Türk tarixinin parlaq səhifəsi

Çanaqqala zəfəri

Bu gün bütün türk dünyası türkün birliyinin və məğlubedilməzliyinin simvolu olan Çanaqqala zəfərinin 100-cü ildönümünü təntənə ilə qeyd edir. Çanaqqala savaşı qardaş türk xalğının qələbə, hünər və rəşadətlər tarixinin ən parlaq səhifəsidir. Bu zəfər türk şəhidlərinin və qazilərinin dünya tarixinə qanları ilə yazdıqları ən qiymətli qəhrəmanlıq salnaməsidir.

“Üçlər İttifaqı”nda birləşən Almaniya, Avstrya-Macarıstan və İtaliya, “Antanta” ittifaqında cəmləşmiş İngiltərə, Fransa və Rusiya kimi imperialist güclər Osmanlı dövlətinin süqutundan öz məqsədləri üçün istifadə edib, türk torpaqlarını öz aralarında bölmək və beləliklə də onun varlığına birdəfəlik son qoymaq amacı ilə hərəkətə keçdilər. Onlar bu yolla vaxtilə dünyaya meydan oxuyan, türkləri hazırda yaşadıqları ərazilərdən süpürüb Orta Asiya səhralarına atmağı düşünürdülər. Artıq türk torpaqlarının bölüşdürülməsi planı da hazırlanmışdı.

O vaxt güc dövlətlərinin ələ keçirmək istədikləri türk boğazları - xüsusilə İstanbul və Çanaqqala yalnız Aralıq dənizini Qara dənizlə, Avropanı Asiya ilə bağlayan adi su keçidləri və körpülər deyildilər. Həmin boğazlar Cəbəllütariq və Suveyş kanalı ilə də inteqrasiya olunaraq, dünyanın Atlantik və Hind okeanı kimi nəhəng dənizlərini və böyük materik hissələrini də bir-birlərinə bağlayan, öz geopolitik mövqeyi ilə dünya siyasətinə və iqtisadiyyatına güclü təsir gücünə malik boğazlardır. Bu boğazlar, sözün əsl mənasında dünyanın nəfəs borularıdır. Vaxtilə Napoleon deyirdi:- “İstanbul bir açardır. Ona sahib olan dünyaya hökm edəcəkdir”. İngiltərənin siyasi xadimlərindən birinin sözüdür:-”Dünyanın əsl hakimi, dənizlərə sahib olandır”. Rusiyanın xarici işlər naziri Sazanov o vaxt rus çarına ünvanladığı raportda yazırdı: “Türk boğazlarının Rusiyanın əlinə keçməsi dünyanın bütün iqtisadi və siyasi həyatının onun hakimiyyəti altında birləşməsi deməkdir. Buna görə də İstanbulu ələ keçirməkdən vaz keçməyin”. Rusiya türk boğazlarını ələ keçirib ordan dənizlərə çıxmaq, həmçinin Anadoludakı zəngin neft yataqlarına sahib olmaq, İngiltərə Suveyş kanalı və Hindistan yolunun təhlükəsizliyi üçün Fələstini zəbt etmək, Fransa Livan, Suriya və Kilikiya üzərində hökmranlığa nail olmaq arzusu ilə qovrulurdu. İtalyanlar Antalyaya sahib olmaq istəyi ilə çırpınırdılar. Avropa dövlətlərinin Çanaqqala və İstanbul boğazlarının idarəçiliyinə yiyələnməkdə əsas məqsədlərindən biri də Rusiya ilə etibarlı əməkdaşlıq və hərbi ticarət yolu açmaq idi.

