Azərbaycan aliminin yeni elmin formalaşmasına töhfəsi

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin şöbə müdiri, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vüsal Qasımlının müəllifi olduğu “Geoiqtisadiyyat” kitabı ingilis dilində nəşr edilmişdir. Kitab dünya maliyyə arxitekturası, geoiqtisadi rekalibrasiya, qlobal enerji xəritələnməsi, innovativ inkişaf, su problemləri və s. kimi məsələlərə həsr olunmuşdur.

V.Qasımlı geoiqtisadiyyatı müstəqil elm sahəsi kimi təqdim edir, onun tərifini, elm kimi obyekti, subyekti və istiqamətlərini göstərir. “Geoiqtisadiyyat”a verilən tərif isə bu sahədə dünyada indiyədək səsləndirilən ənənəvi bəsit formulalardan üstünlüyü ilə seçilir. V.Qasımlı ilk dəfə olaraq geoiqtisadiyyatı Yer planetinin mərkəzindən başlayan sonsuz konusun içərisində coğrafiya, iqtisadiyyat və siyasətin qarşılıqlı əlaqəsi kimi nəzərdən keçirir və yeni elmin tədqiqat istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Müəllif kitabda bununla kifayətlənməmiş, həm də yeni geoiqtisadi qanunauyğunluqları üzə çıxarmış və onları məzmununa uyğun adlandırmışdır. Məsələn, geoiqtisadi irsiyyət, kəlbətin effekti, enerji qövsü, qütb geoiqtisadiyyatı, qızıl aypara, geo-iqtisadi lift və s. V.Qasımlı riyaziyyatdakı limit prinsipinə əsaslanaraq sübut edir ki, tarixən materiklərdə coğrafi baxımdan onların özlərinə ərazicə bənzəyən dövlətlər yaranır. “Geoiqtisadi irsiyyət” anlayışını materiklərin timsalında həm də iqtisadi baxımdan izah edir. Beləliklə, yeni bir geoiqtisadi qanunun sübutu üçün riyaziyyat, coğrafiya, tarix və iqtisadiyyat elmlərinin arsenalından istifadə edilir.

Nəzəri və praktik tərəflər bir-birilə üzvi surətdə elə bağlanmışdır ki, kitab tam bitkin bir əsər kimi qəbul edilə bilər. Kitabı oxuduqca müasir qlobal siyasi-iqtisadi konyuktura gözlərimizin önündə kəmiyyət və keyfiyyət etibarı ilə yeni çalarlar alır. Ən böyük kontinental imperiya olmuş monqol imperiyası və müasir dövrün iqtisadi möcüzəsi Sinqapur şəhər-dövlətini müqayisə etməklə V.Qasımlı izah edir ki, əslində, təkcə torpağın ölçüsü yox, onun üzərində qurulan iqtisadiyyat və ərazinin strateji əhəmiyyəti də nəzərə alınmalıdır. Hazırda Sinqapur və Monqolustanın hər vahid əraziyə ÜDM istehsalı birincinin xeyrinə 50 min dəfə fərqlənir. V.Qasımlı bunu “geoiqtisadi paradoks” adlandırır və izah verir. Müəllifin elmi cəsarəti ona imkan verir ki, artıq doqmalaşan elmi fikirlərə qarşı çıxsın və alternativ yol göstərsin. Məsələn, müəllif kitabda “istehsal funksiyasını” “inkişaf funksiyası” ilə əvəzləməyi inandırıcı dəlillərlə sübut edir.

2014-cü ildə Fransis Fukuyama “Siyasi düzən və siyasi tənəzzül” əsərini, Henri Kissincer isə “Dünya qaydası” əsərini nəşr etdirdi. Vüsal Qasımlının 2015-ci ildə işıq üzü görən “Geoiqtisadiyyat” kitabı Fukuyama və Kissincerin qeyd olunan əsərləri ilə həmahənglik təşkil edir. Fukuyama və Kissincer tarixi inkişafı daha çox siyasi və institutsional nöqteyi-nəzərdən təhlil etdiyi halda, V.Qasımlı məsələyə geoiqtisadi prizmadan yanaşır. 2014-2015-ci illərdə işıq üzü görən bu üç əsər vahid bir süjet xəttinə paralel olaraq keçir. 2013-cü ildə Daron Əcəmoğlu və Ceyms Robinson “Millətlər niyə çökür” əsərilə tarixi inkişafda institusional məsələnin nə dərəcədə vacib olmasına aydınlıq gətirmişdilər. Beləliklə, Əcəmoğlu, Robinson, Fukuyama və Kissincer özlərindən əvvəlki Jared Diamondun elmi yanaşmasını tənqid edərək tarixi inkişafın daha çox təbii deyil, institusional amillərlə bağlı olduğunu göstərmişdilər. Vüsal Qasımlı isə daha bir addım ataraq tarixi inkişafda geoiqtisadiyyatın nə dərəcədə əhəmiyyətli olmasını elmi dəlillərlə qabarda bilmişdir. V.Qasımlının yanaşmasında daha bir yenilik təbii və institusional amilləri sistemli olaraq bir arada götürməsidir. Gələcək araşdırmalarında müəllifin bu elmi barışdırıcılıq missiyasını başa çatdırması məqsədəuyğun olardı.

