Çanaqqala zəfəri
“Tarixin ən ağır zamanlarında birlikdə olmuş xalqlarımız bu gün də bir-birinə hərtərəfli kömək göstərir... Keçmişdən ibrət dərsi götürmək, geosiyasi qarşıdurmaların, müharibələrin, milli və dini ədavətin aradan qaldırılması üçün qəti tədbirlərin görülməsi üçün beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə dönmədən riayət olunması zəruridir.”
İlham ƏLİYEV
Birinci Dünya müharibəsi həm Antanta ölkələrinin, həm də türk xalqının qanlı və şanlı səhifələrindən biri olan, 1915-ci ilin fevral ayında Gelibolu yarımadasında başlayaraq 1916-cı ilədək davam edən quru və dəniz döyüşləri (tarixə keçmiş Çanaqqala savaşı kimi düşüb) türkün zəfər tarixidir. Türk xalqının qazandığı bu zəfərin müasir dövr baxımından əhəmiyyəti nədir?
Çanaqqala döyüşləri və nəticələri
Birinci Dünya müharibəsi illərində Antanta ölkələri cərgəsində döyüşən Rusiya imperatorluğuna gedən dəniz yollarından biri Baltik dənizi Almaniyanın nəzarətində, Şimal dənizi isə donmuş halda idi. Almaniya digər yollara da nəzarət edirdi. Rusiyanın xarici ticarətində mühüm rol oynayan digər bir yol isə türk boğazlarından - İstanbul və Çanaqqaladan keçirdi. Dünya müharibəsi başlanana qədər Rusiyanın taxıl idxalının təqribən 75-80 faizi bu boğazlardan keçirdi. Ölkə iqtisadiyyatı bu boğazların necə işləməsindən xeyli dərəcədə asılı idi.
Osmanlı və Rusiya arasında müharibə başladıqdan sonra türk hökumətinin boğazları bağlaması ilə çarizm ağır duruma düşdü. Ölkədə qıtlıq yaranmağa başladı. Zəruri ərzaq malları çatışmırdı. Xalqın hakimiyyətdən narazılığı artırdı. Rusiyanın hərbi əməliyyatlar aparması çətinləşirdi.
Ona görə də Rusiya öz müttəfiqlərindən boğazlar üzərində nəzarəti ələ almağı və dəniz yolunu açmağı xahiş etdi. Bu məqsədlə hərbi əməliyyat planları işlənib hazırlandı və əlaqələndirildi.
Antanta ölkələri boğazlar üzərində nəzarət qazanacaqlarına, Rusiyaya gedən əlverişli dəniz yolunu açacaqlarına, iqtisadi, hərbi-strateji və siyasi cəhətdən mühüm məntəqə olan İstanbulu işğal edəcəklərinə, zəif olan Osmanlı üzərində tezliklə qələbə qazanacaqlarına və Almaniyanı müttəfiqindən məhrum edəcəklərinə inanırdılar. Bu məqsədlə Gelibolu yarımadasında ağır dəniz və quru döyüşlərinə başlandı.
Məqsədə çatmaq üçün çar Rusiyası da Qafqaz cəbhəsində apardığı amansız döyüşləri genişləndirdi. Çarizmin maliyyələşdirərək və silahlandıraraq təşkil etdiyi erməni silahlı dəstələri mülki türk-müsəlman əhalini amansızlıqla qırmağa başladı. Dəhşətli qırğınlar törədildi. Aparılan təbliğat nəticəsində Osmanlı ərazisindəki ermənilər də dövləti arxadan vurdu, hökumət binalarını dağıtmağa, vətəndaşlara məxsus əmlakı yandırmağa və talan etməyə başladılar.
