İki dost, iki tale
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə-130
Siyasi sarsıntılar, müharibələr və inqilablar əsri kimi qiymətləndirilən XX əsr, eyni zamanda, bir çox xalqlar üçün milli dirçəliş, milli haqlar uğrunda mübarizə və milli dövlətçiliyin əldə edilməsi yolunda tarixi şərait və geniş imkanlar dövrü olmuşdur. XX əsri öz əzəli torpaqlarında, lakin 2 böyük dövlətin sərhədləri hüdudlarında qarşılayan Azərbaycan xalqı əsrin bu tələblərinə cavab vermiş, yaranmış tarixi şəraitdə öz milli və demokratik hüquqlarını təsdiqləmək cəhdləri etmiş, öz mübarizəsində bu və ya digər dərəcədə uğurlar qazanmışdır. 1906-1911-ci illərdə İranda Konstitusiya - Məşrutə inqilabında cənubi azərbaycanlıların aparıcı rolu, 1917-1920-ci illər Təbrizdə Ş.M.Xiyabaninin rəhbərliyi ilə milli-demokratik hərəkat, nəhayət, əsrin əvvəllərindən başlayaraq Şimalı Azərbaycanda güc toplayan milli şüur, milli dirçəliş və milli hərəkatın öz inkişafında azərbaycanlıların milli dövlətçiliyinin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ilə nəticələnməsi deyilənlərə sübutdur. Bütün bu hərəkatlar, təbii ki, öz qəhrəmanlarını - siyasi liderlərini, ideoloqlarını, ictimai və dövlət xadimlərini, sərkərdə və inqilabçılarını yetirmişdir. Lakin XX əsrin ilk onilliklərində Azərbaycanın siyasət meydanına çıxmış tarixi şəxsiyyətlərdən iki nəfəri ideoloq - dövlət xadimi kimi təmsil olunmuşlar: Şimalı Azərbaycanda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Cənubi Azərbaycanda (və İranda) Seyid Həsən Tağızadə. Azərbaycanın iki böyük paytaxtında - Bakıda və Təbrizdə, ruhani ailələrində dünyaya gəlmış bu iki şəxs, taleyin hökmü ilə öz siyasi-ictimai görüşlərinin hələ formalaşdığı bir dövrdə tanış olmuş, bu tanışlıq məsləkdaşlığa, daha sonra əməkdaşlığa çevrilmiş və böyük bir dostluğun təməlini qoymuşdur.
Oxucuların S.H.Tağızadəni (1878-1970) daha az tanıdıqlarını təxmin edərək bu görkəmli və son dərəcə maraqlı şəxsiyyət haqqında bir qədər ətraflı məlumat verməyə çalışacağıq. Təbrizin hörmətli və nüfuzlu ailələrindən sayılan Tağızadələrin əsilləri Naxçıvanın Ordubad nahiyəsinin Vənənd kəndindən, Mir Haşımin nəslindən idi. Seyid Həsənin atası Seyid Tağı Rusiya təbəəsi olmaq istəməyərək hələ cavan yaşlarından Təbrizə gəlmiş, burada Şəbüstərilər nəslindən olan bir qızla evlənmiş və bu izdivacdan onun 4 oğlu olmuşdur. 1878-ci ildə Təbrizdə, ali ruhani - müctəhid ailəsində doğulan Seyid Həsən kiçik yaşlarından dini təhsil almış, daha sonra müstəqil şəkildə dünyəvi elmləri öyrənməyə başlamış, Təbrizdəki müxtəlif məktəblərdə, o cümlədən Amerika missionerlərinin məktəbində oxumuşdur. Həmin dövr Təbrizdə İranın digər şəhərlərindən fərqli bir mütərəqqi mühitin mövcud olması da müstəqil şəkildə Qərb və Şərq maarifçilərinin və filosoflarının əsərlərini mütaliə edən, xarici dilləri öyrənən gənc Tağızadənin dünyagörüşünün formalaşmasına güclü təsir etmişdir. 1904-cü ildə Seyid Həsən yaxın dostu, gələcəkdə Cənubi Azərbaycanın böyük maarifçi xadimi Mirzə Məhəmməd Əli Tərbiyət ilə birlikdə Cənubi Qafqaza səfər edərək, əvvəl Culfadan Naxçıvana, sonra İrəvana gəlir, burada azərbaycanlı ziyalılar, o cümlədən Qurbanəli Şərifovla görüşür, ilk dəfə qatara minərək Tiflisə gedir. "Avropanın ilk qapısı" kimi qəbul etdiyi Tiflis mühiti, ziyalılar, xüsusən azərbaycanlılarla görüşlər Tağızadənin yaddaşında dərin iz buraxır. "Şərqi Rus" qəzeti redaksiyasında onun təsisçisi və redaktoru Məhəmməd Ağa Şahtaxtinski, qəzetin gənc əməkdaşları Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə və Rəşid İsmayılov ilə tanışlığı, Şərqdə modernləşmə düşüncəsinin ən qızğın tərəfdarları və daşıyıcıları olan bu insanlarla söhbətlərini S.H.Tağızadə sonralar özünün Tiflisdəki ən faydalı görüşləri kimi qiymətləndirmiş, onların hər biri haqqında dəyərli fikirlər söyləmişdir.
