Məşhur «Arşın mal alan» operettasının ekran həyatı

Kino tariximizdən

Film 1945-ci ilin payızında ekranlara çıxarıldı, onun nümayişi əsl sənət bayramına çevrildi, adı Azərbaycan kino tarixinə qızıl hərflərlə yazıldı. Filmin yaradıcıları Ü.Hacıbəyli dühasının bəhrəsi olan bu parlaq əsərdəki bəşəri ideyanı, komediyanın melodiyalarının gözəlliyini və rəngarəngliyini tamaşaçılara çatdırmaq üçün əllərindən gələni etmişdilər.

Filmə rol bölgüsü aparılarkən əgər hər bir obrazla bağlı bir neçə aktyor sınaq çəkilişlərinə dəvət olunurdusa, Əsgər surəti barədə quruluşçu rejissor R.Təhmasibin fikri qəti idi: "Bu rola Rəşid Behbudov çəkilməlidir. Vəssalam!"

Rəşid Behbudov "Arşın mal alan" filmindən sonra qısa bir vaxt ərzində məşhurlaşdı, eyni zamanda Azərbaycanı bütün dünyaya tanıtdırdı.

R.Behbudov söhbətlərinin birində demişdir: "Mən dünyanın hər hansı bir ölkəsində konsert proqramı ilə çıxış edəndə tamaşaçılar məni hər şeydən əvvəl "Arşın mal alan"" filminin qəhrəmanı tacir Əsgər kimi alqışlayırdılar".

Milliyyətindən asılı olmayaraq filmə baxan bir çox xarici ölkə tamaşaçısı Üzeyir bəyin ecazkar musiqisinə, Azərbaycan xalqının incə, mənalı yumoruna heyran qalırdı. R.Behbudov Finlandiyada olarkən bir fin tamaşaçısı filmdən aldığı təəssüratı baş rolun ifaçısına belə bildirmişdi: "Azərbaycanlılar nə gözəl xalqdır".

Film musiqili komediyanın bütün təravətini özündə qoruyub saxlaya bilmişdir. Filmdəki hadisələri məhz musiqi (musiqi redaksiyası Niyazinindir) hərəkətə gətirir, onun ritmini təyin edir, qəhrəmanların xarakterini açır, epizodların emosional təsvirini (operatorlar Əlisəttar Atakişiyev, Muxtar Dadaşov, rəssam Yuri Şvets, səs operatoru Ağahüseyn Kərimov) yüksəldir.

Bakı kinostudiyası müharibə şəraitində işləməsinə baxmayaraq, "Arşın mal alan"ın yüksək səviyyədə yaradılması üçün yaradıcı qrup mövcud texnikadan və texniki imkanlardan ustalıqla istifadə etmişdir.

O dövrdə Bakı kinostudiyasının texniki bazası zəif, işçilərinin də maddi vəziyyəti çox aşağı idi. Buna görə də film üçün rekvizit ayrı-ayrı tanış-bilişlərin evlərindən toplanırdı. Toy məclisində mürəbbə qablarına sabun surroqatı tökülmüşdü. Kəllə qənd, digər şirniyyatlar, xüsusilə noğul qumdan, əhəngdən və başqa materialdan düzəldilmişdi.

Ayrı-ayrı adamlar çəkiliş üçün evlərindən çilçıraq, stul, paltar, qiymətli əşyalar gətirmişdilər. Rəşid Behbudov filmdə atasının qaragül papağından, qızıl papirosqabından və gümüş çubuğundan istifadə etmişdir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, filmin rus və Azərbaycan variantlarının büdcəsi o vaxtkı qiymətlərlə 5807000 rubl təşkil etmişdi. Filmin ekranlara çıxarılmasından sonra iki il ərzində 5 milyard rubl qazanc əldə edilmişdi. Bundan başqa, ölkəyə dövlət sirri kimi gizli saxlanılan böyük həcmdə valyuta daxil olurdu.

Amma bununla belə, film çəkilib qurtarandan sonra Moskvada təhvil verilərkən kino mütəxəssisləri tərəfindən ona münasibət heç də birmənalı olmayıb.

