum səbəblərə görə Cəfərin 1915-1923-cü illərdəki ədəbi və siyasi fəaliyyətini olduğu kimi yaza bilməzdi. Ona görə alim Cabbarlının milli hərəkat mövzusunda "Trablis müharibəsi", "Ədirnə fəthi", "Bakı müharibəsi" əsərlərini ortaya gətirmir, onları gənclik romantizmi ilə bağlayıb üstündən keçir. Amma bununla Məmməd Arif böyük Cəfər Cabbarlıya heç kəsin edə bilməyəcəyi köməkliyi edir: kitabını, əsasən, Mədəni inqilab illərində yazılan pyeslər üzərində qurub onu sovet yazıçısı kimi tərifləyir. Bununla Arif müəllim Cəfər üçün sovet dövrü orta və ali məktəb dərsliklərinin qapısını açır, onu xalqın ən böyük ədiblərindən biri kimi tanıdır. İndi Cabbarlıya daş atanlar görmək istəmir ki, Mədəni inqilabın özü də milli hərəkatın digər şəkildə davamı idi, Azərbaycan xalqının məktəbindən ədəbiyyatına qədər "yenidən yarandığı" bir dövr idi. Amma Arif müəllim bunu bilirdi.

Müdrik ədib Cəfər Cabbarlının Mədəni inqilab ruhunda yazdığı "Od gəlini", "Sevil", "Almaz", "1905-ci ildə" kimi əsərləri Azərbaycan milli və bədii düşüncəsinin nailiyyətləri kimi təqdim edirdi və bunda tam haqlı idi. "Aydın" və "Oqtay Eloğlu" da daxil bu əsərlər Azərbaycanda yeni səhnənin və teatrın, kinonun yaranması üçün həlledici rol oynadı. Alim haqlı idi: Cəfər Cabbarlı mədəni inqilabda öz xalqının milli tərəqqi idealının gerçəklərini görürdü. O biri tərəfdən, Cəfər Cabbarlı yaradıcılığının milli mənasını ortaya qoymaqla Məmməd Arif həm də ədəbiyyatımızın inkişafının yeni bir istiqamətini nişan verirdi.

Alim Səməd Vurğun dramaturgiyasında Cabbarlı ənənələrinin davamını görmüşdü. "Od gəlini" və "Vaqif" pyesləri daxilən səsləşirdi, xalqımızın yadellilərə qarşı mübarizə motivi üzərində qurulmuşdu. Tarixi mövzuları ilk dəfə Cabbarlı işləmişdi və Səməd Vurğun müharibə ərəfəsində bu mövzulara müraciət edəndə Cəfər Cabbarlının formal yox, mahiyyətcə davamçısı idi. "Xanlar", "Fərhad və Şirin" də yüksək poeziya dili ilə yazılmış xalq-qəhrəmanlıq dastanları idi. O biri tərəfdən, böyük milli şair, xalqın sevimlisi olan Səməd Vurğun haqqında bu monoqrafiya ilə Məmməd Arif həm də özünə bir abidə qoydu, Səməd Vurğun onun Puşkini oldu, fəxr yeri oldu.

Çox güman ki, M.Arif Cabbarlının vətənçilik ruhunda olan əsərlərinin əhəmiyyətini İkinci Dünya müharibəsi illərində dərk etdi. Yuxarıdan vətən mövzusunda əsərlər tələb olunurdu. Azərbaycan ədəbiyyatında bunların nümunəsi ancaq Cabbarlıda idi. Təsadüfi deyil ki, 1944-cü ildə Cabbarlı üçün təşkil edilmiş yubiley yığıncaqlarının birində Səməd Vurğun və Mehdi Hüseyn yeni cabbarlışünaslığın əsasını qoyan tezislər irəli sürdülər. Bu tezislər isə müharibənin ədəbiyyat qarşısında qoyduğu yeni tələblər işığında aydınlaşmışdı. Əvvəllər Cəfər Cabbarlının proletkult ruhunda tənqidçisi olmuş Mehdi Hüseyn indi mərhum dramaturqa ən uca qiymətlər verirdi. Şübhəsiz ki, bu qənaətlər yazıçı Mehdi Hüseynin tarixi-qəhrəmanlıq mövzusunda Cəfər Cabbarlının ədəbi təcrübəsini mənimsəməsindən doğmuşdu. Məmməd Arifin də kitabı bu yığıncaqdan düz on il sonra çap olundu.

Paradoks səslənsə də, müharibə illəri sovet Azərbaycanında milli düşüncənin güclü inkişaf dövrü idi. Səbəb isə sadə idi: proletkult dövründə millət sözü qadağan idi, müharibə dövründə isə xalq ən müsbət və möhtərəm sözə döndü. 1954-1959-cu illərdə Azərbaycanı bürüyən milli ovqatın bir kökü də müharibə dövrü ab-havası idi (ikincisi S.Pişəvərinin Milli hökuməti). Həyat, Qarabağ müharibəsi vətənçi ədəbiyyatın əhəmiyyətini dönə-dönə təsdiqləyir.

Arif müəllim 1955-ci ildə Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, 1958-ci ildə isə həqiqi üzvü seçilmişdir. 1959-cu ildən akademiyanın ictimai elmlər bölməsinin akademik katibi, 1960-cı ildən isə humanitar elmlər üzrə vitse-prezidenti işləmişdir. Bütün bunlar onun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçisi və alim kimi fəaliyyətinə verilən qiymət idi. Ömrünün əsas hissəsini Məmməd Arif Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yaradılmasına və təbliğinə həsr etmişdir. Böyük alim 1943-1944-cü illərdə buraxılmış ilk müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin plan-prospektinin və oçerklərinin əsas müəlliflərindən biri idi. Məhz bu kitabda sonrakı üç cildlik ədəbiyyat tarixinin əsas prinsipləri, demək olar, hazır idi, lakin onların konkret ədəbi simaların irsinə tətbiqi məsələləri 1950-ci illərin sonlarına qədər çəkdi.

Məmməd Arifin həyatının ikinci əsas mövzusu tərcüməçilik olub. Onun tərcümə barədə nəzəri məqalələri də var. Cavan tərcüməçilərə öyrədir ki, sözləri yox, mənaları tərcümə etmək lazımdır. Ədib parlaq bir stilist idi, ana dilimizdə ən gözəl və aydın yazan qələmlərdən biri idi. Xırda tərcümə kitablarından başqa o, Servantesin "Don Kixot", L.Tolstoyun "Hərb və sülh" (1-ci və 4-cü kitablar), N.Ostrovskinin "Polad necə bərkidi", M.Makarenkonun "Pedaqoji poema", M.Qorkinin çoxsaylı əsərlərini ana dilimizə çevirmişdir. Onun 19 tərcümə kitabı işıq üzü görmüşdür.

Prezident İlham Əliyevin Məmməd Arifin yubileyinin qeyd edilməsi haqqında sərəncamı böyük hədəflərə xidmət edir. Biz keçmişimizdə, xüsusilə sovet dönəmində yaxşı nə varsa, qədrini bilməli, hər şeyə və tarixi şəxsiyyətlərimizə insafla qiymət verməliyik. Mədəniyyət qədirbilən qiymətdən yaranır və artır. Xalq da öz mədəniyyətini biləndə və sevəndə ucalır. Məmməd Arif də bu mədəniyyətin ən unudulmaz, görkəmli xadimlərindən biri idi.

Rəhim ƏLİYEV,

filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan.-2014.- 11 sentyabr.- S.10.