Tiflisdən İstanbula, daha sonra Misirə (İskəndəriyyə və Qahirə), Beyrut və Dəməşqə yollanan və həmin ölkələrin mütərəqqi ruhlu ziyalı dairələrində ən geniş mövzularda - Şərq-Qərb, Qərb-İran, İranın problemləri və həlli yolları ətrafında geniş fikir mübadiləsi aparan S.H.Tağızadə 6 ay sürən bu səfərdən və görüşlərdən bir nəticə - İranda modernləşmə uğrunda siyasi vasitələrlə mübarizə aparmağın zəruriliyinə tam əminlik hasil edir. Öz yeni siyasi baxışlarını S.H.Tağızadə əvvəl Qahirədə, sonra Təbrizdə nəşr etdirdiyi "İranın hazırkı durumu və ya tarixin məhkəməsi" adlanan ilk iri həcmli, proqram xarakterli məqaləsində şərh edərək keçmişdə şanlı tarixə malik olan İranın müasir dövrdəki durğunluqdan və gerilikdən nicatının Qərb mədəniyyətini mənimsəməkdə olduğunu göstərir.
İranın xarici asılılığının güclənməsi, daxili ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, xalq kütlələrinin narazılığının artması 1905-ci ildə İranda Məşrutə (konstitusiya) inqilabı adlanacaq kütləvi etirazların başlanması ilə nəticələnir. Müxtəlif əhali təbəqələrinin tələbləri qarşısında Şah hakimiyyəti 1906-cı ilin avqust ayında Konstitusiyanın qəbul edilməsi və İran Parlamentinin - Məclisinin yaradılması haqqında fərman verir. Azərbaycandan Məclisə seçkilər yalnız noyabr ayında (Məclis işə başladıqdan sonra) keçirilir. Tağızadə özü bu vaxt artıq Tehranda olsa da, onun yuxarıda adı çəkilən məqaləsi Təbrizdə kitabça şəklində çap olunaraq Məşrutə tərəfdarlarının diqqətini cəlb etməsi, onun seçki kampaniyasında iştirak etmədən Azərbaycandan nümayəndə kimi Məclisə deputat seçilməsinə səbəb olur. Dərhal qızğın fəaliyyətə başlayan S.H.Tağızadənin rəhbərliyi ilə azərbaycanlı deputatlar Məclisin işinin Avropa standartlarına uyğun şəkildə təşkil edilməsinə, Əsas Qanunun və ona Əlavənin müasir qanunvericilik tələblərinə cavab verməsi sahəsində ciddi səy göstərir, bir sıra mühüm qanunların qəbul edilməsinə nail olurlar. Lakin bütün bu nailiyyətlər kəskin mübarizə şəraitində əldə edilir, Tağızadənin radikal çıxışları bir tərəfdən onun xalq arasında böyük nüfuz qazanmasına, digər tərəfdən hakim mühafizəkar qüvvələrin, şah və sarayın dərin qəzəbinə səbəb olur. Son nəticədə Məclisin mövcudluğu ilə barışa bilməyən İranın hakim mühafizəkar qüvvələri Tehrana hərbi qubernator təyin edilmiş rus kazak briqadasının polkovniki Lyaxovun dəstəyi ilə 1908-ci il iyunun 23-də hərbi çevriliş edərək birinci Məclisi top atəşinə tutmaqla dağıdır. Məşrutəçi qüvvələrə qarşı hücum zamanı bir neçə deputat həlak olur və öldürülür. Çoxlu sayda deputatlar həbs edilir, bir çoxları xarici səfirliklərdə gizlənirlər. İngilis səfirliyinə sığınan S.H.Tağızadə ölkədən 1,5 il müddətinə sürgün olunmaq şərti ilə İranı tərk etməli olur. Bakıya gələn Seyid Həsən burada geniş fəaliyyət göstərən iranlıların xeyriyyə cəmiyyətindən maddi və mənəvi dəstək alaraq konstitusiya lehinə təbliğat aparmaq üçün Avropaya yollanır. Yalnız həmvətənləri arasında deyil, artıq Bakının siyasi və ziyalı ictimaiyyəti arasında tanınan Tağızadə bu səfər zamanı