"Arşın mal alan" Moskvaya aparılıb SSRİ Kinematoqrafiya Komitəsinə təhvil verilərkən mərkəzin bədii şurasının üzvləri filmi nəinki möhkəm tənqid atəşinə tutdular, hətta yaradıcı qrupun üzvlərini Sibirə sürgün etməklə hədələdilər.

Filmin quruluşçu rejissoru R.Təhmasib xatirələrində yazır ki, "Arşın mal alan"ı Moskvaya təhvil verməyə aparmışdıq. Moskvada vəziyyət çox ağır idi. Bəzi küçələrdə hələ də gediş-gəliş bərpa edilməmişdi. Filmi qəbul edən komissiyanın bəzi üzvləri bizi soyuq qarşıladılar. Baxışdan sonra bizi hətta məzəmmət edənlər də oldu. Açıqca deyirdilər ki, bu vurhavurda heç "Arşın mal alan "ın yeridir?

Rəsul Rza isə həmin əhvalatı belə xatırlayır: "Filmə baxandan sonra xüsusi müzakirə otağına yığışdıq. Filmin müəlliflərindən başqa nazir, nazir müavini, məsul işçilərdən bir qrup, bədii şura üzvləri, Moskvanın məşhur rejissorları vardı. Film haqqında müxtəlif fikirlər oldu. "Xan, bəy məişətinin idealizəsi", "reklam şəkillərinə bənzər çəkiliş" və bu kimi fikirlər deyildi. Amma müsbət fikir söyləyənlər də az olmadı. Azərbaycan kino işçiləri əsassız tənqidləri, bəzi yekəxana ağızbüzmələri cavabsız qoymadılar..."

Məsələ burasındadır ki, elə ağızbüzmələri cavabsız qoymayan R.Təhmasib və Rəsul Rzanın özü idi. Həmin iclasda M.Romm, N.Oxlopkov və digərləri çıxış edib deyirdilər: "Bu filmi çəkməkdə nə məqsəd güdmüsünüz?", "Yəni demək istəyirsiniz ki, inqilabdan əvvəlki həyat ekrandakı kimi gözəl olub?", "Aktyorların başına brialin çəkib par-par parıldatmaqla alverçiləri sovet adamlarına qarşı qoymaq istəmisiniz? " və s. və i. a.

Atılan daşların əksəriyyəti bir rejissor kimi R.Təhmasibin bostanına ünvanlanmışdı. Buna baxmayaraq, rejissor da, nazir də onların suallarını cavabsız qoymurdular. Bədii şuranın üzvü olan bir general hətta öz nifrətini gizlədə bilməyib demişdi: "Bu filmdən Sibir iyi gəlir". Rəsul Rza üzünü hərbçiyə tutaraq özünü güclə ələ alıb və belə cavab vermişdi: "Bilmirəm sizə necə müraciət edim, vətəndaş deyim, cənab deyim, ya nə, bunu bilmirəm. Amma bir şeyi çox dəqiq bilirəm: yaxşı ki, siz kinematoqrafiyaya rəhbərlik etmirsiniz". Rejissor R.Təhmasib də həmin an generala öz kəskin cavabını belə bildirmişdi: "Yoldaş general, xahiş edirəm, bizim filmi iyləməyəsiniz!".

R.Təhmasib bu iclas haqqında xatirələrində yazmışdır: "...İclas dağılanda mən ancaq Bolşakova yanaşıb bu sözləri dedim: "Bədii şuranın bu heyəti sovet kinematoqrafiyasını yaratmaqda, inkişaf etdirməkdə sizə kömək edə bilməz, bunlar qəbir qazana oxşayırlar". Bolşakov mənə bir söz demədi, ancaq baxışlarından duydum ki, o, bu sözlərdən qorxdu. Mənə deməsə də, ürəyində bunun həqiqət olduğunu başa düşmüşdü. Lakin onun bu adamlara gücü çatmazdı. Bu arada Sergey Eyzenşteyn mənə yanaşdı və üzünü Rəsul Rzaya tutaraq dedi: "Narahat olmayın, film uğur qazanacaq". R.Rza: "Sergey Mixayloviç, niyə siz çıxış etmədiniz?" Eyzenşteyn başının işarəsi ilə adamları göstərərək çox yumşaq bir tərzdə dedi: "Əzizim, mən nə deməliydim ki?" Sonra üzünü mənə tutub dedi: "Təhmasib, narahat olmayın. Siz yaxşı film çəkmisiniz".

