Bank islahatlarının hədəfi: real sektor üçün əlverişli kreditlər

Azərbaycan iqtisadiyyatının yeni dövrə hazırlanmasının iqtisadi bazasının hələ 2004-cü ildən başlandığını yazmışdıq. Buraya infrastruktur quruculuğu, ərzaq təhlükəsizliyinin təmini siyasəti və s. daxildir. Bilavasitə neft gəlirlərinin azaldığı və neftsiz yaşama dövrünə keçid üçün konkret islahatlar isə 2014-cü ildə Prezident İlham Əliyevin real sektora, biznesə verilən kreditlərin bankların kredit portfelində çox aşağı səviyyədə olmasından narazılığını ifadə etməsi ilə aktuallaşdı. Daha sonra Prezident 2015-ci ilin fevralında bankları real sektora əlverişli şərtlərlə kredit verməyə çağırış etdi.

Bu o deməkdir ki, indiyə qədər neftdən gələn gəlirlər qeyri-neft sektorunu, infrastrukturu dirçəltmək üçün sərf olunub. İndi isə qeyri-neft sektoru kommersiya bankları vasitəsilə özü-özünü kreditləşdirməlidir. Həm də kreditlər əlverişli şərtlərlə olmalıdır ki, real sektor onu həzm edə bilsin. Axı, yüksək faizli kreditlər yalnız ticarətdə, xüsusilə də idxal üzərində qurulan ticarətdə əlverişli ola bilir. Real sektor isə gəlirlilik səviyyəsinə uzun müddətdən sonra çıxır və odur ki, bu sahə üçün yüksək faizli kreditlər sərf etmir. Bu səbəbdən islahatın sonrakı mərhələsi - kredit faizlərinin aşağı salınması, uçot dərəcələrinin azalması istiqamətində addımlar atıldı, kreditləri ucuzlaşdıra biləcək bütün tədbirlərin həyata keçirilməsinə start verildi. Ardınca isə islahatın daha bir istiqaməti kimi maliyyə-kredit və maliyyə-vergi intizamının gücləndirilməsinə başlandı. Məqsəd sahibkarları ucuz və əlverişli kreditləri cah-cəlala deyil, istehsala yönəltmələrinə nail olmaqdır. Bu məqam-maliyyə intizamının gücləndirilməsi həmişə olduğu kimi, yenə də Prezident İlham Əliyevin yeni iqtisadi dövr siyasətinin təməl prinsipidir.

Daha bir islahat istiqaməti isə milli valyutanın məzənnə islahatlarıdır. Artıq bütün dünyada “valyuta müharibəsi”nin vüsət aldığı bir dövrdə bu islahatlarsız keçinmək mümkünsüz görünür. Artıq dünyada istehsal deyil, bazar problemləri artdığı üçün dövlətlər ixracı stimullaşdırmaqdan ötrü devalvasiya tədbirləri görürlər. Ən məqbul hal kimi isə milli valyutanın azad kurs siyasəti qəbul olunur. Təbii ki, inflyasiyanın cilovlanması, nəzarətdə saxlanması tədbirlərinin paralel aparılması şərtilə. Yəni azad kurs siyasəti və inflyasiyanın nəzarətdə saxlanılması siyasəti ilə eyni paketdə tətbiq olunur.

İndi biz iki yoldan birini seçməli oluruq. 1-ci yol: uçot dərəcəsinin aşağı salınması, ucuz kredit, aşağı faizli depozit və artan inflyasiya variantı. 2-ci yol: yüksək faiz dərəcəsi, yüksək depozit faziləri və aşağı inflyasiya.