ondan müsahibə almağa gələn Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə tanış olur. Həmin dövr 24 yaşlı Məhəmməd Əminin çiyinləri arxasında "Müsəlman Gənclik Təşkilatı" adlı gizli bir dərnəyin yaradıcısı, "Müsəlman sosial-demokrat "Hümmət" qrupunun banilərindən biri və 5 ildən artıq müddətdə Tiflis və Bakı mətbuatında rus istibdad rejiminin tənqidinə həsr olunmuş onlarla məqalənin müəllifi kimi siyasi mübarizə təcrübəsi var idi. 1909-cu ilin əvvəllərində "Tərəqqi" qəzetində hökumət əleyhinə yazılarına görə həbs olunmaq təhlükəsi qarşısında qalan M.Ə.Rəsulzadə Bakını tərk edərək həmin qəzetin müxbiri kimi İrana gedir. Bu dövr - Tehranda Məclis topa tutulduqdan və ölkədə irtica rejimi bərqərar olduqdan sonra Məşrutə hərəkatının mərkəzi Azərbaycana - Təbrizə keçmişdi və Rəsulzadənin İrana gəldiyi günlər Səttarxanın başçılığı ilə Azərbaycan azadxahları şah qüvvələrinə qarşı mütəşəkkil və mübariz ordu kimi çıxış edirdilər. Cənubi Azərbaycanın şəhər və kəndlərini addım-addım gəzən, öz doğma xalqının acınacaqlı vəziyyətini yaxından müşahidə edən, Təbriz Əncüməninin (yerli idarə orqanı) üzvləri, ziyalılar və azadlıq mücahidləri ilə görüşən, Səttarxanla müsahibə aparan M.Ə.Rəsulzadə özünün məşhur "İran məktubları"nı yazır. "Tərəqqi" qəzetinin 1909-cu il yanvar-avqust saylarında dərc olunan bu məqalələr silsiləsi Təbriz üsyanının salnaməsi olmaqla, 11 aylıq mühasirədən sonra onun rus ordularının birbaşa müdaxiləsi ilə yatırılması, Azərbaycanın bütün məntəqələrində azadxahlara tutulan divan və təzyiqlərin canlı şəhadəti sayıla bilər. Bu məktublarda Londonda Qərb ictimai fikrini İrana yönəltmək məqsədilə geniş təbliğati iş apardıqdan sonra Təbrizə qayıtmış S.H.Tağızadənin də adı çəkilir, onun "həmvətənləri ilə əl-ələ verərək tamam o mühasiratı çəkdiyi" vurğulanır.
Təbriz üsyanının qan içində yatırılması İranın digər vilayətlərində şah rejiminə qarşı çıxışların başlanmasına təkan verir. Vəziyyəti düzəltməyə çalışan Məmmədəli şah yeni seçki qanunu hazırlanması haqqında fərman imzalayır. Bu məsələ ilə bağlı şah hökuməti ilə müzakirələr aparmaq məqsədilə Azərbaycan əncüməni ölkənin digər əncümənləri tərəfindən vəkil seçilir və S.H.Tağızadə bu işdə "baş məsləhətçi" kimi iştirak edir. Maraqlıdır ki, müzakirələrdə şah tərəfini də etnik azərbaycanlılar təmsil edirdilər.
İki ay davam edən müzakirələrdən sonra, 1909-cu il iyul ayının 1-də yeni seçki qanunu təsdiq olunur ki, bu qanunu məhz S.H.Tağızadənin fəaliyyətinin nəticəsi hesab etmək olar. Çünki həmin vaxt Təbrizdə qanunvericilik sahəsində ondan təcrübəli və nüfuzlu şəxs yox idi.
İran Məclisinə yeni seçkilərin keçirilməsi kampaniyasını "Tərəqqi" qəzetində geniş işıqlandıran Rəsulzadə İranın, demək olar ki, bütün vilayətlərindən gələn siyahılarda Tağızadənin adı və ya onun haqqında belə bir qeyd olduğunu yazır: "Tağızadə cənablarını yazmayırıq, zira bilirik ki, o yəqinən Azərbaycandan seçiləcəkdir". Həqiqətən, həm Tehrandan, həm də Təbrizdən II Məclisə deputat seçilən Tağızadə Məclisdə Təbrizi təmsil etməyə üstünlük verir.