Artıq Osmanlı hökuməti imperialist dövlətlər tərəfindən ona doğru əsən fəlakət qasırğasının təsirini hiss etməkdə idi. Osmanlı dövləti

I Dünya müharibəsinin başlanğıcında “Antanta” dövlətləri ilə bir sırada olmaq arzusunda idi. Ancaq Rusiyanın bu məsələdə ona bəslədiyi soyuq münasibət onu Almaniyaya doğru istiqamətləndirdi. 1914-cü il avqustun 2-də Almaniya ilə Osmanlı dövləti arasında müttəfiqlik və hərbi yardım haqqında müqavilə imzalandı. Ancaq Osmanlı dövlətinin döyüş hazırlığı zəif olduğundan bu müqavilə gizli saxlanıldı və dərhal ölkədə hərbi səfərbərlik elan olundu. Aralıq dənizində yerləşən ingilis donanmasının qarşısından tədricən geri çəkilən alman ağır kreyzerlərinin avqustun 10-da Canaqqala boğazını keçərək İstanbula daxil olması “Antanta” ordusunda böyük gərginlik yaratdı. Alman donanmasına məxsus gəmilərin boğazdan keçməsinə icazə vermək döyüş səbəbi sayıla bilərdi. Ancaq Osmanlı dövləti həmin gəmilərin Almaniyadan satın alındığını açıqlamaqla bu gərginliyə son qoydu. Alman markalı həmin zirehli gəmilər avqustun 16-da “Yavuz” və “Midilli” kimi türk adları ilə Osmanlı donanmasına qatıldı. Gəmilərdə yalnız almanlardan ibarət olan hərbi heyət isə dərhal Osmanlı donanmasına aid zabit və əsgər formaları geyərək, türk adı ilə fəaliyyətə başladılar. Məşhur alman admiralı Sukon isə Osmanlı donanmasına komandan təyin edildi. O, 1914-cü il oktyabrın 27-də tabeçiliyində olan Osmanlı donanmasına Qara dəniz sahillərindəki rus limanlarını bombalamaq əmri verdi. Elə həmin gün Rusiya imperatorluğu və Birləşmiş krallıq Osmanlı dövlətinə müharibə elan etdi. Noyabrın 3-də İngiltərənin və Fransanın dəniz qüvvələri Çanaqqala boğazına yaxınlaşdılar. İngilislər Seddülbahir və Ərtoğrul qalalarını, fransızlar isə Anadolu yaxtasında Qumqala və Orhaniyyə qalalarını top atəşinə tutdular. Bombardman nəticəsində türklərə məxsus 11 ton barıt havaya uçdu. Xeylı sayda döyüşçü şəhid oldu. Karden adlı ingilis donanma komandanının əmri ilə düşmənin sualtı qayıqları dekabrın 2-də Çanaqqala boğazına girdi və təxminən 750 metr irəlidə yerləşən türklərə məxsus “Məsudiyyə” gəmisini partlayış yolu ilə batırdı. 1915-ci il fevralın 19-da ingilislərin “Elizabet” gəmisi başda olmaqla, Admiral Da Robeckin tabeçiliyində olan 16 döyüş gəmisindən ibarət nəhəng donanma osmanlı sahil qüvvələrini bombalamaqla, Egey dənizinin qapısı adlanan Çanaqqala boğazını keçməyə başladı. Lakin türklərin “Nüsrət” gəmisindən atılan ağır çəkili minalar ingilis və fransızların üç döyüş gəmisini bir anda parçalayıb sulara qərq etdi. İngilislər tərəfindən mina toplama işinə cəlb olunmuş balıqçılar osmanlı gəmilərindən atılan top atəşlərindən qorxuya düşərək qaçmağa başladılar. Həmin mina gəmisindən atılan ağır top atəşləri ingilislərin daha bir neçə döyüş gəmisini parçalayıb sıradan çıxardı. “Elizabet” və “Aqamemnon” gəmilərinin ətrafındakı bütün gəmilər dərhal atəşi kəsdilər və düşmən hərbçiləri suya batmaqda olan gəmilərin şəxsi heyətini xilas etmək yoluna qədəm qoydu. Lakin nə qədər çalışsalar da, cəmi 20 nəfəri xilas edə bildilər. 603 nəfər isə dənizin coşqun dalğalarında itib-batdı. Həmin vaxt minaya düşən “İnflexible” gəmisinin vəziyyəti daha acınacaqlı idi. İstehkam mövqe komandanı albay Cavad Çobanlının əmri ilə martın 17-də gecə minbaşı Nazim bəy “Nüsrət” gəmisi ilə Canaqqala boğazına xeyli sayda mina düzdürdü. Qısa müddətdə 11 xətt olaraq düzülən minaların sayı 400-ü keçdi. Giriş yolları elə ustalıqla minalanmışdı ki, bunu adi gözlə görmək imkan xaricində idi. Admiral Da Robeck bunu anlayanda isə artıq gec idi. Ancaq yenə də fəlakətdən qurtulmaq üçün 2-ci diviziyaya dərhal geri çəkilmək əmri verdi. Donanma geri çəkilərkən “Okean” gəmisi də minaya düşdü. Güclü top atəşinə baxmayaraq, “Okean”ın şəxsi heyəti hərbçilər tərəfindən xilas edilə bildi. Gelibolu yarımadasında yerləşdirilən osmanlı artilleriyası da düşmənə göz açmağa imkan vermirdi. Düşmən donanmalarının Canaqqala boğazındakı ağır məğlubiyyəti türk əsgərlərinə inanılmaz güc və qüvvət verdi. Döyüşlərdə ağır məğlubiyyətə düçar olan düşmən İstanbulu dəniz yolu ilə ələ keçirməyin imkansız olduğunu dərk etdiyindən öz taktikasını dəyişib, əməliyyata qurudan başlamaq qərarına gəldi. 1915-ci il aprelin 25-də düşmən iki cəbhədən-Seddülbahir və Arıburnu istiqamətindən quruya qoşun cıxarmağa başladı və həmin ərazidə Osmanlı ordusu ilə təpədən-dırnağa silahlanmış ingilis-fransız qüvvələri arasında qanlı döyüşlərə start verildi. Üç dəfə hücum edilməsinə baxmayaraq, hər dəfə ağır məğlubiyyətə uğrayan cəbhə komandirləri bütün cəbhə boyu hücumun heç bir nəticə verməyəcəyini düşünüb, hücuma daha məhdud bir xətdən başlamaq qərarına gəldilər. Cəbhənin şərq bölgəsi olan Kerevizdərədə 3 gün davam edən və 60 min top mərmisinin istifadə edildiyi hazırlıq atəşi ardından 1915-ci il iyulun 14-də ingilislər bir döyüşçünün belə sağ qalmadığı ilk xətt çəpərlərini alsalar da, ikinci xətt çəpərlərində ağır itkilərə uğrayıb, geri çəkilmək və döyüşü birdəfəlik dayandırmaq qərarına gəldilər.

