Ruhumuzun memarları

“Uçmaz elə bir xanə ki, memarı gözəldir”. İbtidai sinif müəllimim Mövlud Vəliyevi, ana dili və ədəbiyyat müəllimim Mülküm İbrahimovu xatırlayanda Əliağa Vahidin bu sözləri yada düşür. Bu iki insan ötən yüzilliyin 60-cı illərində Xucbala kənd 8 illik natamam orta məktəbində sinif otağımıza bir-birindən 4 illik fərqlə daxil oldular və hər biri 4 il öz sahəsində biliklərinin nuru və mənəviyyatlarının zənginliyi ilə həyatda maneələri dəf etmək üçün ömür yolumuza işıq saldı.

Kəndimizin mərkəzindəki dikdə nəhəng və qocaman bir qoz ağacı vardı. Onun alt tərəfində molokan kilsəsi, üst tərəfində isə məktəbin əsas binasından xeyli aralıda yalnız balaca bir otaqdan ibarət tikili 1-dən 4-cü sinfədək bizim məktəbimiz oldu. İlk müəllimimiz də Mövlud müəllim idi. Həddən ziyadə sadə, kövrək, nurlu bir insan idi. Həmişə bizi görəndə sevinər, bəzən də kövrələrdi. O bizə əlifbanı, qələm tutmağı, bir sözlə, yazıb oxumağı öyrətdi.

Mövlud müəllim əlifba dərsi keçirdi, deyirdi ki, bütün hərflərin böyüyü var, amma yalnız “ı” hərfi kiçik yazılır, böyüyü yoxdu. İnanmırdım. Bir az da sıxırdı məni böyük hərflərin yanında cəmi bir hərfin - “ı”nın tək və yetim qalmağı. Məzahir də sinfimizdə yetim idi. Bir dəfə Seyidbanu xalanın eşşəyinin hörüyünü açmışdı deyə arvad sinfə cumub ona əl qaldırmışdı. Amma sonra bildik ki, yazığın heç nədən xəbəri yox imiş. Bəlkə də yetim idi deyə Seyidbanu xala ona əl qaldırmışdı. Məzahirin böyük qardaşı sinfə gəlib onu qucaqlayıb: - “Ağlama, qardaşım”, - deyəndə mən yetimliyin də dərd kimi ağır olduğunu anladım. Evə gəlib müəllimin acığına nə qədər “ı” hərfini böyük yazsam da, xeyri olmadı. Mövlud müəllim nizamı, qayda-qanunu sevirdi.

İlk müəllimə inanmaq çətin idi, elə şeylər danışırdı ki, gözlərimiz bərəlirdi, mat qalırdıq dünyanın işlərinə. Guya Yer kürə şəklindədir! Gəlirdim, nənəmə danışırdım. O da qandırırdı ki, “məbadə müəllimə qulaq asasan, nənə sənə qurban, bu boyda dünya göydə necə diyirlənə bilər?! Düşər, dağılar, param-parça olar, ya küləklər didər onu yun kimi”. Nənəm deyənlər ağlıma daha tez batırdı: dünya məcməyi kimiydi, öküz saxlayır buynuzlarında. Əsas odu ki, Yerin yiyəsini qəzəbləndirməyəsən, yalan danışmayasan, söyüş söyməyəsən. Qaynar su atanda mütləq deməlisən ki, Yerin yiyəsi, çəkil get! Özü də üç dəfə.

Axşamlar nənəmlə dərdləşib özümə gələr, səhər isə məktəbdə eşitdiyim əcaibliklərə yenidən diksinərdim. Dərsə zəng çalınan kimi ilk müəllim yenə bizi çaşdırırdı ki, Yer həm öz oxu ətrafında, həm də Günəşin həndəvərində fırlanır. Bir dəfə də gəldi ki, göyə adam çıxıb. Sinif yoldaşım Elçin onda da inanmırdı və aradan 30 il keçəndən sonra da rastlaşanda barmağı ilə yuxarı işarə edib and içdi ki, vallah, ola bilməz ki, ora kimsə dırmaşsın!