Lakin həmin dövr İranın əsas siyasi məsələsi yalnız Məclisə seçkilər deyildi. Əyalətlərdə hələ də davam edən etiraz dalğaları Gilan mücahidləri və bəxtiyarı tayfasının birgə silahlı çıxışları nəticəsində 1909-cu il iyul ayının 16-da Məhəmməd Əli şahın devrilməsi və onun 14 yaşlı oğlu Əhməd Qacarın taxta oturulması ilə nəticələnir. Həmin dövr silahlarını hələ də yerə qoymayan fədai dəstələrinin, xüsusilə Qafqaz fədailərinin fəaliyyətinə son qoymaq məsələsini dinc yolla həll etməyə çalışan şah hökuməti fədailərin arasında böyük nüfuzu olan S.H.Tağızadəni təcili olaraq Təbrizdən Tehrana çağırır. Rəsulzadənin "Tərəqqi" qəzetində nəşr olunmuş son məqalələrindən onun Tağızadəni Tehrana müşayiət etdiyi aydınlaşır. "Mütləqiyyəti-hakimə" adlı yazısında Rəsulzadə İkinci Məclis çağırılana qədər Nazirlər Kabinetinin fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirmək üçün 20 nəfərdən ibarət seçilmiş Ali İdarə Heyətinə daxil olan Tağızadəni "İranın yeganə siyasətçisi" adlandıraraq bu heyətin görəcəyi işlər barədə ondan müsahibə alır. 16 avqust 1909-cu il tarixdə dərc olunmuş bu məqalə Rəsulzadənin "Tərəqqi" qəzetində çap olunmuş son "İran məktubudur". Lakin elə bu yazının axırında "Yeni qəzetə" adlı bir elanda gələn həftədən "İrane-nou" (Yeni İran) adlı forma və proqramına görə Avropa üsulunda ilk gündəlik qəzetin nəşrə başlayacağı və "müxbiriniz Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bu qəzetdə yaxından iştirak edəcəyi" xəbər verilir.
23 avqust 1909-cu il tarixdə Tehranda
"İrane-nou" qəzetinin nəşri ilə M.Ə.Rəsulzadənin
yalnız İran fəaliyyətinin deyil, həm də
S.H.Tağızadə ilə əməkdaşlığının yeni dövrü başlayır. Rəsulzadənin
və Tağızadənin bu qəzetlə
bağlı xatirələrində İranda yeni, Avropa tipli ilk qəzetin buraxılması
ideyasının nə zaman və nə məqsədlə
yaradıldığı haqda bir söz deyilmir. Lakin bu qəzetin Tağızadənin
İranın modernləşməsi proqramının tərkib
hissəsi olduğu və onun Rəsulzadənin
timsalında bu mühüm vəzifənin öhdəsindən
gələ biləcək bir şəxs, professional qəzetçi,
siyasi publisist, nəhayət, həmməslək tapdığı
şübhə doğurmur.
Rəsulzadə üçün də bu qəzetin
baş redaktorluğu, sadəcə, yeni iş yeri
olmayıb, dini-klerikal və
despotik-mühafizəkar siyasi mühitin hökm
sürdüyü İran cəmiyyətində ilk dəfə
demokratiya prinsiplərini - azadlıq, bərabərlik, ədalət ideyalarının təsbit edilməsi,
doğma Azərbaycan xalqı da daxil olmaqla
15 milyonluq İran xalqlarının
ən əvvəl vətəndaşlıq hüququnun
tanınması, xalqın da öz hüquqlarını yeni,
demokratik yollarla müdafiəyə hazırlanması kimi
mühüm bir işdə siyasi təcrübə əldə
etmək imkanı idi. "İrane-nou"
qəzeti eyni zamanda daha bir missiyanı yerinə yetirməli
idi. Cəmiyyətin siyasi mədəniyyətinin və
parlament sisteminin əsas göstəricisi
olan siyasi partiyanın təşkili və hələ
seçkiləri davam edən 2-ci çağırış Məclisdə
yaradılması nəzərdə tutulan Demokrat
fraksiyasının fəaliyyətinin
yeni əsaslarla qurulması günün tələbi kimi
ortaya çıxırdı. Tağızadənin
başçılığı ilə yaradılan və İranın
mütərəqqi fikirli siyasi və ictimai xadimlərinin,
geniş ziyalı təbəqələrinin təmsil
olunduğu İran Demokrat Partiyası (İDP) ölkədə
partiya sisteminin əsasını qoyur. İran təbəəsi
olmayan M.Ə.Rəsulzadənin bu partiyanın təşkilatçılarından
biri kimi onun Mərkəzi Komitəsi heyətinə daxil edilməsi
və partiyanın mərkəzi mətbuat orqanı, fars dilində
buraxılan "İrane-nou" qəzetinin ideya rəhbəri
və baş redaktoru təyin
edilməsi 25 yaşlı Məhəmməd Əminin
İranın ali siyasi dairələrində artıq ciddi və
yetişmiş bir siyasətçi kimi qəbul olunduğunu
göstərirdi. Birmənalı demək olar ki, nəşr olunduğu müddətdə
(müxtəlif fasilələrlə avqust 1909 - may 1911)
"İrane-nou" qəzeti boynuna düşən
missiyanı şərəflə
yerinə yetirmişdir. İran mətbuatı tarixinə
həsr edilmiş bütün kitab və tədqiqatlarda
"Bakılı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
sər-dəbiri (baş redaktoru) olduğu bu ruznamə"
öz dövründə İranın ən nüfuzlu mətbuat
orqanı kimi qiymətləndirilir. Rəsulzadənin
özünün "M.Əmin", "R-zadə", "Rəsulzadə",
"Niş" (neştər) imzaları ilə, eləcə
də imzasız dərc olunan baş məqalələri və redaksiya şərhləri nəzərə
alınmaqla bu qəzetdə 200-dən artıq
yazısı dərc
olunmuşdu. Məhəmməd Əminin yalnız İran
mövzusu ilə məhdudlaşmayaraq Şərq, Avropa, Rusiya
və əlbəttə ki, Azərbaycan tarixi və ədəbiyyatı
sahəsində geniş bilgilərini qəzet səhifələrinə
gətirməsi, onun özünün də etiraf etdiyi kimi, bu
qəzeti yalnız nüfuzlu
deyil, həm də son dərəcə oxunaqlı etmiş, beləliklə,
"İrane-nou" siyasi orqan
olmaqla yanaşı, həm də geniş maarifçilik
missiyasını yerinə yetirmişdir.
