Milli musiqimizin əbədi parlayan ulduzu

"Üzeyir Hacıbəyli bizimdir, bütün varlığı ilə, yaradıcılığı ilə!!!"

Heydər ƏLİYEV

Hər ilin 18 sentyabrında qəlbimizdə qəribə duyğular çağlayır. Dahi Azərbaycan bəstəkarı, dramaturqu, jurnalisti, pedaqoqu, ictimai xadimi Üzeyir bəy Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəylinin doğum günü Azərbaycanda Milli Musiqi Günü kimi qeyd olunur. Ulu öndər Heydər Əliyevin 1995-ci ildə imzaladığı fərmanda Ü.Hacıbəylinin Azərbaycan xalqı qarşısındakı misilsiz xidmətləri, çoxşaxəli fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilir. O, dünyanın nadir şəxsiyyətlərindən biri kimi tarixdə artıq əbədiləşmişdir.

Üzeyir bəy Hacıbəyli 1885-ci il sentyabrın 18-də Qarabağda şuşalı Əbdülhüseyn bəyin ailəsində dünyaya göz açmışdır. İlk təhsilini Şuşa şəhər məktəbində almış, musiqi ilə məşğul olmuş, uşaq xorunun tərkibində səhnəyə qoyulan teatr tamaşalarında iştirak etmişdir. Onun gözəl səsi vardı. Şuşanın görkəmli xanəndələri kiçik Üzeyiri çox sevərdilər. Onu oxutdurar və muğamların sirlərini öyrədərdilər. Onun musiqi istedadı 1899-cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olduqdan sonra özünü daha parlaq göstərmiş oldu. O, burada klassik musiqi ilə ciddi və müntəzəm məşğul olmağa, bu sahədə biliyini artırmağa gözəl imkan əldə etdi. Çünki seminariyada musiqi, xor, rəqs dərsləri vacib fənlərdən olaraq, tələbələrə xüsusi ciddiyyətlə tədris olunurdu. Ü.Hacıbəyli burada həm skripka, həm violonçel, nəfəs alətlərindən isə baritonda çalmağı öyrənərək seminariyanın həm simli, həm də nəfəsli alətlər orkestrində uğurla çıxış edirdi. Musiqi müəllimi M.L.Pekker onu digər tələbələrə nümunə göstərib deyirdi: "Baxın, Üzeyir bəy cəmi bir ildir oxuyur, buna baxmayaraq üç alətdə çalmağı bacarır..." .

Artıq seminariyada o, öz ilkin bəstələrini yaratmağa başlayır. Xalq mahnılarından bir neçəsini xor üçün işləyir. Məşhur "Şəbi-hicran" xorunu da ilk dəfə seminariya tələbələrinin ifasında, özünün skripkada müşayiəti ilə səsləndirmişdi. Lakin həmin illər Üzeyir bəy Hacıbəylinin ən böyük arzusu müəllim olmaq, vətən övladlarını savadlandırmaqdan ötrü var qüvvəsi ilə çalışmaq idi. Hələ seminariyada oxuyarkən "Mən gələcəkdə nə iş görəcəyəm?" mövzulu inşa yazısında Üzeyir bəy "Ana dilində dərs kitabları tərtib edəcəyəm..." sözlərini yazmışdı.

Seminariyanı bitirdikdən sonra Ü.Hacıbəyli bir mövsüm Xocavənddə, 1905-ci ildə Bakıya köçərək Bayılda, Bibiheybətdə müəllimlik etmişdir. 1907-ci ildə "Hesab məsələləri" dərsliyini, az sonra "Mətbuatda istifadə olunan siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin türkü-rusi və rusi-türk lüğəti"ni çap etdirir. Həmin illər gənc Üzeyir bəy mətbuatda jurnalist kimi də çıxış etməyə başlayır. "Həyat", "Həqiqət", "İrşad", "Tərəqqi", "İqbal", "Yeni iqbal", "Azərbaycan" və s. qəzetlərdə felyetonçu, redaktor, baş redaktor kimi çalışır. Lakin musiqiyə sonsuz sevgi, uşaqlıq illərindən xəyalında yaşayan obrazlar onu Şərq aləmində, müsəlman dünyasında ilk milli operanı yaratmağa sövq edir. Beləliklə, o, dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin məşhur "Leyli və Məcnun" poemasının motivləri əsasında eyni adlı operanı yaradır.