Axı biz Yerin top kimi uçmasına necə inanaydıq? Məktəbin ən güclü futbolçuları bizim sinfimizdə idi. Salavat, Qərib, Əlibəy, Həmid, Bağır da pis oynamırdı. Gedirdilər bizim uşaqlar qonşu kəndlərə, özlərindən böyüklərlə oynayırdılar, döyülüb qayıdırdılar. Çünki udurdular. Qonşu kəndlərin yekəpər kişiləri də qisaslarını belə alırdılar. Yəni heç nəyi bilməsək də, futboldan, topdan başımız çıxırdı. Yer göydə top kimi uçursa, mütləq harasa düşməlidir!

Bizə lazım idi ki, dünya sürətlə uçmasın, sakit, dinc bir öküzün buynuzları üstündə kirisin. Nənəmin dediyi kimi.

Mövlud müəllimin dərslərindən sonra yatmaq da çətin idi. Deyirdi ki, Yer fırlanır, belə dönəndə səhər olur, bir də çönəndə qaranlıq düşür. Yuxuya gedəndə ulduzlara çırpılıb param-parça olmamaq üçün döşəkdən iki əllə möhkəm yapışardım. İnanmırdıq ki, yerdə nəfəs almaq olur, yuxarılarda isə hava yoxdur. Ona görə ki, səmalar ulduzlara qədər aydın və maneəsiz idi, hava burada vardısa, ora da yayılmalı idi. Yuxularımızda göylərə səyahət edər, ilk müəllimin acığına ulduzların üstündə mayallaq aşar, Ayı da futbol topu kimi təpikləyərdik.

Beşinci sinfə keçəndə məktəbin təzə binasına köçdük. Burada bizə artıq bir neçə müəllim dərs deyirdi. Pilləkənə “dırmaşenko”, “ataman ilxısından deyilsiniz, babamın sürüsündən” deyən müəllimlərimiz var idi. Yəni pis olmasa, biz yaxşının qədrini bilməzdik.

Mülküm İbrahimov hamıdan fərqli idi. Hirslənə, bütün sinfi yazı taxtasının qabağına çıxara bilərdi. Əli də açılardı. “Mənim üçün savadsız şagird bəhərsiz ağac kimidir”, - deyərdi. Atam bağımızda bəhər verməyən ağacın üstünə balta ilə yeriyib hədələyərdi: “Bu il bar verməsən, səni dibindən kəsəcəyəm!” Yadıma gəlmir ki, atamın qolaylanıb balta ilə hədələdiyi ağac bəhərə düşməsin.

Əlaçılar sevib, tənbəllər də Mülküm müəllimin təbiətindəki tələbkarlıqdan ehtiyatlanıb oxuyurdular. O, tələbkar olduğu qədər də ədəbiyyatı dərindən bilən, peşəsinə vurğun kənd müəllimi idi. Ciddi idi, təbəssümü də üzündə hədər yerə dalğalanmazdı. Ana dilini, ədəbiyyatı bütün fənlərdən üstün sayardı:

- Ədəbiyyatı, dilimizi nə qədər dərindən öyrənsəniz, bir o qədər digər fənləri asan başa düşəcəksiniz, böyüyəndə isə digərlərinə nisbətən məntiqlə danışacaqsınız.

Mövlud müəllimin “yalanları”nın adi həqiqətlər olduğunu artıq bilirdik. Mülküm müəllimin dərslərində isə üzümüzə ayrı biliklərin qapıları açıldı. Artıq xeyli vaxtdır ki, hər iki müəllimimiz haqq dünyasına qovuşub. Aramızda keçilməz bir sədd çəkilsə də, onları unutmaq, yaddan çıxarmaq mümkün deyil. İndi onlar bizim üçün zamanın aynasında əməlləri ilə bərq vuran çıraq kimidir. Bu çırağı ovcumuza götürüb, məktəb illərinə işıq salanda ötən əsrin 60-cı illərinin yaxşısını da, pisini də görmək mümkündür. İnsan hər şeyə qadir idi. Təbiətin yaradıcı qüvvəsi idi. Tanrı bir qədər gülüncə qalmışdı, adamlar bir-birinin ağzının üstündən vuranda “Mənə Quran oxuma!” deyirdilər. Hamımız 1980-ci ilin gəlməyini - kommunizmi gözləyirdik. Qıtlıq illərini yaşayarkən sevinirdik ki, 25 yaşımızda kommunizm gələcək, hər şey pulsuz olacaq. Xəyallar qururduq. Bəlkə də biz müəllimlərimizin gözündə həyatın çətinliklərindən doğan kədərin naxışlarını sezə bilsəydik, başa düşərdik ki, vəd olunan süd gölləri heç vaxt olmayacaq.