Osmanlı dövləti bəlkə də tarixinin ən ağır günlərini yaşayırdı. Buna baxmayaraq, türk xalqı qəhrəmanlıq rəşadəti göstərdi. Çanaqqala keçilməz oldu. Antanta ölkələrinin qoşunu müharibədə bir neçə cəbhədə hərbi əməliyyatlar aparan tək bir Osmanlının müdafiəsini yara bilmədi. Ağır döyüşlərdə çoxlu itki verən düşmən dəniz döyüşlərindən imtina etdi. Quru hərəkatı da uğursuz oldu. Düşmən ağır hərbi-siyasi və psixoloji vəziyyətə düşdü.
Nəticədə, 1915-ci ilin sonunda Antanta qüvvələri Gelibolu yarımadasından təxliyə olundular. Osmanlı ordusu böyük itki versə də, düşmənin niyyətlərinin həyata keçirilməsinə imkan vermədi. Çanaqqala zəfəri türkün qəhrəmanlıq səhifəsi oldu.
Bəs Çanaqqala savaşına və ümumiyyətlə, Osmanlı dövlətinin dünya müharibəsində apardığı hərbi əməliyyatlara azərbaycanlıların münasibəti necə olmuşdur?
Azərbaycanlıların Çanaqqalada iştirakı
Azərbaycan həmin illərdə müstəqil olmadığı üçün onun Çanaqqalada və ümumiyyətlə, Osmanlı dövləti tərəfindən döyüşlərdə iştirakına dair ən mötəbər mənbələri əldə etmək mümkün deyil. Yalnız müəyyən arxiv mənbələri əsasında mülahizələr yürütmək mümkündür. Belə bir mülahizə söyləmək olar ki, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Təbriz, Dərbənd və Azərbaycanın müxtəlif yerlərindən təqribən 3000 nəfər Osmanlı, o cümlədən Çanaqqala savaşlarında vuruşublar. Arxiv materiallarında rast gəlinən bəzi faktları Çanaqqaladakı azərbaycanlıların iştirakını sübut edən məzarlar tamamlayır.
Çarizm dövrünün ən məxfi arxiv sənədləri və digər materiallar göstərir ki, Birinci Dünya müharibəsi illərində Osmanlı dövləti müharibəyə qatıldıqdan sonra Rusiya təbəəsi olan türk və müsəlmanlar əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, yenə türk qardaşlarına, Türkiyəyə rəğbət bəsləyirdilər. Müharibə başlayan zaman Rusiya imperatorluğunda 181 milyon nəfər əhali yaşayırdı. Bəzi hesablamalara görə, Rusiyada 104, bəzilərinə görə, 109 xalq yaşayırdı . Türk mənşəli xalqların sayı 23 milyon, müsəlmanların sayı isə 27 milyon nəfər idi. 1915-ci ildə bütün Qafqazda əhalinin yarısı - 6 milyon nəfəri müsəlman idi. Şimali Azərbaycanda təqribən 2 milyon 861 min 862 nəfər yaşayırdı. Onların 75%-i müsəlman türklər idi.
1877-1878-ci ildən sonra müharibə etməyən iki qonşu dövlətin - Rusiya imperatorluğunun və Osmanlı dövlətinin yenidən savaşa girmələri Rusiya türkləri və müsəlmanları iki atəş altında saxlayaraq, ağır bir duruma saldı. Onlar bir tərəfdən çarizmin müstəmləkə zülmü altında inləmələrinə baxmayaraq təbəəsi olduqları Rusiyanın məğlub olmasını, digər tərəfdən isə dünya türklüyünün və islamın mərkəzi olan Osmanlı dövlətinin məğlub olmasını, zəifləməsini və xarabalıqlarında ermənilər üçün əlverişli şəraitin yaradılmasını heç istəmirdilər. Osmanlının müharibəyə qatılmasından sonra erməni ünsürünün özünü daha pis aparması türkləri və müsəlmanları hiddətləndirirdi. Onlar türklüyün və islamın mərkəzinin məğlub olmasını istəmirdilər. Dövlətə sədaqətli olmalarına baxmayaraq, çar hakimiyyət orqanları türk və müsəlmanlara etibar etmirdi.