Bədii şuradan sonra Rəsul Rza S.Eyzenşteynlə şəxsən tanış olmuşdu. Böyük sənətkar Rəsul Rzaya demişdi: "Mən sizi tanıyırdım. Şeirlərinizdən bəzilərini oxumuşam. Bu gün sizin cavablarınız xoşuma gəldi, sakit, ironik". Bir qədər sükutdan sonra əlavə etmişdi: "Nigaran olmayın, film yaxşıdır. Sadəlik onun nöqsanı yox, dəyərli cəhətidir." Sonra bir daha təkrar etmişdi: "Xalq bu filmi bəyənəcək, sevəcəkdir".

S.Eyzenşteynin həmin iclasda çıxış edib fikir söyləməməsinin səbəbi vardı. Birincisi, ona görə ki, o vaxtlar kino işçilərindən bir qrupu S.Eyzenşteynin əleyhinə kampaniyaya başlamışdılar, onun özünü də, sənətini də gözdən salmağa çalışırdılar. Ona görə Sergey Mixayloviç bu adamlara baş qoşmaq istəmirdi. İkincisi, o, mübahisə etməyi sevmirdi. Bilirdi ki, sözü keçməyəcək.

Bundan sonra "Arşın mal alan" ÜİK(b)P MK katibi A.Jdanovun iştirakı ilə daha bir yığıncaqda müzakirə obyektinə çevrildi. Bu dəfə yığıncağa filmin yaradıcılarından heç kim dəvət olunmamışdı. Həmin yığıncaqda iştirak edən Moskva kinematoqrafçılarından birinin rejissor M.Əliliyə dediyinə görə, Jdanov da "Arşın mal alan"ın nüfuzlu rəqiblərinə qoşularaq deyilən tənqidlərlə razı olduğunu bildirmişdi. Lakin Stalin "Arşın mal alan"a baxarkən (o, ümumiyyətlə, bütün filmlərə tamaşa edirdi - A.K.) Jdanov və daha bir neçə nəfər zalda imişlər.

Ekranda hadisələr bir-birini əvəz etdikcə Stalin gülməkdən özünü saxlaya bilmirdi, uğunub gedirdi. Bunu görən Jdanov Stalinə deyibmiş: "Mən yoldaşlara deyirdim ki, bu çox gözəl filmdir, əla kinokomediyadır. Amma onlar elə öz sözlərinin üstündə dururdular".

Məsələ burasındadır ki, "Arşın mal alan" Stalinin ən sevimli operettalarından biri idi. Stalin bu tamaşaya hələ 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti ongünlüyündə baxmışdı. O vaxt Əsgərin partiyalarını Bülbül oxuyurdu. Üzeyir bəy danışırdı ki, baxışdan sonra incəsənət xadimlərinin şərəfinə təmtəraqlı ziyafət verildi. Üzeyir bəy Stalinlə Molotovun arasında oturmuşdu. İosif Vissarionoviç gözlənilmədən bəstəkara tərəf əyilib arşın malçıdan mahnı oxudu və dedi: "Mən hələ Tiflisdə yaşadığım illərdən bu əsərlə tanışam. Həmin komediyanın ürəyəyatan mahnılarını bütün Gürcüstanın necə oxuduğunu xatırlayıram".

Rejissor R.Təhmasibin dediyinə görə, bundan sonra film əvvəlcə Moskvanın iki kinoteatrında ekrana buraxıldı. Camaatın böyük axınını görən kinonun rəhbərliyi filmin nüsxələrini çoxaldıb digər kinoteatrlara da verdi. Beləliklə, daha 18 kinoteatrdan arşınmalçının səsi eşidildi. İllər ötdükcə film "Arşın mal alan", "Çadra altında məhəbbət" adı ilə dünyanın 130-dan artıq ölkəsində nümayiş etdirildi, filmin yaradıcılarına böyük şöhrət qazandırdı.