Lakin nə
Tağızadənin İran məclisində deputat, nə də
Rəsulzadənin
qəzet redaktoru kimi fəaliyyəti heç də
rahat və sakit olmamışdır. Tağızadənin
başçılıq etdiyi inqilabçı, dünyəvi, radikal Demokrat fraksiyası Məclisdə
əksəriyyət təşkil edən Etedaliyyun (mühafizəkar)
fraksiyası arasında ictimai,
iqtisadi, siyasi, mədəni
islahatlar və onların
aparılması üsulları məsələlərində ciddi
ixtilaflar mövcud idi. Digər tərəfdən, Tağızadənin dinin siyasətdən
ayrılması, həmçinin
qətl törətmiş axundun cəzalandırılması
kimi tələblərini
İslam tarixində görünməyən radikal mövqe kimi qiymətləndirən ruhanilərin sərt münasibəti
sonda Tağızadəyə qarşı "dinsizlik"dən
tutmuş "müstəmləkəçilərlə əməkdaşlıq"
kimi ittihamların irəli sürülməsi və onun nəinki
Məclisdən, ümumiyyətlə, İrandan
çıxarılması tələbi ilə nəticələnir.
Təbii
ki, Rəsulzadə də bu qüvvələrin diqqətindən
kənarda qalmır. 1910-cu ildə ayrıca kitabça şəklində
"Tənqidi firqeyi E'tidaliyun və ya Ectimaiyun-E'tidaliyun" ("Mühafizəkar
və ya sosialist-mühafizəkar partiyaların tənqidi")
adlı əsərin nəşrindən tutmuş, "İrane-nou" qəzetinin
bütün fəaliyyəti istər hökumət dairələrini,
istərsə də qəzetin antirus istiqamətindən
narazı olan Rusiyanın İrandakı səfirliyini bu
nüfuzlu qəzetin bağlanması və Rəsulzadənin
isə İrandan xaric edilməsi üçün bəhanə axtarmağa sövq
edirdi. Nəhayət, Rəsulzadənin Amerikadan İranın
maliyyə sistemində islahatlar aparılmaq üçün dəvət
olunmuş Morqan Şusterlə
apardığı siyasi müsahibə əsas sayılaraq Rusiya səfirliyinin təşəbbüsü
və İran hökumətinin tələbi ilə Rəsulzadə
də İranı tərk etməli olur. Qeyd olunmalıdır
ki, Qərb mətbuatı
"İrane-nou" və Rəsulzadə ətrafında
baş verən hadisələrlə yaxından
maraqlanmış, Parisdə çıxan "Siqeyl" qəzetinin
Tehrana gəlmiş xüsusi müxbiri qəzet və onun
baş redaktoru haqqında böyük bir reportaj dərc
etmişdir. İranın o zamankı xarici işlər naziri, Rəsulzadənin
"yaxın dostum" adlandırdığı Hüseyn Xan
Nəvvab Rəsulzadənin şərəfinə şam yeməyi
vermiş, bu məclisində S.H.Tağızadə və digər
şəxslərlə birlikdə "Tayms" qəzetinin
müxbiri və İngilis səfirliyinin hərbi attaşesi
Stoks da iştirak etmişlər.
Beləliklə, bir neçə
aylıq fasilə ilə Tağızadə və Rəsulzadə
İranı tərk etməli olurlar. 1909-1911-ci illər bu iki şəxsin
hər birinin həyatında bir
çox cəhətdən əhəmiyyətli olmaqla
onların münasibətini ən
əvvəl məsləkdaş,
eyni əqidə və məqsəd yolunun mübarizləri kimi qiymətləndirməyə
imkan verir.