Təkcə Rusiya deyil, dünya türkləri və müsəlmanları Osmanlının uğurlarına sevinir, uğursuzluğuna kədərlənirdilər. Ona görə də müqəddəs cihad elan edildikdən sonra bu zaman dünyada olan təqribən 250 milyon nəfər müsəlman məzhəb və təriqət fərqlərinə baxmayaraq, həm inanc və mədəniyyət, həm də duyğu bağları ilə birləşmiş hala gəlmişdilər.
Türk və müsəlman olaraq azərbaycanlıların Osmanlı dövlətinin məğlubiyyətə uğramasını istəməməsi təkcə hissiyyatla, sevgi ilə məhdudlaşmırdı. Onlar imkanları daxilində Osmanlıya konkret olaraq yardımlar edirdilər. Bu yardımlar əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə edilirdi:
Birincisi, Rusiya türkləri və müsəlmanları əsir düşərək Osmanlı dövləti tərəfindən hərbi əməliyyatlarda iştirak edirdilər. Birinci Dünya müharibəsinin ilk illərində alman cəbhəsindəki çar Rusiyasının qüvvələri xeyli itki verdilər. 100 minlərlə döyüşçü almanlara əsir düşdü. Dəqiq olmayan məlumatlara görə, bunların 30-40 min nəfəri Rusiya türkü idi. Qeyd etmək lazımdır ki, çarizm türk və müsəlmanlara etibar etmədiyindən onları Qafqaz cəbhəsinə deyil, əsasən Qərb cəbhəsindəki döyüşlərə göndərirdi.
Əsirlərin içərisində azərbaycanlılar
da var idi. Rusiya
türkləri Almaniyada “Asiya polku” yaratdılar. 1000 nəfər
Berlindən İstanbula yola düşdü. Əsirlər çar Rusiyasına və
Antantanın digər ölkələrinə qarşı
döyüşlərdə iştirak etməyə
başladılar.
İkincisi, bu zaman Osmanlı hökumətinin maliyyə
və təşkilati dəstəyi ilə Qafqaz Komitəsi
qurulmuşdu.
Komitənin tərkibinə azərbaycanlıların
nümayəndələri, o cümlədən Səlim bəy
Behbudov da daxil edilmişdi. O, Parisdə Siyasi Elmlər Məktəbində
sonralar türk kommunistlərinin rəhbəri Mustafa Sübhi
ilə birlikdə təhsil almışdı. Dünya
müharibəsinin başlanmasına bir il
qalmış Şuşaya gəlmişdi. Müharibə
başladıqdan sonra isə fəaliyyətində yeni bir
dövr başlamışdı.
Komitənin təbliğatı sayəsində azərbaycanlılar
xəlvəti yollarla Osmanlı ərazisinə keçərək
türk ordusunun cərgələrində
döyüşürdülər. Onların Osmanlıya
keçməsinə dair çar Rusiyasının jandarma sənədlərində
də müəyyən məlumatlar vardır. Məsələn,
Lənkəran qəza rəisi 1915-ci il 15
avqust tarixli tam məxfi məktubunda Bakı qubernatoruna
yazırdı ki, Xəzərdə olan alman-türk sualtı
qayıqları ilə mis, silah və digər şeylər
daşına bilər. Bakı qubernatoru bu məlumatı
1915-ci il 28 avqust tarixli 1577 saylı tam məxfi
məktubu ilə Qafqaz canişinliyinə göndərdi.
Canişinlik agentura işini genişləndirməyə dair
göstərişlər verdi. Bütün imperiya ərazisində
türkçülər və panislamçılar izlənilməyə
başlandı.