60-70-ci illərin müəllimləri fərqli insanlar idi. Onlar indiki müəllimlər tək repetitorluq etməz, amma yaxşı oxuyan şagirdlər üçün ürəklərini şam kimi yandırmağı bacarardılar.

Mülküm müəllim kəndimizdə ən çox sayılan, ən çox hörmət qoyulan adamlardan biri idi. Ciddi aparardı özünü, səliqəli geyinər, ağzından çiy söz çıxarmaz, yersiz hərəkət etməzdi. Davranışında hamıdan seçilərdi. Bizə 5 almaq üçün əlavə bir-iki sual verəndə oğlu Salavatdan dördqat artığını soruşurdu.

Beşinci sinifdə oxuyurduq, o bizdə ədəbiyyata elə maraq yaratmışdı ki, dastanlardan danışanda gedirdik kitabxanaya, “Əsli və Kərəm”, “Koroğlu” dastanlarını tapıb oxuyurduq, “Aşıq Qərib”i axtarırdıq. Altıncı sinifdə Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərindən kiçik parçaları səhnələşdirib kənd klubunda oynayırdıq. Valideynlərimiz də gələrdi, bayramlarda baxardılar, sevinən də olardı, bizdən zəhləsi gedən də! Atam demişdi ki, bir də klubda səni artistlik edən görsəm, ayaqlarını dibindən çıxaracağam. Amma biz xoşbəxt idik, dünyaya fərqli baxa bilirdik, özümüzü kəşf etməyə, irəli getməyə qarşımızda üfüqlər açılırdı.

7-8-ci siniflərdə “Azərbaycan” jurnalının bir nömrəsini də buraxmazdıq. Orada dərc olunan bütün roman, povest və hekayələri oxuyardıq. Bu marağı Mülküm müəllim oyatmışdı bizdə. Sinfimizdə elələri var idi ki, Kefli İsgəndərin sonuncu monoloqunu əzbər bilirdi.

O, dərslərində adi məktəb proqramı ilə kifayətlənməz, həmişə əlavə nələrisə danışardı, bizi olimpiadalarda iştirak etmək üçün rayon mərkəzinə aparardı. Sonra məktəbin həyətində qaliblərin adı qeyd olunar, rayon mərkəzindən göndərilən hədiyyələr paylanardı...

80-ci illərin əvvəli idi. Artıq Moskvada oxuyurdum. Yay tətilinə kəndimizə gəlmişdim. Orta məhəllədə Mülküm müəllimin evinin yanından keçəndə gördüm ki, Vahir bibimin əri Mövsüm əmi doqqazın yanındakı daşın üstündə oturub. Əsasını da nazik çubuqlardan hörülən rəngi qaralmış çəpərə söykəyib. O, kəndin ağsaqqallarından sayılardı. Yaxınlaşıb salam verdim, hal-əhval tutdum. Tövrünü pozmadan dedi:

- Yaxşıyam. A bala, bəs sən haralardasan, neçə vaxtdı bu kənd-kəsəkdə gözə dəymirsən?

- Mövsüm əmi, oxuyuram.

- Harada?

- Moskvada.

- Deməli, sən də gedib Ursiyyətə çıxdın. Sənətin, peşən nə olacaq?

- Jurnalist.

- O nə sənətdi elə? - Təəccübləndi.

- Yazmağı öyrənirəm, - deyəndə Mövsüm əmi diksindi. Üzündə qəribə bir ifadə peyda oldu: sanki qarşısında duranın ağlı yerindən oynayıb, nə dediyinin fərqində deyil. Tərs-tərs üzümə baxıb qeyzləndi:

- Adə, köpəkoğlu, bəyəm sən bu kənddə məktəbə getməmisən?

- Getmişəm, Mövsüm əmi.

Əsasını qonşuluqdakı Mülküm müəllimin evinə tərəf tuşlayıb, əsəbi halda soruşdu:

- Sənə bizim qardaşoğlu ana dilindən dərs deməyibmi? Mövlud əlifbanı öyrətməyibmi?

- Öyrədiblər, Mövsüm əmi.