Təsadüfi deyil ki, dünyanın ən iriçaplı beyin mərkəzləri və universitetlərini təmsil edən alimlər V.Qasımlının elmi əsərinə yüksək qiymət vermişlər. Məsələn, ABŞ Federal Ehtiyat Sistemi və Avropa Mərkəzi Bankının məsləhətçisi, Hyüstondakı Rays Universitetinin professoru Ted Temzelides bildirmişdir ki, dr.Qasımlının “Geo-iqtisadiyyat” kitabı ümumiləşdirilmiş, ən müasir və dərin bir əsərdir. Prof.Temzelides kitabı təkcə akademik və siyasi dairələr deyil, həm də tələbələr üçün məsləhət bilmişdir. Çünki amerikalı alimin fikrincə, geosiyasi amillər və iqtisadi inkişaf arasında üzvi vəhdəti təmin edən kitaba çox ehtiyac vardır və V.Qasımlı bu tələbi hiss edərək yaranmış boşluğu “Geoiqtisadiyyat” əsərilə doldurmuşdur.

Müəllif öz kitabında təkcə iki qlobal ideya cərəyanını deyil, həm də Azərbaycan və dünya iqtisadi fikir məktəblərini yaxınlaşdıra bilmişdir. Məsələn, sənaye inqilablarını geoiqtisadi prizmadan qiymətləndirəndə V.Qasımlı Vallerstein, Blinder, Kissincer və digər fikir nəhəngləri ilə yanaşı, akademik Əhməd Mahmudovun iqtisadi intensivləşdirmə haqqında araşdırmalarına da istinad edir. Beləliklə, Azərbaycan iqtisad məktəbində varislik prinsipini qorumaqla yanaşı, V.Qasımlı milli və qlobal düşüncə tərzlərini bir-birinə toxuyur və Azərbaycan iqtisad məktəbini qlobal miqyasda layiqincə təmsil edir. Bu yerdə xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, “Geoiqtisadiyyat” kitabı qlobal səviyyədə kalibrasiya etməsinə rəğmən, müəllif çox incə şəkildə Azərbaycanın həyata keçirdiyi transkontinental layihələr və ərazilərin işğalı faktını yeri gəldikcə kontekstə uyğun şəkildə verir. Əsərdə bir tərəfdən elmi obyektivlik, digər tərəfdən isə vətənpərvərlik arasında “qızıl ortanı” tapmaq mümkün olmuşdur. Xüsusən də kitaba rəy verən ABŞ-ın nüfuzlu alimlərinin fikrincə, V.Qasımlı enerji ilə zəngin Azərbaycan əsilli olmasına baxmayaraq, dünya enerji xəritəsini təhlil edərkən alim müstəqilliyini qoruya bilmişdir.

Müəllifin bu kitabda əldə etdiyi ən əsas nəticə odur ki, dünya düzəni geoiqtisadi prizmadan - iqtisadi əlaqələr, ticarət və investisiya üzərindən keçərək yeni forma alır. Əslində, müəllif Fukuyamanın “Tarixin sonu” əsərində nəzərdə tutduğu “post-ideoloji dövr” fikri ilə səsləşən bir yanaşma tərzi ortaya qoyur. V.Qasımlı məsələyə təkcə qlobal deyil, həm də elmlərin kəsişməsində yanaşır və beləliklə, geniş manevr imkanlarına malik olur. Belə çoxölçülü və çoxamilli yanaşma isə böyük zəhmət, elmi erudisiya və fəhm tələb edir. V.Qasımlının “Geoiqtisadiyyat” kitabının üzərində illərlə işləməsi məhz deyilənlərə sübutdur.

