Klassik ədəbiyyatın təbliğatçısı

Mikayıl Rəfili-110

Nəslimin yarpaq tökümü başlandı.

Çoxumuz qışa qalmayacayıq...…

Dəliyə döndüm, Rəfili,

Ölüm xəbərini alanda.

Böyük türk şairi Nazim Hikmət ən yaxın dostu - filologiya elmləri doktoru, professor Mikayıl Rəfilinin ölümündən təsirlənərək bu şeiri yazmışdı. Həmin şeirin sonu belədir:

Düşünürəm, məndən çox sonra öləcək,

dalımca bir məqalə də yazacaq,

Ya da bir şeir:

“Nazimlə Moskvada 24-də tanış olduq”.

Elədir, Mikayıl, elə.

Şair ola bilərdin,

Professor oldun.

Keçən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Nazim Hikmət Azərbaycanda ən çox oxunan, ən çox sevilən şairlərdən biri idi, 1927-ci ildə ilk dəfə Bakıya gəldi, burada “Günəşi içənlərin türküsü” adlı şeirlər kitabı nəşr olundu və o zaman ədəbiyyata qədəm qoyan bir çox şairlər Nazim Hikmətin şeir səpkisinə - sərbəst şeirə meyil göstərdilər. Amma onun tanış olduğu ilk azərbaycanlı şair-alim Mikayıl Rəfili idi. Nazim Hikmətin şeirində deyildiyi kimi, onlar 1924-cü ildə Moskvada tanış olmuşdular. Sonralar bu tanışlıq dostluğa çevrildi.

“Şair ola bilərdin, professor oldun”. Nazim Hikmət Mikayıl Rəfilinin şeir yazdığına, amma şair kimi yox, görkəmli alim kimi tanındığına işarə edir. Mikayıl Rəfili doğrudan da şair idi, sadəcə olaraq, elmi yaradıcılıqla müntəzəm məşğul olduğundan, bir müddət şeirin daşını atmışdı. Yalnız ömrünün son illərində bir daha şeirə qayıtmış, hətta “Mingəçevir” adlı poema da yazmış, Nazim Hikmətə həsr etdiyi bir şeirdə ona olan məhəbbətini bu misralarla ifadə etmişdi: “Qarşımda əksin. Əlimdə sadə bir qələm. Gözlərimdə Moskvada keçən gəncliyimizin solmayan yarpaqları. Sən Nazim Hikmətsən. Mən - sadə bir tələbən”.

Şair və alim. 1936-cı ilədək Rəfili həm şair, həm də tənqidçi-ədəbiyyatşünas kimi bu yaradıcılıq sahələrinin hər ikisində fəallıq göstərirdi. O, sərbəst şeirin alovlu təbliğatçısı kimi həm özü bu səpkidə şeirlər yazır, həm də bu tipli şeirin nəzəriyyəsini anladan məqalələrlə mətbuat səhifələrində çıxış edirdi.

Ötən əsrin 20-30-cu illəri Azərbaycan ədəbiyyatının ziddiyyətli, təzadlı bir dövrü idi. Kommunist-bolşevik ideologiyası ədəbiyyatda da öz hakim-amirlik mövqeyini gücləndirir, sənətkardan şura inqilabını, fəhlə-kəndli hakimiyyətini, leninizm ideyalarını təbliğ etməyi, keçmişdə yaradılan və minillərin sınağından keçmiş milli dəyərləri feodalizm qalıqları kimi pisləməyi tələb edirdi. “Yeni ədəbiyyat” yaranırdı və bu ədəbiyyatın qarşısında yeni məzmuna uyğun forma yaratmaq məsələsi də dururdu. Mikayıl Rəfili də bu mənada “refermator” kimi çıxış edir, sərbəst şeiri “əski metrikanı, əski şəkli rədd və inkar edən” yeni bir şeir forması hesab edirdi. Əslində, sərbəst şeirin ədəbiyyatda intişarı yeni hadisə deyildi, bu formanın bizim poeziyamızın qədim təcrübəsində müəyyən əlamətləri vardı. “Dədə Qorqud” dastanlarındakı şeirlər öz sintaktik quruluşu və poetikası ilə sərbəst şeir anlayışına uyğun gəlirdi. Lakin o zaman Rəfili də bir çox başqaları kimi belə bir qənaətdə idi ki, bu məsələ yenidir, bütün dünya poeziyasında sərbəst şeir novator rolunu oynayır.

Rəfilinin şeirlərinin heç də hamısına “bunlar inqilabi şeirlərdir” demək insafsızlıq olardı. Onun şeirləri hansı mövzuda yazılırsa, metaforalarla, təşbihlərlə zəngin olurdu.

Gilavar bu gün bir az sakit,

Yarpaqların titrəməsi duyulmayır.

Lakin şəhər, böyük şəhər

Gecə yarı olmuş

Fəqət uyumayır.