1946-1947-ci illərdə tamaşaçıların sayı hesabatlarda göstərilirdi və bunun müqabilində rejissor müəyyən faiz qonorar alırdı. Lakin sonralar bu ölkədə və xaricdə elə bir astronomik rəqəm oldu ki, bunu daha hesablamaq mümkün olmadı və qonorar da ləğv edildi.

Təkcə 1945-ci ilin son aylarında ekrana buraxılandan sonra bu filmə 16,27 milyon tamaşaçı baxmışdır. 8-ci yeri tutmaqla prokat liderləri sırasında olmuşdur.

Xalq artisti L.Bədirbəyli xatirələrində yazmışdır: "Bu gözəl komediya haqqında xalqımızın fəxri Səməd Vurğun bir dəfə belə bir əhvalat danışdı: "Londonda Lordlar palatasındakı çıxışımdan sonra çox həyəcanlı idim, eyni zamanda elə bil ağır bir işdən azad olmuş kimiydim. Moskva nümayəndəsi ilə London küçələrini gəzirdik. Birdən nə görsəm yaxşıdır, böyük bir reklam lövhəsi. "Arşın mal alan", Ü.Hacıbəylinin kinokomediyası, Rəşidin və sənin birgə böyük portretin. Yaxınlaşıb baxanda gözlərim sevinc yaşı ilə doldu. "Ayə, gör "Arşın mal alan" Londonda nə gəzir" deyib qəhqəhə çəkdim". Bunu o, neçə dəfə teatrda təkrar-təkrar söyləmişdi. Hər dəfə də o sevinci yenidən yaşayırdı".

Rusiya kinosunun 100 illiyi münasibətilə aparılan sosioloji tədqiqatlar nəticəsində sovet kinosunun inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmiş sovet filmlərinin və sovet ekranında uzun illər nümayiş etdirilmiş xarici ölkə filmlərinin arasından "100 sevimli film" seçilmişdir. Həmin filmlər üç hissəyə - Qızıl, Gümüş və Bürünc siyahılara ayrılmışdır. 1945-ci ildə istehsal olunmuş "Arşın mal alan" kinokomediyası məşhur kino mütəxəssislərinin yekdil rəyi ilə "Qızıl siyahı"ya daxil edilmişdir.

Təsadüfi deyil ki, filmin ekranlaşdırılmasından söhbət düşəndə ssenari müəllifi də, rejissor da eyni sözü deyirlər: filmdə ədəbi mənbə olduğu kimi saxlanılmışdır. Bu da kino əsərinin uğur qazanmasının əsas amillərindən biri olmuşdur.

Filmin böyük uğurundan danışarkən Gülçöhrənin ariyalarını ifa edən müğənniləri də yaddan çıxarmamalıyıq. Filmdə Gülçöhrə rolunu ifa edən aktrisa L.Bədirbəylinin əvəzinə Azərbaycan dilində Validə Vəzirova, rus dilində isə Mariya Titarenko oxuyurlar. Opera və Balet Teatrının aktrisaları öz gözəl və bənzərsiz səsləri ilə Leyla xanımın oyununu yüksək səviyyədə tamamlayırlar.

Sovet hökuməti ötən illər ərzində "Arşın mal alan" kinokomediyasından fantastik rəqəmlərlə ölçüyə gələn valyuta əldə etmişdi. Eyni zamanda ekran genişlənmiş, rəngli olmuş, çəkiliş texnikası, xüsusilə səs yazılışı xeyli inkişaf etmişdi. Filmlər həm sovet, həm də xaricdən alınan yüksək keyfiyyətli kinoplyonkalara çəkilirdi. Bütün bunları nəzərə alaraq, SSRİ Kinematoqrafiya Komitəsinin "Soveteksportfilm" Ümumittifaq Birliyi "Arşın mal alan" kinokomediyasının yenidən çəkilməsi təklifini irəli sürür. Filmin ekranlaşdırılması Azərbaycan kinematoqrafçılarına tapşırılır.