Azərbaycanlıların Osmanlı tərəfə
keçərək döyüşmələrini
milli-azadlıq hərəkatının görkəmli
nümayəndəsi Mirzə Bala Məmmədzadə də
öz əsərlərində vurğulayırdı. O yazırdı ki, Qafqaz
Komitəsinin üzvü Səlim bəy Behbudov müəyyən
siyasi məqsədlər üçün sualtı qayıqla
Qafqaz sahillərinə gedərək oradan da Azərbaycana
keçirdi. Qafqaz Komitəsinin fəaliyyəti
dövründə Türkiyə ordusuna Azərbaycandan gizli
olaraq könüllülər axırdı. Ancaq könüllülərin sayı haqqında
heç bir məlumat verilmir.
Nə qədər yardımlar edilsə belə, Çanaqqala
zəfərini türk xalqı qazandı. Edilən
yardımlar müəyyən dərəcədə rol
oynadı. Lakin bunlar qardaşlıq
bağlarının nümunəsi, ən mürəkkəb və
çətin anlarda bir yerdə olmağın nümunəsi
idi.
Çanaqqala zəfəri sonuncu olmadı. Onun davamı
gəldi. Bu davam bütün türk
dünyası üçün qürurverici, müsəlman
Şərqinə böyük təsir edən bir hadisə
oldu.
Çanaqqala
zəfərinin davamı - Bakının yadelli qüvvələrdən
azad edilməsi
Bu,
müharibənin son mərhələsində yaranmış
şəraitdə Azərbaycan xalqının öz dövlət
müstəqilliyini elan etməsi və bütün müsəlman
dünyasında ilk dəfə olaraq cümhuriyyət
qurması, Nuru Paşa komandanlığında Qafqaz İslam
Ordusunun Azərbaycan hərəkatı və 1918-ci ilin sentyabr
ayında Bakı şəhərini yadelli qüvvələrdən
azad etməsi oldu. 1917-ci ilin sonlarından Cənubi
Qafqazda qarışıqlıq dövründə erməni
silahlı dəstələrinin bolşeviklərlə birləşərək
milli və dini əlamətlərə görə türkləri
kütləvi surətdə məhv etmələri türk və
müsəlman dünyası qarşısında məsuliyyət
daşıyan Osmanlını hərəkətə gətirdi.
Bu zaman dövləti qurmaq üçün Azərbaycanda
daxili obyektiv amillər - ərazi, əhali mövcud
olduğundan və bütün müsəlman dünyasında
ilk cümhuriyyət elan edildikdən sonra hökumətin
qurulmasının ardınca, bir neçə ay keçmiş
türk qardaşlarımızın yardımları nəticəsində
Bakı şəhəri azad edildi. Osmanlı türkləri
vəfa borclarını, türk və müsəlman
dünyası qarşısında vəzifələrindən
birini yerinə yetirdilər. Bu,
başlıca olaraq xilaskarlıq yürüşü idi.
Mondros barışığı ilə Osmanlı
dövləti müharibədən çıxdıqdan sonra
Azərbaycan dövləti üçün ağır bir
şərait yarandı. Barışığın şərtlərinə
görə, Osmanlı ordusu Bakını tərk etməli,
onun yerini müttəfiqlər adından Britaniya
qoşunları tutmalı idi. Şərtlər
yerinə yetirildi.
Nuru Paşa Bakıdan ayrılan zaman onun şərəfinə
İctimai klubda ziyafət verildi. Osmanlı ordusunun və
Nuru Paşanın şərəfinə şüarlar səsləndirildi.
Müttəfiqlərin bütün təkidli tələblərinə
baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti Nuru Paşanı təslim
etmədi. İngilis mənbələrində
yazılırdı ki, Azərbaycan hökumətinin Nuru
Paşanı təslim etmək şansı yoxdur, o
özünü evindəki kimi hiss edir.
Sonralar müttəfiqlər Nuru Paşanı həbs
edib, Batum həbsxanasına salsalar da, onu səhər tezdən
idman edərkən qaçırdılar. Paşanı
qaçıranların arasında azərbaycanlı gənclər
də var idi.