Bir koridor

Açılmış ağ pəncərədən

Fikrim bir sap kimi

İlişmişdir parıldayan bir xəncərə.

Rəfilinin sərbəst şeirləri müəyyən mənada eksperiment səciyyəsi daşıyırdı. Amma o, şair idi və dünya ədəbi təcrübəsindən, Mayakovski və Nazim Hikmət poeziyasından ruhlanır, təsirlənir və mümkün qədər çalışırdı ki, geniş oxucu kütlələri bu yeniliyə alışsınlar (yazırlar ki, Rəfili döş cibində həmişə Uitmenin şeirlər kitabını gəzdirərdi, daim Bloku, Nazim Hikməti, Mayakovskini mütaliə edirdi, öz şeirlərini isə əzbərdən deyib deklamasiya edə-edə yazardı). Amma 1937-ci ildə Rəfilini “formalizm kimi bir qorxulu ədəbi cərəyana meyil etdiyi üçün” Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı sıralarından xaric etdilər.

Bununla yanaşı, Rəfilinin sərbəst şeirləri və bu xüsusda nəzəri fikirləri 1920-ci illərin sonları - 1930-cu illərin əvvəllərində yeni bir şeir vəzninin poeziyada geniş yayılmasına imkan yaratdı. Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Ə.Fövzi, M.Rzaquluzadə, N.Rəfibəyli kimi şairlərin də yaradıcılığında sərbəst şeirə meyil gücləndi. Belə bir həqiqətə göz yummaq olmaz ki, Rəfili sərbəst şeirinin poeziyamızda digər vəznlərlə yaşamağa haqqı var. Xalq yazıçısı Anara istinad edək: “Bu gün yeni-yeni ədəbi nəsillərin gur axınıyla yenilməzliyi bir daha təsdiq olunmuş, təcrid çəpərlərini yıxıb çıxmış sərbəst şeir tariximizin beşiyi başında dayananlardan, illər boyu onu tənələrdən, hədələrdən, rişxəndlərdən qoruyanlardan biri də Mikayıl Rəfili idi”.

Doğrudur, sonralar “sərbəst şeir hərəkatı” bir qədər səngidi, yalnız Rəsul Rza bu yoldan çəkinmədi və indi qətiyyətlə demək olar ki, məhz böyük şair Azərbaycan ədəbiyyatında sərbəst şeirin əsl nümunələrini yaratdı.

1936-cı ildən başlayaraq Rəfili qəti olaraq elm yolunu tutdu. Vaxtilə klassik ədəbiyyatı inkar edən Rəfili bundan sonra həmin ədəbiyyatın alovlu təbliğatçısı kimi çıxış etməyə başladı.

Mikayıl Rəfili çox savadlı, geniş elmi dünyagörüşə malik ziyalı idi. O, Avropa, rus və Şərq ədəbiyyatlarını dərindən mənimsəmişdi. Bir ədəbiyyatşünas alim kimi onun xidmətləri danılmazdır. O, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının nadir simalarından biridir. Xalq yazıçısı Anar doğru qeyd edir ki: “M.Rəfilinin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, ədəbiyyat tariximiz sahəsində gördüyü iş əvəzsizdir. Onun zəngin elmi irsi mədəniyyət tariximizin qiymətli səhifələrindəndir. Rəfili bütün elmi fəaliyyəti boyu doğma ədəbiyyatımıza və daha geniş götürsək, doğma xalqımıza, onun inkişafına, dünyagörüşünün genişlənməsinə, daha artıq maariflənməsinə, mədəniləşməsinə xidmət etmişdir”.

Mikayıl Rəfili qeyd etdiyimiz kimi, ilk növbədə, görkəmli ədəbiyyat tarixçisi idi. Onun 1941-ci ildə rus dilində nəşr olunmuş “Qədim Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabı ədəbiyyat tariximizin ta qədimlərdən XVI əsrə qədər bir dövrünü əhatə edir. Bu mövzuda o, Tiflisdə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdi, lakin Moskva bu işin təsdiqini yubadırdı, ona görə də Rəfili Moskvaya gedir, görkəmli alimlərin qarşısında, özü də rus dilində bir neçə saat məruzə edir və bundan sonra o, filologiya elmləri doktoru diplomunu ala bilir. Bu sahədə ilk elmlər doktorumuz Mikayıl Rəfilidir.

Rəfilinin elmi fəaliyyətində iki böyük klassikin - dahi Nizami Gəncəvinin və böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadənin tədqiqi mühüm yer tutur. Onun “Nizamiyə qədər Azərbaycan kulturası”, həmçinin “Nizami Gəncəvi” tədqiqatı nizamişünaslıqda yeni bir dönüşün - mərhələnin başlanğıcı kimi maraqla qarşılandı. Rəfili Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə olaraq “Azərbaycan intibahı” ideyasını irəli sürmüş və o zaman bunu sübut edəcək dəlillərlə çıxış etmişdi. Onun Nizami və İntibah haqqında fikirləri görkəmli rus alimləri tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdir.