S.H.Tağızadənin
amalının İslama və şəriətə zidd, Məclis,
ölkə və millətin işlərində
iştirakının zərərli olduğunu əsas gətirərək
onun Məclisdən və
İrandan çıxarılması haqqında Nəcəf
üləmalarının verdiyi fətvanın tələbini İran Məclisi tam yerinə yetirməyərək
ona üç aylıq məzuniyyət
verməklə mandatdan məhrum
etməsə də,
Tağızadəyə vurulan "kafir"
damğası onun vəziyyətini xeyli çətinləşdirir.
Təbrizə gəlib dörd ay burada qalan
S.H.Tağızadə "rusların ona qarşı
intriqasından" ehtiyat edərək Demokrat
Partiyasının Azərbaycan təşkilatının qərarı
ilə İranı tərk edir və İstanbula gedir. İrandan gizli surətdə
Bakıya qayıdan M.Ə.Rəsulzadə də qısa
müddətdən sonra təqib və həbs olunmaq təhlükəsi
qarşısında İstanbula gəlir və burada yenidən
Seyid Həsən Tağızadə ilə
görüşür. Daha iki il davam edəcək
İstanbul dövründə Tağızadə və Rəsulzadənin
dostluğu istər gündəlik həyatın maddi çətinliklərindən,
istərsə də artıq dəyişməkdə olan məslək
və məqsəd müxtəlifliyinin sınağından
çıxır. Rəsulzadənin ağır maddi
sıxıntı içində
olduğunu görən Tağızadə onu öz yanında
yaşamağa dəvət edir
və "fikirləşib
dolanışıq üçün bir çarə
axtaran" dostlar fars dili
kursları təşkil etmək və bu yolla azacıq da olsa,
gəlir əldə edib dolanmaq qərarına gəlirlər.
Həmin dövrü öz xatirələrində ətraflı
təsvir edən Tağızadə özünün bir
sıra Avropa ölkələrinə səfərlərindən sonra yenidən İstanbula qayıdaraq, Rəsulzadə
ilə birgə yaşayışını belə təsvir edir: "Pul
daşdan çıxırdı. Hətta iş o yerə çatdı
ki, yeməyə quru çörək tapmırdıq. Fars dili dərsi deyirdik. Ayda əlimizə 1 lirə pul gəlirdi.
Millətçi şəxslərdən
yanımıza tez-tez gələnlər olurdu. Bizimlə dostluq edirdilər. Türklər
almanların tərəfini tuturdu. Onların
rəhbərləri Osmanlıya gəlmişdi. Türklərin komitəsi onlara azacıq da olsa, maddi
yardım edirdi. Bizimlə dostluq edənlər
bu komitənin üzvləri idilər. Deyirdilər,
Avropadan olan liberallara kömək göstərirlər. Amma İrandan gələn liberallara yardım etmirdilər.
Axırda qərara aldılar ki, bizə də
bir şey versinlər. Bir-iki ay azacıq da
olsa, bizə yardım etdilər. Boynumuzda
haqları var. Sonra mən İstanbuldan çıxıb getdim.
Rəsulzadə qaldı İstanbulda. Tədricən onlara tərəf meyil göstərirdi.
Tamamilə türk tərəfdarı
olmuşdu. Mən gedəndən sonra birdəfəlik
dönüb türkpərəst oldu".
Bu sonuncu sətirlər Rəsulzadənin
dünyagörüşündə baş verən dəyişikliklərin
Tağızadə tərəfindən o qədər də təqdir
edilmədiyinə çox ehtiyatlı işarədir. Həqiqətən, 1911-ci
ilin yayında İstanbula gələn Məhəmməd
Əmin burada yalnız türkiyəli fikir adamları ilə
deyil, Bakı türkçülüyü məktəbinin
baniləri, özünə müəllim və məsləkdaş
bildiyi Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy
Ağayevlə də sıx təmasda olmuş və təbii
ki, onun ictimai-siyasi nəzərlərində
türkçülüyə doğru meyil daha da güclənmişdi.
Lakin Rəsulzadənin "İrane-nou" qəzetindəki fəaliyyətindən
və İrana dair məqalələrində işlətdiyi
"məmləkətimiz İran", "biz
iranlılar" və s. kimi ifadələrindən
çıxış edərək
onun özünü "iranlı" kimi
tanıdığını və yalnız İstanbulda
türklərin təsiri altına düşdüyünü
düşünmək üçün heç bir əsas yox
idi. Buna ən bariz sübut Rəsulzadənin artıq 1912-ci ildə
İstanbulda dərc etdirdiyi "İran türkləri"
adlı məşhur məqalələr silsiləsi ola bilər.