Üçüncü cəhd

1965-ci ildə görkəmli bəstəkar Ü.Hacıbəylinin anadan olmasının 80 illiyi münasibətilə C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası "Arşın mal alan" operettasını yenidən istehsal edir. Bu dəfə film genişekranlı və rəngli variantda olur.

Filmə rejissor Tofiq Tağızadə Muxtar Dadaşovla birgə yazdığı ssenari üzrə quruluş verir. "Arşın mal alan"ın musiqisi bəstəkar Fikrət Əmirov tərəfindən yeni redaksiyada işlənir. Baş operator İ.Minkovetski, baş rəssam Elbəy Rzaquliyev bir çox səhnələri dekorasiyadan çıxarıb respublikamızın gözəl guşələrinin fonunda çəkirlər. Burada Göygölün, Qubanın və başqa yerlərin füsunkar təbiət mənzərələrindən bacarıqla istifadə edilir.

"Arşın mal alan"ı ekranlaşdırmaq rejissor T.Tağızadənin çoxdankı arzusu idi. Filmin bundan əvvəlki variantının milyonlarla tamaşaçının qəlbinə yol tapmasına və yaddaşlarda özünə möhkəm yer tutmasına baxmayaraq T.Tağızadə "Arşın mal alan"ı ekrana çıxarmaqla cəsarətli addım atır.

Rejissor T.Tağızadə filmin yenidən çəkilməsi ilə əlaqədar müxbirlərlə söhbətində demişdir:

"Əlbəttə, məsələ təkcə lenti "təzələmək"dən ibarət deyildir. Hətta ona görə yox ki, kinonun imkanları çox genişlənmişdir və biz geniş ekrandan, rəngdən istifadə edəcəyik. Bizim əsas vəzifəmiz Ü.Hacıbəylinin fikirlərinə daha yaxından yanaşmaq, iki mövzunu - təmiz, ülvi məhəbbəti və Şərq qadınlarının faciəsini göstərən əsərin ideyalarını daha dərindən açmaqdan ibarətdir.

Teatr tamaşasına oxşayan əvvəlki filmlərdən fərqli olaraq biz yeni filmi musiqili komediyanın motivləri əsasında çəkirik. Pyes kompozisiya cəhətcə (məsələn, film 2-ci pərdədən, Gülçöhrənin kadr arxasında oxuduğu ariyası ilə başlanır, ekranda isə Bakıdakı Qız qalası görünür) dəyişdirilmişdir..."

Kinoşünas N.Sadıxov hər iki variantı müqayisə edərək yazır ki, filmin 1945-ci il variantı sırf pyes əsasında çəkilmişdi. Yeni "Arşın mal alan" isə bir sıra məziyyətlərinə görə əvvəlkindən fərqlənir. Belə ki, film operettadan daha çox komik operaya yaxınlaşdırılıb.

1945-ci il variantının sırf pyes əsasında çəkilməsinə və 1965-ci ildə yaradılmış variantın isə bir çox səhnələrinin dekorasiyadan naturaya çıxarılmasına baxmayaraq, rejissor Tofiq Tağızadənin kinokomediyası bir sıra cəhətlərinə görə əvvəlki kinofilmdən geri qalır. İstər aktyor oyunlarında, istərsə də qeyri-ciddi təsir bağışlayan əlavə səhnələrdə bunu bir daha görmək olar. Əsgər rolunda çıxış edən Həsən Məmmədov qəhrəmanının daxili aləmini duya bilmir. Leyla Şıxlinskayanın ifasında Gülçöhrə arzu etdiyimiz Gülçöhrə deyildir. Ağadadaş Qurbanovun oyununda Soltan bəyə məxsus şənlik və sevinc vardır. Bununla belə onun bəzi şit hərəkətləri obrazın dəyərini azaldır. Süleyman rolunu ifa edən Murad Yegizarov, Vəli surətini yaradan Tələt Rəhmanov, Asyanı oynayan Xuraman Hacıyeva təbiilikdən uzaqdırlar. Nəcibə Məlikova Cahan xala rolunu yaxşı oynayır.