Özü ağır durumda olmasına baxmayaraq, Azərbaycan
hökuməti Türkiyəyə yardım etmək
haqqında sənədlər də imzaladı. Bu, Azərbaycan
xalqının ən çətin anlarda belə, türk
xalqının haqq işinin yanında olduğunu göstərirdi.
Belə mövqe sonrakı illərdə də
tutuldu.
Türk
xalqının istiqlal savaşına qardaşlıq
yardımı
Bolşevik Rusiyası tərəfindən işğal
edildikdən sonra müstəqilliyini itirməyinə baxmayaraq,
Azərbaycan türk qardaşlarının istiqlal
savaşına maddi və mənəvi yardımlar etdi. Sovet Azərbaycanı
təkcə neft, silah və sursat vermədi, azərbaycanlı
qadınlar hətta zinət əşyalarını istiqlal
savaşında qələbə qazanmaq naminə göndəriblər.
Azərbaycan xalqının nümayəndələri
sıravi əsgər, zabit olaraq qələbəyə
töhfələrini veriblər.
Arxiv sənədlərindən
və həmin dövrün mətbuat materiallarından
aydın olur ki, istiqlal savaşında qazanılan hər bir qələbə
Bakıda, Gəncədə və hətta Tiflisdə azərbaycanlılar
tərəfindən bayram edilib, evlərin balkonlarına
türk bayraqları asılıb, qurbanlar kəsilib. Küçələrdə bayram şənlikləri
təşkil edilib. Məşhur Sakarya
döyüşündə qələbə münasibəti
ilə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman
Nərimanov Mustafa Kamal Paşaya təbrik teleqramı da
göndərib. Mustafa Kamal Paşa Azərbaycana
təşəkkür etdikdə, Nəriman Nərimanov
“qardaş-qardaşa borc verməz, əl tutar” deyib. Mustafa Kamal Paşa bir zamanlar “Azərbaycanın
sevinci sevincimiz, kədəri kədərimizdir” deyib.
İstiqlal savaşında qalibiyyət azərbaycanlılar
tərəfindən böyük sevinclə
qarşılanıb. Türkiyə Cümhuriyyətinin
qurulmasında azərbaycanlı ziyalılar müəyyən
rol oynayıblar. Cümhuriyyətin
qurulması Azərbaycanda geniş qeyd edilib. Azərbaycan xalqı bu tarixi hadisə ilə
qürur duyub.
1930-cu illər sovet-türk münasibətlərində
ağır izlər qoyduğu kimi, Azərbaycanda da Stalin
repressiyalarının daha qəddar aparmasına təsir edən
amillərdən biri olub. Minlərlə azərbaycanlı ziyalı
türkçü, turançı və pantürkçü
saxta ittihamları ilə ağır repressiyaların
qurbanı olublar. “Türk” deyənin “dilini
kəsiblər”. Sovet hakimiyyəti Azərbaycandakı
türk əsgərlərinin məzarlarını da itirmək
üçün səylər edib. Lakin
ağır Stalin repressiyalarına baxmayaraq, Azərbaycan
xalqı sovet dövründə türk əsgərinin məzarını
qoruyub saxlayıb, dağılmağa, itməyə
qoymayıb, ətrafında çiçəklər əkib.
Dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra
türk əsgərlərinin məzarlarına tamamilə başqa
münasibət bəslənilib. Azərbaycan xalqının
ümummilli lideri Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində
Qafqaz İslam Ordusunun xatirəsinə hər bir azərbaycanlı
üçün müqəddəs olan 1918-ci il
31 martda soyqırımına uğradılan azərbaycanlıların,
1990-cı il 20 Yanvar şəhidlərinin və Ermənistanın
təcavüzünə qarşı döyüşlərdə
həyatlarını itirən oğulların dəfn
olunduğu müqəddəs Şəhidlər xiyabanında
möhtəşəm bir abidə ucalıb. Bu
abidə Türkiyə və Azərbaycan xalqlarının
qardaşlığının və birliyinin rəmzidir.