- Yaxşı, o sənə oxuyub-yazmağı öyrədibsə, Ursiyyetdə nə azarın var idi? Getmişdin, barı abırlı bir sənət öyrənərdin.

Çox çalışdım ki, Mövsüm əmiyə nə öyrənirəmsə başa salım, ixtisasımdan, peşəmdən danışım. Amma hər dəfə ağzımı açıb dilləndikcə kişinin hövsələsi daha da daralırdı. 30-40 il bundan əvvəl yaşlılar əsəbiləşəndə cavanlar mübahisə etməz, sadəcə susardılar. Söz qaytarıb mübahisə etsəydin, tərbiyəsiz sayılardın. Keçdim həyətə ki, uşaqlıqda oturub-durduğum bibinəvəsi Elşənə babasından gileylənim, o da evdə olmadı...

O illərə günümüzün pəncərəsindən boylananda, Mövsüm əminin sözlərini zamanın tərəzisinə atanda görürsən ki, ağsaqqal düz deyirmiş. Yazmağı məktəb müəllimlərindən başqa kimsə öyrədə bilməz. Get Sarbon, ya da Oksford universitetini bitir, faydası yoxdur. Lomonosov Universitetində bizə dərs deyən, peşə seminarları aparan məşhur sovet yazarları etiraf edirdilər ki, ən güclü jurnalistlər başqa peşələrdən, elmin ayrı sahələrindən çıxan fitri istedadlar olur. Sırf jurnalist təhsili almaqla kimsənin jurnalist olması mümkün deyil. Ali təhsili, heç bir savadı olmayan Mövsüm əmi, sən demə, müdriklikdə Lomonosov Universitetinin professorlarından geri qalmırmış.

Onun “Sənə yazmağı, oxumağı bu məktəbdə öyrətmədilərmi” sualı indi yaddaşımda fərqli bir məzmunda səslənir. Məni geriyə - uşaqlıq illərinə qaytarır, ana dili müəllimimi yenidən düşünməyə, yenidən dərk etməyə vadar edir.

Biz dünyaya gələndə müharibədən 10 il keçmişdi. Ağlımız söz kəsəndə kəndimizdə hələ də ərinin savaşdan yolunu gözləyən dul qadınları, əli-ayağı şikəst olan müharibə iştirakçılarını gördük. Uşaq oyunlarımız var idi: cim-çarx sürərdik, gizlənpaç, çilingağac oynayardıq, “Əbə mənim, belə sənin!!!” deyib, qaça-qaça qışqırar, səsimiz qaralanacan züy tutardıq. Yeşik taxtasından avtomat düzəldib atışardıq, “fris-fris” oynayardıq, amma heç kim də faşist olmaq istəməzdi.

Kənd klubunda əsasən parta-partdan, yəni müharibədən olan filmlərə baxardıq. Afişa vurardılar elektrik dirəklərinə, filmin adını yazardılar, altdan mütləq əlavə edərdilər ki, parta-part. Arvadlar kluba gəlməzdi, ayıb sayılardı. Amma hind filmləri olanda bu qadağa qüvvədən düşərdi. Kəndimizin zənənləri ucdantutma kluba doluşar, hind filmlərinə baxıb doyunca ağlayardılar.

Biz indiki uşaqlardan çox fərqli idik. Bizi başqa cür böyüdür, başqa cür tərbiyə edirdilər. Evdə də, məktəbdə də eyni sözləri eşidərdik. Televizor yox idi. Kəndimizin bir radiosu var idi, o da nohurun üstündəki dirəyin kəlləsinə bağlanmışdı. İnternet, WhatsApp, Twitter, Facebook... Belə şeyləri desəydilər də, ağlımıza gəlməzdi. Bizim inkişafımız, dünyagörüşümüz Mövludla Mülküm müəllimin verdiyi dərslərdən, valideynin nəzarətindən, tələbkarlığından asılı idi. Bəlkə də ən vacib olanı elə budur. “Ot kökü üstündə bitər” deyib atalar. İnsan da öz elində, doğulduğu torpağın üstündə böyüyür, inkişaf edir, formalaşır. Nə qədər böyüsə də, kökündən ayrılmamalıdır. Vətəninə fayda verməyi də bacarmalıdır.

Bahadur İMANQULİYEV,

Azərbaycan.- 2015.- 2 avqust.- S. 6.