1908-ci ilin 25(12) yanvar tarixi Azərbaycanda ilk milli operanın səhnədə təcəssüm tapması, milli musiqili teatrın yaranış günü kimi əbədiləşir.

"Leyli və Məcnun" operasının premyerası Azərbaycan xalqının qəlbində iftixar, qürur doğurdu. Əslində, bu hadisənin məğzi, ictimai mənası daha böyük idi. Bu, təkcə qəlboxşayan, gözəl, füsunkar musiqisi olan opera deyil, Azərbaycan xalqının milli oyanışının, özünüdərkin, "azərbaycançılığın" parlaq təzahürü idi.

Təsadüfi deyil ki, 22 yaşlı gənc Üzeyir bəyin çağırışına o zaman milli teatrın ən parlaq simaları sayılan sənətkarlar, şəxsiyyətlər qoşulmuşdu. Hüseyn Ərəblinski tamaşanın rejissoru, məşhur dramaturq Ə.Haqverdiyev dirijoru, tamaşanın dekor və əlbisələri başqa teatrlardan kirayə götürülsə də, onları bu tamaşaya uyğunlaşdıran, rəssam işlərini görən böyük maarifçi-filosof Əlibəy Hüseynzadə, Hüseynqulu Sarabski, Qurban Pirimov, Əhməd Ağdamski, Mirzə Muxtar, Ceyhun Hacıbəyli, İmran Qasımov və neçə-neçə aktyor həmin gün öz adlarını qızıl hərflərlə milli teatrımızın tarixinə əbədi həkk etdilər.

"Leyli və Məcnun" operasının ilk tamaşasına baxmaq istəyən ziyalılar arasında Gəncədən, Tiflisdən, Şamaxıdan, Dərbənddən gələnlər də vardı. Operanın premyerası əsl ümummilli bayram kimi xalqımızın həyatına qədəm qoydu. "Leyli və Məcnun"un uğurundan sonra gənc bəstəkar qısa zaman kəsiyində "Şeyx Sənan", "Rüstəm və Söhrab", "Əsli və Kərəm", "Şah Abbas və Xurşidbanu", "Harun və Leyla" operalarını, "Ər və arvad", "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" operettalarını yaratdı. Əgər operalarında saf məhəbbət, sədaqət, qəhrəmanlıq, dönməzlik, ləyaqət kimi ali insani keyfiyyətlər tərənnüm edilirdisə, operettalarında sağlam gülüş, incə yumor Üzeyir bəyin üz tutduğu ünvanlar idi.

Milli azadlıq ideyaları, demokratik yeniləşmələr arzusu bir ziyalı kimi onda zamanın kəmkəsirinə, problemlərinə, milli inkişafa mane olan mövhumata, savadsızlığa, qadın hüquqsuzluğuna qarşı etiraz hissləri doğururdu. Məhz bu hisslər onun "Ər və arvad", "O olmasın bu olsun", "Arşın mal alan" operettalarında böyük sənətkarlıqla öz əksini tapırdı.

Bir bəstəkar kimi Üzeyir bəy Hacıbəylinin şöhrəti artıq Azərbaycanın hüdudlarını aşırdı. Onun əsərləri rus, gürcü, erməni, yunan, yəhudi, osetin dillərinə tərcümə olunur, Qafqazın bir çox şəhərlərində tamaşaya qoyulurdu. Azərbaycan opera artistlərinin 1914, 1916-cı illərdə Tiflis, Türküstan, 1918-ci ildə İran, 1919-cu ildə Türkiyə qastrolları Üzeyir bəy Hacıbəylinin şöhrətini dünyaya yaymaqla, həm də o ölkələrin teatr həyatına bir dinamizm, yeni baxış, ab-hava gətirmiş olurdu. Görkəmli türk yazıçısı Rəşad Nuri Güntəkinin 1919-cu ildə bu münasibətlə yazdığı "Azərbaycan Teatrı" məqaləsində Ü.Hacıbəylinin "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" operettaları yüksək qiymətləndirilir, yumor səviyyəsinə görə F.Molyerin əsərləri ilə müqayisə edilirdi.

Peşəkar kino xadimləri də Ü.Hacıbəylinin əsərlərinə üz tuturdu. 1916-cı ildə rejissor Svetlov "Arşın mal alan"ı, 1919-cu ildə Yaltada Xanjankov "O olmasın, bu olsun"u lentə alır.