Digər rayonlardakı məzarlar da bərpa edilib, ətrafı
qaydaya salınıb. Abidələr qoyulub. Çanaqqalada
şəhid olan azərbaycanlılar üçün də
bir abidənin olması birliyimizin və
qardaşlığımızın rəmzi olardı.
Çanaqqala
zəfərinin müasir dünya üçün ibrət dərsləri
Çanaqqala
savaşından müasir dünya siyasəti üçün
alınası bir çox ibrət dərsləri var. 100 il əvvəl Çanaqqalada bir-birinə
qarşı dayanan dövlətlər indi bir blokdadırlar,
müttəfiqdirlər. Deməli, düşmənçilik
əbədi deyildir. Bir dövlət digərinin
ərazisini işğal etməyə çalışmamalıdır,
axı, müharibələr xalqlara fəlakət gətirir.
Savaşdan barış yaxşıdır.
Bu zəfərin Azərbaycan və Türkiyə
üçün əhəmiyyətini dərindən bilmək
üçün daha bir neçə konkret fakta diqqət
yetirmək faydalıdır. Ən mötəbər
arxiv sənədləri sübut edir ki, Türkiyə dövləti
zəif olan zamanlarda ermənilər güclənərək,
onu arxadan vurublar. Məsələn,
Çanaqqalada döyüşlər gedərkən Qafqaz cəbhəsində
erməni bandaları mülki əhaliyə qarşı
kütləvi soyqırımıları həyata keçirdilər.
Cənubi Qafqazda gələcək
planlarını həyata keçirmək üçün
çoxlu silah və sursat topladılar, onları azərbaycanlılara
qarşı yönəltdilər, qarışıqlıq
dövründə amansız soyqırımı törətdilər.
Tarixi mənbələr sübut edir ki,
qarışıqlıqdan ən məharətlə istifadə
edən xalq ermənilərdir və erməni cəmiyyəti
terrorçudan başqa bir tip yaratmamışdır.
Günahsız insanların diri-diri yanar təndirlərə,
su quyularına atılması, südəmər körpələrin
divara mıxlanması, hamilə qadınların bətnlərinin
süngü ilə deşilməsi və s.
soyqırımının həyata keçirilməsi
metodları idi.
1918-ci ilin yayından etibarən Osmanlı dövləti
uğurlu Qafqaz hərəkatını gerçəkləşdirərək
üstünlük qazandıqda ermənilər dəyişdilər
və yenidən türklərə meyil etdilər. Məsələn, bəzi
erməni mətbuat orqanları yazırdılar ki, ermənilər
daim türklərlə dost olmuşlar, Osmanlıda rahat bir
şəkildə yaşamışlar, ədalətinə
inanmışlar.
Ən
maraqlısı o idi ki, Bakı azad edildikdən sonra hətta Gəncə
erməniləri Bakıya gələrək baş nazir Fətəli
xan Xoyskiyə baş əydilər, ona hədiyyə də
verib, Azərbaycan hökumətinə uğurlu fəaliyyət
arzuladılar. Lakin belə yanaşmanın
ömrü çox qısa oldu.
Osmanlı dövləti müharibədə məğlub
olub, Mondros barışığını imzaladıqdan sonra
ağır duruma düşdükdə ermənilər yenidən
baş qaldırdılar. Onlar həm Osmanlı dövlətinə,
həm də Azərbaycan Cümhuriyyətinə qarşı
qanlı əməllərini genişləndirdilər.
Belə
bir fakt düşünməyə vadar edir ki, Antanta ölkələri
1920-ci il martın 16-da İstanbula qoşun çıxarıb
işğal etdikdən bir neçə gün sonra, martın
20-də Azərbaycanın Qarabağ bölgəsindəki erməni
ünsürü sanki bir mərkəzdən idarə olunur kimi
qiyam qaldıraraq, Azərbaycan dövlətini arxadan vuraraq
bolşevik işğalına kömək etdi. Azərbaycan
hökuməti hərbi qüvvələrini bir neçə
yerə göndərməyə məcbur oldu.