Rəsulzadənin 1909-1911-ci illər İrandakı
müşahidələrinin və siyasi-publisist fəaliyyətinin ən mühüm və əhəmiyyətli
yekunu sayıla biləcək bu əsərində ilk dəfə
İran türklərinin yaxın keçmişi,
yaşadığı ərazilər, məişəti, məşğuliyyəti,
ədəbiyyatı və nəhayət, İran dövlətçiliyində
yeri və rolu barədə
müfəssəl və dərin məlumatlar verilmiş,
İran türkləri dəfələrlə "azərbaycanlılar"
adlandırılmış, türk-fars münasibətləri, fars və türk dillərinin
mövqeyi təhlil edilmiş,
nəhayət, "iranlı" kəlməsinin mənasını
açıqlamışdır. İran türklərinin əsrlərdən bəri
İranda "dövlətyaradan" millət, İran
şahlarının isə yüzilliklər boyu türk
tayfalarının nümayəndələri olduğunu
vurğulayan Rəsulzadə türklərin İranı öz
vətəni hesab etdiyini qeyd etmiş, İranın müasir tarixindən yazarkən Məşrutə hərəkatında və İran
Məclisində türklərin aparıcı mövqeyinin dərin
təhlilini vermişdir. Diqqətəlayiqdir ki, İran Məclisində
bir-birilə
çarpışan iki - yeniliklə əskilik cərəyanlarının olduğunu, türk
deputatlarının böyük əksəriyyətlə
yeniliyi təmsil etdiyini
vurğulayan Rəsulzadə yazırdı: "Yenilik cərəyanının
başında iki gənc Azərbaycan məbusu (deputat), məşhur
Tağızadə ilə mərhum Hacı Mirzə İbrahim
dururdu". Həmçinin İranın müasir siyasi həyatında
əsas partiyaların - Demokrat və İctimaiyyun-Etidaliyun - hər ikisinin
ideya rəhbəri və aparıcı qüvvəsinin
türklər olduğu qeyd edilirdi.
Demokrat Firqəsinin mətbuat orqanı olan
"İrane-nou"
qəzetinin redaksiya heyətini də Azərbaycan
türkləri təşkil edirdilər. "2-ci Çağırış
İran Məclisinin 90-a yaxın üzvündən 25-i
türk olduğu kimi, Demokrat Firqəsinə daxil olan 21 deputatdan
14-ü də türk idi" - yazan
Rəsulzadə
"Demokrat" firqəsinin rəisi" S.H.Tağızadənin İran Məclisində,
xüsusilə yenilikçilər arasında son dərəcə
böyük nüfuza malik olduğunu nəzərə
çatdırırdı.
Burada bir
məqam qeyd edilməlidir ki, "dilimin türk dili olduğuna
və türkdilli vilayətdən olduğum üçün
də sevinc və qürur duyuram" deyən Tağızadə özü də
"iranlı" məfhumunu Rəsulzadə şərh edən
mənada - yəni "vətəndaşlıq"
anlayışı kimi qəbul edir. "Lakin mənim
üçün İrandan əziz heç nə yoxdur və
mən özümü tam və yüz faiz iranlı hesab edirəm"
deməklə öz
timsalında iranlılığın etnik mənsubiyyətə
bağlı olmadığını,
İran türkləri və ərəblərinin də
iranlı olduqlarını bildirməklə, çoxmillətli İran cəmiyyətində Vətən
anlayışının və
vətəndaşlıq hissinin milli hisslərdən əvvəl
və yüksək tutulmasını vacib sayır. Şovinizmi
qətiyyətlə pisləyən S.H.Tağızadə həqiqi
vətənpərvərliyin ədalət, rifah və
azadlıq, o cümlədən dil və din azadlığı
əsasında formalaşdığını vurğulayır.
S.H.Tağızadə bir siyasətçi kimi uzun və
məhsuldar fəaliyyəti boyu ən müxtəlif səviyyələrdə
və formalarda bu mövzulara öz münasibətini
bildirmiş, lakin məsələyə yanaşmada əsas
prinsipi - İran dövlətçiliyi dəyişməz
olaraq qalmışdır.
1913-cü ildə İstanbulda
Rəsulzadə ilə vidalaşarkən dostunun siyasi nəzərlərinin
milli-demokratiyaya doğru dəyişdiyini hiss edən liberal,
modernist Tağızadə, yəqin ki, Məhəmməd Əminin tamamilə
fərqli bir tarixi-siyasi-ictimai şərait və şərtlər
daxilində yetişdiyini və
bundan sonra da fəaliyyət göstərməli
olacağını nəzərə almamış deyildi. Təsadüfi
deyil ki, ayrı-ayrı vaxtlarda, o cümlədən istər
ömrünün ahıl vaxtında yazdığı
"Xatirələri"ndə, o, "fövqəladə dərəcədə
ləyaqətli və qabiliyyətli adam"
saydığı Rəsulzadə haqqında yalnız ən
yüksək fikirlər söyləmişdir.