Düşmən qüvvələr Çanaqqalaya əvvəlcə cəmi 70 min əsgər çıxarmışdılar. Sonradan onların sayı yarım milyona çatmışdı. Bunun 400 mini ingilislərdən, qalanları isə fransızlardan ibarət idi. Həmin döyüşlərdə osmanlı əsgərləri həm sayca, həm də silah-sursat baxımından düşməndən qat-qat zəif olsalar da, öz qeyrət və mərdanəliklərini göstərib, qətiyyətlə vuruşurdular. Mustafa Kamal Paşa döyüşlərin qızğın çağında güllələri tamam tükənmiş 57-ci alayın bütün əsgərlərinə düşmən qarşısından bir addım belə geri çəkilməməyi, süngünü tüfəngə taxıb düşmən üstünə atılmağı əmr edir. O, “mən sizə hücum əmri vermirəm, vətən uğrunda ölməyi əmr edirəm. Biz öləndən sonra yerimizi başqaları doldurub, döyüşə digər komandanlar rəhbərlik edə bilərlər”- deyir. Döyüşlərdə osmanlılar qarşısında duruş gətirə bilməyəcəyini görən düşmən 1915-ci il dekabrın 19-20-də Anafartalar və Arıburnundan, 1916-cı il yanvarın 8-9-da isə Seddülbahir cəbhələrindən qoşunlarını geri çəkmək məcburiyyətində qaldı. Həmin döyüşlərdə Osmanlı ordusu 251 mindən çox şəhid verdi. Türk xalqının polad iradəsini sarsıda bilməyən düşmən tərəfi isə 300 minə yaxın canlı qüvvəsini və çoxlu sayda hərbi-texniki qüvvəsini itirdi. Qürur doğuracaq haldır ki, o vaxt müstəqil dövləti və milli ordusu olmayan azərbaycanlılar da Çanaqqala savaşında türkün düşmənlərinə qarşı qətiyyətlə vuruşaraq, öz qardaşlıq borclarını şərəflə yerinə yetirmiş, şəhid olmuşlar. Çanaqqalada Azərbaycan şəhidlərinə hörmət və ehtiram əlaməti olaraq qoyulmuş xatirə lövhəsi də dediklərimizin əyani sübutudur. Fərəhlidir ki, bu gün Azərbaycan xalqı da Çanaqqala savaşının 100-cü ildönümünü dövlət səviyyəsində təntənə ilə qeyd etməkdədir.