Ermənilər Türkiyənin məhv olacağı
günü səbirsizliklə gözləyirdilər. Lakin belə
olmadı. Türk xalqı istiqlal savaşında zəfər
qazandı və onun üçün süni surətdə
yaradılmış “erməni məsələsi”ni həll etdi.
Deməli,
bu gün baxımından tarixdən belə bir ibrətin
alınması vacibdir ki, Türkiyənin və Azərbaycanın
daim güclü olması və sabit inkişaf etməsi təkcə
türk xalqının deyil, bütün türk
dünyasının yararınadır, ermənilərin əsassız
iddialarının reallaşdırılması yolunda
başlıca maneədir.
Müasir dövrdə Türkiyəyə edilən xarici
təzyiqlər də tarixi təcrübəyə diqqət
yetirməyə və Çanaqqala zəfərindən ibrət
dərsləri almağa vadar edir. Belə ki, türk
xalqını öldürmək olar, lakin tabe etdirmək,
sındırmaq olmaz. Qarşıdurma deyil,
əməkdaşlıq faydalıdır.
Azərbaycanlıların
türk ordusu sıralarında müxtəlif cəbhələrdə,
o cümlədən Çanaqqalada döyüşmələri
bir daha təsdiq edir ki, hətta müstəqil dövlətləri
olmadığı və çarizm zülmü altında inlədikləri
bir zamanda azərbaycanlılar həm ruhən, həm də
şəraitə uyğun olaraq imkanları daxilindəki fəaliyyətləri
ilə türk qardaşlarının yanında olmuş,
onların müharibədə məğlub olmasını istəməmiş,
canları ilə Türkiyə uğrunda
döyüşmüşlər; indi isə tam müstəqil
olduqları bir dövrdə də daim türk
qardaşlarının yanındadırlar; bunun çoxlu
örnəklərindən biri cənab Prezident İlham
Əliyevin Avropa İttifaqının Şərq tərəfdaşlığı
proqramı çərçivəsində keçirilən
toplantısında Ermənistan başçısına “Türkiyənin
burada olmamasından istifadə edib, böhtan atırsan, dur,
cavabını verəcəyəm” deməsidir. 25 il öncə
belə bir cavabın veriləcəyini kimsə
düşünə bilməzdi; Dünya müharibəsinin təcrübəsindən
müasir dövr üçün alınan başlıca ibrətlərdən
biri bundan ibarətdir ki, Türkiyə hansısa dövlətlərin
təzyiqi ilə heç bir zaman müharibələrə və
xarici münaqişələrə qatılmamalıdır;
Osmanlının zəiflədiyi zamanlarda olan bu
döyüşlər göstərdi ki, türkü
öldürmək olar, ancaq özünə tabe etmək olmaz;
bu gün isə Türkiyə Cümhuriyyətinin
dünyanın G-20-nin cərgəsində olması
bütün türk dünyası üçün
qürurvericidir; Türkiyə daxilində milli birliyin möhkəmliyi
vacibdir; Türkiyə güclü olarsa, bütün türk
dünyası, o cümlədən Azərbaycan Respublikası
dövlətin gücünü müəyyənləşdirən
meyarlar baxımından da güclü olar; Azərbaycanın
güclü olması Türkiyənin, Türkiyənin
güclü olması isə Azərbaycanın güclü
olması deməkdir.
Çanaqqala
zəfərinin Azərbaycanda bayram edilməsi
Çanaqqala zəfəri təkcə türkiyəlilərin
deyil, azərbaycanlıların da bayramıdır. Bu zəfər
ölkəmizdə bir çox toplantıların keçirilməsi
ilə tarixə çevrilir. “Döyüşdən
sülhə” foto-sərgisinin təşkili, müsabiqələr,
AMEA-da “Çanaqqala zəfəri və müasir dövr”
adlı konfransın, ölkəmizin demək olar, bütün
universitetlərində bu zəfərə həsr edilmiş
toplantıların keçirilməsi və s. dediklərimizə
sübut ola bilər.