Tağızadə
ilə Rəsulzadənin son görüşü 1922-ci ildə,
Moskvada baş
verir. Stalin tərəfindən Bakıda həbsdən azad edilərək
Moskvaya gətirilən Rəsulzadə qəzetlərdən
Tağızadənin İran
nümayəndə heyəti tərkibində Moskvaya gəldiyini və bir müddət
burada qalacağını öyrənərək ona məktub yazır,
görüşə bilib-bilməyəcəklərini
soruşur. Tağızadə xatirələrində onu yanına dəvət
etdiyini, bu görüşdən
hər ikisinin son dərəcə məmnun
qaldıqlarını, sonralar özünün də hərdən
Rəsulzadə ilə Abbasqulu Kazımzadənin birgə
qaldıqları evə getdiyini bildirir və qeyd edir ki:
"Görüşümüzü təqib edib, izləsələr
də, bir şey demirdilər".
Rəsulzadənin 1920-ci ildə Lahıcda tutulması və
ondan sonra başına gələn əhvalatları təfsilatı
ilə nəql etməsindən bəlli olur ki, Tağızadə ilə görüşlərində
Rəsulzadə tam səmimi olmuş və onun simasında
İranın ali mənsəbli dövlət xadimini deyil,
yaxın dostunu görmüşdür. Rəsulzadənin Peterburqa getməsi,
ordan Finlandiyaya, Almaniyaya, daha sonra Türkiyəyə keçməsi,
Məhəmmədəli Tərbiyətlə dostluq etməsi, Stalinə məktub yazması və s. kimi təfərrüatlar,
eləcə də İstanbulda "türklərlə yaxın olduğuna görə
iranlılar onunla çox da yaxınlıq etmirdilər"
kimi ifadələr Tağızadənin Məhəmməd
Əminin mühacir həyatından yaxşı xəbərdar
olduğunu göstərir.
1955-ci ildə
Hindistana səfəri zamanı M.Ə.Rəsulzadənin vəfatı
xəbərini alan S.H.Tağızadə də bu xəbərdən
bərk sarsılmış və onun haqqında İranda "Suhən"
(Söz) qəzetində "Hadisələrlə dolu bir həyatın
sonu" adlı məqalə yazaraq
Rəsulzadəni yad etmişdir.
XX əsrin əvvəllərində eyni etnik kökə malik, oxşar uşaqlıq və gənclik dövrü yaşamış, eyni niyyət və məqsədlə mübarizə meydanına qədəm qoymuş bu iki görkəmli şəxsiyyətin sonrakı siyasi yolları bir çox səbəblərdən ayrılmışdır. Tağızadə mənsub olduğu xalqın azadlıq və səadət yolunu modern İran dövlətçiliyində görmüş və bütün həyatını bu məslək uğrunda mübarizəyə həsr etmişdir. Rəsulzadə milli Azərbaycan dövlətçiliyi yolunu seçmiş və bütün həyatını bu məslək uğrunda mübarizəyə həsr etmişdir. Rəsulzadə 1918-ci ildə yaradılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri, Tağızadə isə İran Senatının sədri olmuşdur.
92 il ömür sürmüş Tağızadə öz ölkəsinin qanunvericilik orqanlarında və hökumət kabinələrində ən yüksək vəzifələr tutmasına baxmayaraq, onun ömrünü sərf etdiyi Modernləşmə nəzəriyyəsi və proqramı İran cəmiyyətində reallaşmamış, 1979-cü ildə İranda hakimiyyətə gələn dini-ruhani rejim isə bir daha S.H.Tağızadəni Qərbə satılmaqda ittiham edərək onun adını ölkədə yasaq etmişdir. Bu yasaq indi də qalmaqdadır.
70 il müddətində sovet rejimi də Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bir kərə qaldırdığı bayrağı ilə birgə adını da onun xalqının hafizəsindən və tarixindən silmək cəhdi etmiş, sovet azərbaycanlıları üçün tamam başqa bir ideologiya və şərtlər əsasında dövlət qurmuşdur. Lakin son nəticədə Rəsulzadəyə münasibətdə tarixi ədalət bərpa olunmuş, Tağızadənin hələ 1955-ci ildə "Əziz dostu" ilə vida məktubunda yazdığı: "Yüz il sonra da Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sovet Azərbaycanı üçün Qandi kimi birisi olaraq qalacaqdır" sözləri həqiqət olmuşdur. Neçə onilliklərdən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adı, zəngin irsi və xatirəsi bir daha üçrəngli bayrağı qaldıran Vətəninə qayıtdı. Bu gün Azərbaycan xalqı unudulmaz oğlu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyini layiqincə qeyd edir.
Solmaz RÜSTƏMOVA-TOHİDİ,
tarix elmləri doktoru, professor,
Əfşan ŞƏFİYEVA,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Azərbaycan.-2014.- 30 yanvar.- S.6.