"Arşın mal alan" texniki imkanlardan gen-bol istifadə etsə də, sənət baxımından istər rejissor işinə görə, istərsə də aktyor oyunlarına görə əvvəlkindən geri qalır. Bütün bunlara baxmayaraq "Arşın mal alan" kinokomediyası 1967-ci ildə Tbilisidə keçirilən I Zaqafqaziya və Ukrayna respublikaları filmlərinin "Prometey-67" zona kinofestivalında ən yaxşı musiqili filmə görə Gürcüstan Bəstəkarlar İttifaqının mükafatına layiq görülmüşdür.

"Arşın mal alan" filmi çəkilib qurtarandan bir il sonra yaradıcı qrupun üzvlərindən rejissor T.Tağızadə, Gülçöhrə rolunun ifaçısı Leyla Şıxlinskaya və Telli rolunu ifa edən Səfurə İbrahimova sovet kinematoqrafçıları nümayəndə heyətinin tərkibində Yaxın Şərq ölkələrində olmuş, İordaniya, İraq və Suriyada keçirilən sovet filmləri həftəsində iştirak etmişlər. Nümayəndə heyəti özü ilə beş bədii film, o cümlədən "Arşın mal alan" musiqili komediyasını aparmışdı.

Rejissor T.Tağızadə danışırdı ki, kino həftəsi başlamazdan hələ çox qabaq Əmmanın, Bağdadın, Dəməşqin, Babilin ən yaxşı kinoteatrlarının fasadı bayram görkəmi almışdı: sovet filmlərindən ayrı-ayrı kadrlarla, tamaşaçılarla görüşə gələn artistlərin fotoşəkilləri ilə bəzədilmişdi. Hər üç ölkənin qəzetləri, radio və televiziyası sovetlər ölkəsinin mütərəqqi incəsənəti ilə qarşıdakı görüşləri səmimi şərh edirdilər.

Kino həftəsi günlərində bizim filmimiz dərhal müvəffəqiyyət qazandı və hər yerdə - Omanda da, Bağdadda da, Dəməşqdə də kinoteatrların sahibləri bayram proqramının uzadılması üçün bizi dilə tuturdular.

Aydındır ki, məhz Azərbaycan kinokomediyasının bu qədər böyük şöhrət qazanmasının nəticəsi idi ki, bizi dərhal televiziyada çıxış etməyə, tələbə klubuna, xalq dram teatrına, kinostudiyaya getməyə dəvət etdilər. Bizim bir həftə üçün nəzərdə tutulan proqramımız 30 günlüyə çevrildi.E

Göründüyü kimi, "Arşın mal alan"ın üçüncü variantı zəif alınsa da, əvvəlkinə nisbətən bədii səviyyəsi yüksək olmasa da, istər Azərbaycan, istərsə də xarici ölkə tamaşaçılarının diqqətindən kənarda qalmamış, film kinoteatrların və televiziya kanallarının repertuarında öz daimi yerini tuta bilmişdir. Bunun da əsas səbəbi Üzeyir musiqisi, Üzeyir dramaturgiyasıdır. Artıq 49 ildir ki, "Arşın mal alan" kinokomediyasının sonuncu variantının qəhrəmanı - arşınmalçı Əsgər istədiyini, gözəl Gülçöhrəni tapandan sonra sevinci yerə-göyə sığmır, elə hey oxuyur:

Axtarıb tapdım səni, səndəmi sevdin, yar məni?

Gör nə haldır görmür gözüm, şadlığımdan dünyanı.

Gəl-gəl, maralım, gəl, gəl-gəl, ceyranım, gəl!

Səni sevdim, yar, səni sevdim, gözüm görməz özgəni.E

Aydın KAZIMZADƏ,

əməkdar incəsənət xadimi, Prezident təqaüdçüsü

Azərbaycan.-2014.- 23 sentyabr.- S.10.