Bir neçə gün öncə “28 Cinema” da Türkiyədə istehsal olunan “Sonuncu məktub” bədii filminin nümayiş etdirilməsi (sevindiricidir ki, filmin quruluşçu rejissoru və baş rolun ifaçısı azərbaycanlıdır - M.Q) və çoxlu tamaşaçı auditoriyası toplaması qürurverici idi. Cənab Prezident İlham Əliyevin kino-filmin yaradıcı heyətinə göndərdiyi təbrik məktubu həm dövlətimizin bu hadisəyə verdiyi diqqətin göstəricisi, həm də bu savaşda qazanılan qələbəyə verilən qiymət və ondan ibrət almaq baxımından əhəmiyyətlidir. Məktubda deyilir:
“Bu savaşın qəhrəmanlarının yaratdığı obraz, onların azadlıq və dövlətçilik arzuları, bir millət iki dövlət - Türkiyə və Azərbaycanın timsalında gerçəkliyə çevrilib. Tarixin ən ağır zamanlarında birlikdə olmuş xalqlarımız bu gün də bir-birinə hərtərəfli kömək göstərir. İqtisadi-siyasi, mədəni əlaqələrimiz durmadan genişləndirilir. Hər iki ölkə dinamik şəkildə inkişaf edir. Hər iki ölkə qarşılıqlı əməkdaşlığın, sülh və təhlükəsizliyin təmin olunmasına sanballı töhfələr verir. Müasir dövrdə dünyanın siyasi mənzərəsi əsaslı şəkildə dəyişmiş, vaxtilə Çanaqqala savaşında üz-üzə dayanan dövlətlər eyni dəyərləri bölüşərək dinc şəraitdə yaşayıb, yeni əməkdaşlıq yoluna qədəm qoyublar. Bununla belə, təəssüf ki, regionumuzda barışa, əmin-amanlığa, xalqlar arasında dostluq və əməkdaşlıq mühitinin yaranışına yönəlmiş təhdidlər hələ də qalmaqdadır. Belə şəraitdə keçmişdən ibrət dərsi götürmək, geosiyasi qarşıdurmaların, müharibələrin, milli və dini ədavətin aradan qaldırılması üçün qəti tədbirlərin görülməsi üçün beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə dönmədən riayət olunması zəruridir. Tarixi yaddaşın möhkəmləndirilməsi və vətənpərvərlik ideyalarının aşılanması əhəmiyyətli olduğu üçün ümumbəşəri dəyərlərin və mədəniyyətlər arası dialoqun təşviqi də indiki nəsillərin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir. İnanıram ki, təqdim olunan bu film həm də nəcib amalların reallaşmasına xidmət göstərəcəkdir...”.
Fikrimizcə, bu fikirlər hamını düşündürməli və ibrət alınmalıdır...
Elə deyilmi?
Bir neçə gündən sonra Çanaqqala zəfərinin 100 illiyinin bayram edilməsi və İstanbulda keçiriləcək toplantılarda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin iştirakı həm tarixdən ibrət alınması, həm Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığının daimi, əbədi olması, həm də bundan sonra da Türkiyəyə ediləcək təzyiqlərin heç bir nəticə verməyəcəyini, eyni zamanda, işğalı, terroru dövlət səviyyəsində himayə edən Ermənistana layiq olduğu yerini göstərmək baxımından əhəmiyyətli olacaqdır.
Musa QASIMLI,
Milli Məclisin deputatı, Azərbaycan
Milli Elmlər
Akademiyası Dünya Siyasəti
İnstitutunun direktoru, professor
Azərbaycan.-2015.- 21 aprel.- S. 7.