M.Rəfili Axundovşünaslıq elminin də yaradıcılarından biridir. Onun M.F.Axundzadənin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı ilk kitabı 1939-cu ildə çap edilmişdir, sonralar bu sahədə tədqiqatını genişləndirmiş, vəfatından bir il öncə, 1957-ci ildə “M.F.Axundzadə (həyatı və yaradıcılığı)” monoqrafiyası işıq üzü görmüşdür. Həmin kitab Moskvada “Görkəmli adamların həyatı” seriyasından rus oxucularına çatdırılmışdı. Bu seriyadan ilk kitab çap etdirən ilk azərbaycanlı da məhz Rəfili olmuşdur. İndinin özündə də onun M.F.Axundzadə ilə bağlı tədqiqatları qiymətli bir mənbə kimi istifadə olunur. Bu monoqrafiyada iki üslub tərzi nəzərə çarpır. Kifayət qədər elmi təfəkkür sahibi olan Rəfili yeri gəldikcə obrazlı ifadələr də işlədir, Axundzadənin həyatının ən təsirli səhnələrini bədii-publisistik səhnələrlə təsvir edir. Ola bilsin, müasir oxucu bu monoqrafiyada (o, həm də mükəmməl ədəbi portretdir) sovet dövrünün ədəbi-elmi standartlarına uyğun müddəalar görsün, bunları inkar etmək olmaz, lakin kitabda Axundzadə, ilk növbədə, öz xalqını sevən, onun mənəvi-mədəni tərəqqisi yolunda yorulmadan çalışan bir ziyalı kimi təqdim edilir.

Mikayıl Rəfili ədəbiyyat tarixçisi olmaqla yanaşı, bir nəzəriyyəçi kimi də xatırlanır. Hələ 30-cu illərdə o impressionizm və ekspressionizm ədəbi cərəyanları haqqında məqalə çap etdirmişdi. Ədəbiyyat tarixinə və ayrı-ayrı sənətkarlara həsr etdiyi tədqiqatlarında onun nəzəri bazasının möhkəmliyinə yalnız heyrət edirsən. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kitabının müəllifi də Rəfilidir və üstündən 57 il keçməsinə baxmayaraq, indi də ali məktəblərdə bu kitabın tədrisi tövsiyə olunur.

Rəfili həm də mahir tərcüməçi idi. O, rus dilini əla bilirdi, məqalələrinin bir çoxunu da rusca yazırdı. Amma ruscadan olunan tərcümələrdə Rəfilinin Azərbaycan dilinin bütün incəliklərinə bələd olması da diqqətdən yayınmır. Özü də o, dünya ədəbiyyatının ən şedevr əsərlərini dilimizə çevirmişdir. Baxın: Viktor Hüqonun “Gülən adam”, “Paris Notrdam kilsəsi”, “Səfillər” (I, II, III, V və VI hissələr), Balzakın “Qorio ata”, “Qobsek”, “Novellalar”, Tolstoyun “Dirilmə” (I və II hissələr), Puşkinin “Bağçasaray fontanı”, “Tunc atlı” əsərlərinin tərcümələri indi də bədii tərcümə tariximizin Qızıl Fonduna daxildir. 1939-cu ildə rusca nəşr olunan “Azərbaycan poeziyası antologiyası”nın hazırlanmasında Rəfili də yaxından iştirak etmişdir.

Mikayıl Rəfili indiki Goranboy rayonunun Borsunlu kəndində, varlı bir kəndli ailəsində dünyaya göz açmışdı (1905). Gəncədə klassik gimnaziyada təhsil almışdı. Bakıya köçəndən sonra ADU-nun Şərq dilləri fakültəsinin müdavimi olmuşdu. Bir müddət “Maarif və mədəniyyət” jurnalında işləyəndən sonra Moskvaya getmiş, orada - MDU-da təhsil almışdı. Uzun müddət ADU-da və APİ-də Azərbaycan ədəbiyyatı kursundan mühazirələr oxumuş, professor rütbəsinə yüksəlmişdi. Bu qədər məşhur olmağına baxmayaraq, ara-sıra haqsız tənqidlərə də məruz qalan Rəfili hətta “Kirpi” jurnalında bir karikatura “qəhrəmanı” da olmuşdu.

Nə etmək? Bizim bütün böyük sənətkarlarımız həmişə belə mənəvi təqiblərə məruz qalmamışlarmı?

Varlı kəndli elə bəy deməkdir və Rəfilini yaxından tanıyanlar deyirlər ki, o, həddindən artıq kübar idi.

Bəy kimi doğuldu, bəy kimi yaşadı, bəy kimi də öldü.

Vaqif YUSİFLİ,

filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan.-2015.- 25 aprel.- S.7.