1918-ci il 28 May gününü - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranışını böyük sevinc, qürur və iftixar hissi ilə qarşılayanlardan biri də, təbii ki, Üzeyir bəy Hacıbəyli idi. Əsgər silaha sarılan kimi, Üzeyir bəy də qələmə sarılaraq təəssübkeşliklə, cəsarətlə, uzaqgörənliklə yazdığı məqalələrdə gənc müstəqil respublikanın siyasi, iqtisadi, mədəni həyatına müdaxilə edir, xalqı ayıq-sayıq olmağa çağırır, daxili və xarici düşmənlərin fitnələrindən qorumağa çalışırdı. Məhz o illər gənc respublikanın mədəniyyət sahəsində vacib sayılan addımlarından biri də "Arşın mal alan"ı Fransanın paytaxtı Parisdə tamaşaya qoymaq arzusu idi. Üzeyir bəyin Versal sülh konfransında iştirak edən qardaşı Ceyhun Hacıbəyliyə yazdığı məktublarda bu haqda məlumatlar vardır.

Lakin cəmi 23 ay ömür sürən ADR dövründə bu arzu gerçəkləşdirilmədi. 1920-ci ilin 28 aprel çevrilişindən sonra Üzeyir bəy Hacıbəylinin həyatında yeni mərhələ başladı. Bolşevik hökuməti tərəfindən əvvəllər təqib olunsa da, Nəriman Nərimanovun dəstəyi ilə o, yeni quruculuq işlərinə cəlb olundu və ölkəmizin mədəniyyət sahəsində taleyüklü məsuliyyətli işlər Üzeyir bəy Hacıbəyliyə həvalə edildi.

Azərbaycanda ilk dəfə olaraq Konservatoriyanın təşkil edilməsi, musiqi məktəblərinin yaradılması, milli kadrların musiqi təhsilinə cəlb edilməsi, muğam siniflərinin açılması ilə əlaqədar həm xanəndəlik, həm milli musiqi alətlərində muğamın tədris edilməsi, inkişafı naminə vahid muğam programının tərtibi, əslində, Ü.Hacıbəylinin illərlə qəlbində, xəyallarında daşıdığı arzular idi ki, gerçəkləşməyə başlayırdı. Artıq Üzeyir bəy tək deyildi. Belə nəhəng quruculuq işlərində sadiq dostları - M.Maqomayev, Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Pirimov, Mirzə Mansur Mansurov, Əhməd Bakıxanov və neçə-neçə böyük sənətkarlar onunla bərabər idi.

Yeni yaradılmış Radio evində ilk notlu xalq çalğı alətləri ansamblı yaratmaq (o zaman belə orkestrin dünyada analoqu yox idi), çoxsəsli xor təşkil etmək, Filarmoniyada mahnı və rəqs ansamblının təməlini qoymaq, müxtəlif musiqili müsabiqələrin, olimpiadaların keçirilməsinə rəvac vermək... Bütün bunlar Azərbaycanda gənclər və məktəblilər tərəfindən musiqiyə olan sonsuz sevgiyə, böyük həvəsə, geniş axına gətirib çıxardı. Belə ki, XX əsrin otuzuncu illərinin sonuna doğru Azərbaycan musiqisində milli kadrlar - bəstəkarlar, nəzəriyyəçilər, ifaçılar, xalq musiqiçiləri yetkin və səfərbər ordu kimi yüksək səviyyədə çıxış etmək iqtidarında idilər.

Məhz bu illərdə Ü.Hacıbəyli "Koroğlu" kimi möhtəşəm, dünya opera klassikasının incisi sayıla biləcək bir əsəri meydana qoydu. Təhsilli milli musiqiçilərimiz operadakı son dərəcə mürəkkəb vokal, xor, orkestr patriyalarının öhdəsindən artıq asanlıqla gələ bilirdi.

Milli musiqiçilərimizin məhz bu yüksək keyfiyyətləri 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan musiqisi və incəsənəti ongünlüyündə Rusiyanın tələbkar dinləyicilərini və sənətşünaslarını heyran etdi. İ.V.Stalin başda olmaqla, Azərbaycan musiqisinin incilərini dinləyən SSRİ rəhbərliyi əsərləri dönə-dönə alqışladılar və ifaçılarımızın əksəriyyəti yüksək təltiflərlə, orden və medallar ilə qiymətləndirildi.