Birinci variantda mənfi məqam əmanətçilərin depozitə görə aşağı faizlə qazanc götürməsi, əmanətlərin banklarda saxlanmasının cəlbediciliyinin azalması və inflyasiyadır. Müsbət məqam isə iqtisadiyyata, xüsusilə də real sektora ucuz kreditlərin verilməsi üçün əlverişli şəraitin yaranmasıdır. Yəni birinci variant istehsalçının xeyrinədir. İnvestisiyaların artmasına təkan verə bilən variantdır. Bu variant həm də özünün yaratdığı mənfi nəticələri - inflyasiya və bank əmanətlərinin cəlbediciliyinin azalması kimi nəticələri də aradan qaldırmaq potensialını özündə ehtiva edir. Belə ki, iqtisadiyyat ucuz kreditlə təmin olunursa və bu kreditlər Prezidentin dediyi kimi, real sektora yönəlirsə, nəticədə çoxsaylı iş yerləri açılır, istehsal artır, iqtisadiyyat yeni keyfiyyət mərhələsinə yüksəlir, əhalinin gəlirləri çoxalır, məhsul istehsalı ilə birlikdə təklif də artır və inflyasiyanın səviyyəsi sabit saxlanılır. Nəticədə depozit faizlərinin azalmasından itirilənlər yeni iş yerləri və qiymətlərin sabitliyinin təmin olunması ilə kompensasiya edilir. Real sektoru güclü inkişaf edən ölkənin vətəndaşının depozit faizlərinə göz dikməsinə ehtiyac qalmır. Ancaq müəyyən həddə inflyasiya artan iqtisadiyyat üçün zəruri şərtlərdən biridir.

Beləliklə, ucuz kredit, aşağı depozit faizi və inflyasiya variantı yerdə qalan kənar fəsadları istehsalın artması vasitəsilə aradan qaldırmaq iqtidarındadır. Hazırda Avrozonada və Türkiyədə bu variant - “ucuz kredit və nəzarət olunan inflyasiya” tətbiq edilir.

Aşağı faizli depozitlərin bankların cazibədarlığını azaltması da müvəqqəti xarakterli ola bilər. Nağdsız ödəmələrin stimullaşdırılması, bankların təhlükəsizlik və etibarlığının artırılması, əmanətlərin sığortalanması, bankların təmərküzləşməsi, Mərkəzi Bankdan aşağı faizlərlə vəsaitlərin cəlb edilməsi və s. kimi artıq tətbiq edilmiş və edilə biləcək islahatlar kommersiya banklarının dayanıqlığını xeyli artıra bilər. Amma istənilən halda bütün iqtisadiyyatın, o cümlədən bankların dayanıqlığı və əsas, daimi resurs mənbəyi real sektordur. İqtisadi qüdrət, güclü dövlət, qüdrətli ordu, zəngin vətəndaş, sabit cəmiyyət real sektorun inkişafından başlayır.

2-ci - “yüksək faizli kreditlər və aşağı inflyasiya” yolu isə böyük neft gəlirləri dövrünün variantıdır. Bu dövrdə yüksək faizləri həzm etmək cəmiyyət və iqtisadiyyat üçün elə də çətin deyil. Amma real sektor, istehsal kreditləşmədə problemlər yaşayır. Real sektor kreditləşmirsə, deməli, “qatar lokomotivsiz” qalır.

Bugünkü islahatların hədəfi məhz bank -maliyyə sistemini real sektorun inkişafı və qeyri-neft sektorunun öz-özünü, real sektoru maliyyələşdirməsi üçün hazırlamaqdır. Real sektor əlverişli kreditlərə paralel olaraq iqtisadi təşəbbüskarlığın müdafiəsi sisteminin qurulması, təşəbbüslərə yaşıl işıq yandırılmasından başlayır. Elə buna görədir ki, Prezidentin “Real sektora əlverşli şərtlərlə kreditlər” bəyanatı ilə “Sahibkara mane olmaq dövlətə xəyanətdir” bəyanatına bu kontekstdə də eyni paketdə baxmaq lazımdır. Bu həm də biznes təşəbbüslərinin himayəsi və eyni zamanda kreditləşdirilməsi deməkdir. Elan olunmuş islahatlar buna doğru aparır.

Ancaq Prezidentin real sektoru inkişaf etdirmək siyasəti təkcə kommersiya banklarına ucuz kreditlər verilməsi haqda çağırışı və kreditlərin ucuzlaşması üçün tədbirlərin görülməsi ilə bitmir. Dövlət başçısı son müşavirədə güzəştli kreditlərin də faizinin aşağı salınacağı haqda bəyanat vermişdir. Bu siyasət də real sektoru 4-5 faizlik kreditlərlə təmin etmək imkanı yaradır və kreditləri real sektor üçün xeyli əlverişli edir. Gözlənilir ki, kreditlərin həcmi ilə bağlı da müsbət dəyişikliklər tətbiq edilsin. Odur ki, növbəti dövr real sektorun dövrüdür. Bu, dövlətin iqtisadi siyasətinin prioritetidir.

İbrahim MƏMMƏDOV,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru, əməkdar journalist

Azərbaycan.- 2015.- 25 avqust.- S. 4.