Dünyanın ən güclü beyin mərkəzlərindən biri sayılan Braziliyanın Getulio Vargas Fondunun prezidenti və dünyada tanınmış alim dr. Carlos Ivan Simonsen Leal “Geoiqtisadiyyat” kitabına verdiyi rəydə yazmışdır: “Getdikcə qloballaşan dünyada coğrafiya, iqtisadiyyat, geosiyasət, sosiologiya və mədəniyyət bir-birilə daha çox bağlanır. Bu mənada professor Qasımlının əsəri müasir strateqlərin qarşılaşdıqları problemləri həll etmək baxımından çox faydalıdır.” Həqiqətən də, elmlərin kəsişməsində olan, həmçinin dünən, bu gün və gələcəyi bir vəhdətdə verən “Geo-iqtisadiyyat” kitabı dünya siyasətini və iqtisadiyyatını yönəldən qərar qəbul edən şəxslər üçün faydalı ola bilər. Təsadüfi deyil ki, Çinin Çonqyanq Maliyyə İnstitutu V.Qasımlının “Beynəlxalq maliyyə arxitekturasına” dair yazdığı tədqiqatı “Böyük İyirmiliyin” nəşri olan “G20 bi-weekly paper”-ə daxil edib. Dünyanın 20 ölkəsindən 43 alimin hesabatı əsasında hazırlanan sənəd sonda “Böyük İyirmiliyin” dövlət başçılarına təqdim ediləcək. Beləliklə, Azərbaycan aliminin verdiyi töhfə dünyanın siyasi olimpində qərar qəbuletmə prosesində nəzərə alınacaq. Bu, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ölkəmizi “Böyük İyirmilik” səviyyəsində təmsilçiliyini təmin etməsi nəticəsində mümkün olmuşdur. Məhz cənab Prezidentin açdığı yol Azərbaycan alimlərini, o cümlədən Vüsal Qasımlını da ruhlandırmış və bu gün ölkəmizin elmi potensialı qlobal məsələlərin həllində yaxından iştirak etməkdədir.

“Geoiqtisadiyyat” kitabı Azərbaycan iqtisadi məktəbinin dünya səviyyəsində təmsilçiliyini uğurla həyata keçirəcək. Bu kitabın bir məziyyəti də ondadır ki, belə qlobal miqyaslı yanaşmanı ənənəvi dominant iqtisadi məktəblərin nümayəndəsi deyil, məhz Azərbaycan iqtisadi məktəbinin təmsilçisi ortaya qoymuş və mahiyyət etibarı ilə “Geoiqtisadiyyat”ı elmin müstəqil sahəsi kimi təqdim edə bilmişdir. Azərbaycan elmi ictimaiyyətinin təmsilçisi kimi Dövlət İqtisad Universitetinin rektoru, professor Ədalət Muradov “Geoiqtisadiyyat” kitabının qlobal miqyasda genişspektrli dəyişiklikləri anlamaq üçün uyğun bir əsər olduğunu yazmışdır. Kitaba ABŞ, Avropa İttifaqı, Braziliya və Cənubi Koreya kimi dövlətləri təmsil edən nüfuzlu alimlər tərəfindən yüksək rəy verilməsi onun qlobal uğuruna zəmanət yaradır. Hətta London Kral məktəbinin professoru Friedbert Pflüger belə bir kitabın Azərbaycandan yayılmasını və yeni konsepsiyanın formalaşmasının xüsusi əhəmiyyətini vurğulayıb.

Elmlərin kəsişməsində sintetik yeni bir elm sahəsinin “Geoiqtisadiyyat” adı altında formalaşdırılması təkcə Azərbaycan iqtisad elminin deyil, həm də bütünlükdə respublikamızın elmi ictimaiyyətinin uğurudur. Çünki Vüsal Qasımlı “Geoiqtisadiyyat”ı müstəqil elm sahəsi kimi formalaşdırarkən iqtisad elmilə yanaşı, politologiya, tarix, riyaziyyat, fəlsəfə və s. kimi elm sahələrinə müraciət etmiş və uğurlu bir sintezə imza atmışdır. Koreya Beynəlxalq İqtisadi Siyasət İnstitutunun elmi-tədqiqat qrupunun rəhbəri dr.Jeh V.Qasımlının əsərini “yeni klassika” adlandıraraq, onu iqtisadi fikir tarixində mühüm hadisə kimi qiymətləndirmişdir.

Kitabın sanbalını artıran xüsusi bir məqamı da vurğulamaq yerinə düşər. “Geoiqtisadiyyat” kitabı Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevə ithaf olunmuşdur. Çünki məhz Heydər Əliyev qitəmiqyaslı geoiqtisadi layihələrə rəhbərlik etmişdir. Sovet dövlətinin başçılarından biri kimi Baykal-Amur Magistralının tikintisinə rəhbərlik edən görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev, sonralar müstəqillik dövründə qitələrarası meqalayihələrin - Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac kəmərinin, TRASEKA layihəsinin və başqalarının - təşəbbüskarı olmuşdur. Avrasiyanı birləşdirən böyük insan - ümummilli lider Heydər Əliyevin adı dünya geoiqtisadiyyat tarixinə də qızıl hərflərlə yazılmışdır.

Urxan ƏLƏKBƏROV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

İdarəçilik Akademiyasının rektoru, biologiya

elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü

Azərbaycan.-2015.- 19 aprel.- S.4.