Əslində, bütün bunlar dahi Üzeyir bəy Hacıbəylinin qələbəsi idi. Onun uzun illər gərgin zəhmətə qatlaşaraq, ərsəyə gətirdiyi böyük bir hərəkatın təntənəsi idi. Dekada zamanı sürəkli alqışlarla qarşılanan əksər sənətkarlarımız - Bülbül, Şövkət Məmmədova, Məmmədtağı Bağırov, İsmayıl Hidayətzadə, Səid Rüstəmov, Qara Qarayev və başqaları adlarını milli mədəniyyət tariximizin qızıl səhifələrinə yazmış oldular.

"Koroğlu" operasına yüksək qiymət verən Stalin bu əsərin tezliklə Moskvanın Bolşoy Teatrının repertuarına daxil edilməsini məsləhət bildi. Moskvadan librettonu tərcümə etmək üçün bir neçə rus şairi Bakıya dəvət olundu. Bəstəkarlar operanın partiturasında yeni redaktələr etdi. Lakin İkinci Dünya savaşının başlaması, Bolşoy Teatrın heyətinin Moskvadan müvəqqəti köçürülməsi bu işi ləngitdi.

Ömrünün son 10 ili Ü.Hacıbəylinin həyatında xüsusilə yaddaqalan sayıldı. O, dünya şöhrətli bəstəkar idi. Üzeyir bəy Hacıbəyli Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri, Konservatoriyanın rektoru, Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, SSRİ Ali Sovetinin deputatı, neçə-neçə dövlət komissiyasının üzvü idi. Bu illərdə o, "Cəngi" və "Qəzəl" kimi yeni musiqi janrlarının yaradıcısı oldu, milli bəstəkarlıq məktəbinin təməlini qoydu, Q.Qarayev, F.Əmirov, Ə.Abbasov, S.Ələsgərov, R.Hacıyev, A.Rzayeva, H.Nəcəfova və başqa bəstəkarların yaradıcılığına dərindən təsir etdi. Musiqişünaslığımızın zirvəsi olan Üzeyir bəy Hacıbəyli "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" monoqrafiyasını nəşr etdirdi, ən önəmlisi isə Azərbaycan SSR-in Dövlət himnini yaratdı. Ömrünün sonuna kimi doğma Azərbaycana, sevdiyi xalqına vicdanla, sədaqətlə, bütün qəlbi və zəkasıyla xidmət etdi. Onun 63 illik həyatı vətəni, xalqı, milləti necə sevməyin və ona nə cür xidmət etməyin ən bariz nümunəsi idi.

Dahi bəstəkarın yaradıcılığına daim yüksək qiymət verən ümummilli lider Heydər Əliyev demişdir: "Ü.Hacıbəyli bizimdir, bütün varlığı ilə, yaradıcılığı ilə!!!"

Üzeyir bəy Hacıbəylinin irsinə son dərəcə diqqət və qayğı ilə yanaşan Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyeva bəstəkarın külliyatının və ona həsr olunmuş onlarla elmi, publisist kitabların nəşr edilməsinə dəstək olur.

Ü.Hacıbəylinin şərəfli adı Azərbaycan xalqı üçün müqəddəsdir. Onun irsi milli mədəniyyətimizin ayrılmaz hissəsi, ən qiymətli incidir. Q.Qarayev yazırdı: "Ü.Hacıbəylinin musiqisi xalqın ürəyində yaşayır, onun mənəvi həyatını zinətləndirir. Zaman bu böyük istedadın qurduğu binanı sarsıtmağa nəinki acizdir, onun getdikcə daha da möhkəmlənməsinə şahid olur. Onun musiqisinin parlaq rəngləri daha da əlvanlaşır və biz onun yaradıcılığında yeni gözəlliklər və incəliklər kəşf edirik".

Əslində, bu lakonik və dərin mənalı sözlər bütün zamanlarda Ü.Hacıbəyli yaradıcılığının böyüklüyü, meyarı və məramnaməsidir.

Sərdar FƏRƏCOV,

əməkdar incəsənət xadimi, Ü.Hacıbəylinin

ev-muzeyinin direktoru, Azərbaycan

Bəstəkarlar İttifaqının katibi

Azərbaycan.-2014.- 19 sentyabr.- S.10.