Türkün mübarizliyinin, əyilməzliyinin və sarsılmazlığının rəmzinə çevrilən Çanaqqala döyüşü türk dünyasına Mustafa Kamal Atatürk kimi bir dahi bəxş etmiş və gələcək Qurtuluş Savaşında onun liderliyinə möhkəm zəmin yaratmışdı. İngilis generalı Tabchend öz xatirələrində yazırdı: “Avropada hünər və cəsarətdə, qeyrət və mərdanəlikdə türk əsgəri ilə müqayisə edilə biləcək əsgər yoxdur”.Müharibənin qızğın dövründə türk əsgərlərinin ingilis hərbçiləri qarşısında qətiyyətlə dayanıb, onları geri çəkilmək məcburiyyətində qoyması İngiltərənin ən böyük ordu komandanlarından biri, müttəfiq qüvvələrin baş komandanı general Sin Lan Hamiltonu da dəhşətə gətirmişdi. O, öz qeydlərində tərəddüd etmədən hər bir osmanlı əsgərini yüz nəfər ingilis əsgərinə bərabər tutaraq yazırdı:-”Çanaqqala döyüşlərində cəmi min nəfər osmanlı əsgərinin nəhəng bir ingilis ordusuna qarşı cəsarətlə müqavimət göstərib onları geri oturtması bizi heyrətdə qoyurdu”. İngiltərənin baş naziri Uinston Çörçill deyirdi: “Türklər Çanaqqalada ən müasir silahlarla silahlanmış güclər qarşısında polad qaya kimi dayanmışdılar”. Başqa bir ingilis generalı Oqlander isə türk əsgərlərinin mənəvi gücünün, onların döyüşdə göstərdikləri ağlasığmaz igidliklərin nəzərə alınmamasının ingilislər üçün ağır fəlakət olduğunu bildirirdi. Çanaqqala zəfəri vətən yolunda tökülən qanların hədər olmadığını bir daha dünyaya nümayiş etdirdi. Məhəmməd Hadi hədər demirdi ki,

Türkün tökülən qanları bihudə

gedərmi,

Diqqətlə düşün, yoxsa bu qan hənsi

hədərmi?

Dünyanın ən böyük bəstəkarlarından biri olan Erik Bolcun yaratdığı “Döyüş əleyhdarı” mahnısı, həmçinin unudulmaz bəstəkar Vasif Adıgözəlovun bir neçə il bundan əvvəl Türkiyədə Çanaqqala şəhidlərinin məzarını ziyarət etdikdən sonra yaratdığı “Çanaqqala-1915” aratoriyası, türk dramaturqu Əbdülkadir Kampanın bu yaxınlarda İqdırda tamaşaya qoyulmuş “Çanaqqala dastanı” əsəri də türk xalqının qəhrəmanlıq tarixi haqqında ən qiymətli əsərlər kimi yaddaşlarda əbədi yaşayacaqdır.

Zeynal VƏFA,

Azərbaycan.-2015.- 24 aprel.- S.7.