Tariximizin maraqlı səhifələri

Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və olduğu kimi qiymətləndirmək lazımdır.

Heydər ƏLİYEV

Həyatımızın bütün sahələrində olduğu kimi, maddi-mədəniyyət abidələrinə, qalalara, istehkamlara, məbədlərə, təbii qoruqlara və tarixi əhəmiyyətli tikililərə xüsusi qayğı göstərilir.

Bu sahədə atılan uğurlu addımlardan biri də Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə yaradılan “Daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin bərpası, qorunması, tarix və mədəniyyət qoruqlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və inkişafına dair 2014-2020-ci illər üzrə Dövlət Proqramı”dır. Proqrama əsasən aidiyyətı qurumlar tərəfindən milli mədəni irsin qorunması istiqamətində aparılan islahatlar, daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin pasportlaşdırılması və mühafizə zonalarının müəyyən edilməsi istiqamətində işlər davam etdirilir.

Araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, Azərbaycanın qərb rayonlarında çoxsaylı xristian etiqadlı türk memarlıq abidələri var. 2001-ci il siyahıyalınmasında Gədəbəydə 106 belə abidə qeydə alınmışdır. 2014-cü ildə isə 1128 yeni abidə müəyyən edilmişdir ki, onların da 45-i kilsə, 9-u monastırdır. Xristian etiqadlı abidələr içərisində heç yerdə görmədiyimiz kilsə və monastırlarla Şəmkir, Tovuz, Ağstafa, Daşkəsən, Gədəbəy rayonlarında rastlaşdıq. Bu ərazilərin əksəriyyətində kilsələr tək yox, cütdür. Onlar ya bir-biri ilə yanaşı, ya ardıcıl, ya da qismən aralı olmaqla paralel tikilib. Əvvəlcə iki kilsənin bir yerdə olması bizdə təəccüb doğursa da, sonradan onun türk xarakterinə uyğun olduğunu müəyyən etdik. Belə ki, indinin özündə də xristian kilsələrinə istər Avropa, istərsə də Asiya ölkələrində qadın və kişilər ibadətə bir yerdə gedirlər. Ancaq müsəlman məscidlərinə ibadətə gələn türk mənşəli qadınlar hökmən kişilərdən ayrı olmaqla ibadət edirlər. Milli mentalitetimizin tarixi reallıqlarına və dini ənənələrimizə əsaslanaraq qoşa, yanaşı kilsələrdə ibadət edənlərin xristian etiqadlı türklər olduğunu birmənalı şəkildə qəbul etməliyik. Çünki nə erməni, nə də gürcü kilsələrində qadınların ibadəti ayrı olur, onlar bir yerdə ibadət edirlər. Şəmkir rayonunun İrmaşlı kəndinə yaxın olan Böyük və Bala pirlər, Gədəbəy rayonunun Çoban kəndi ərazisindəki Qızıl kilsə deyilən dağlıq ərazidəki Qoşa qızıl kilsələr, Söyüdlü kəndinin Köhnəqışlaq ərazisindəki paralel kilsələr, meşə təsərrüfatı sahəsində, Çanaxçının üstündə Vəng kilsəsi adlanan sahədəki monastırın əhatəsində olan hökmdarlara aid ardıcıl əzəmətli kilsələr, kəndlərimizdəki qalaçalarda olan qoşa kilsələr, Qalakənddəki Koroğlu qalasındakı ardıcıl kilsələr, Qax rayonunun Ləkit kəndindəki yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi VI-VII əsrlərə aid məbəd kompleksindəki Yeddi kilsədəki baş məbəd və ikinci böyük kilsələr və s. buna misal ola bilər. Türk qadını kişilərdən ayrı ibadət etdiyindən bir yerdə qoşa, paralel, ardıcıl tikilmiş ibadət ocaqları olan məbəd, kilsə və monastırlar ancaq və ancaq xristian etiqadlı türk xalqlarına məxsusdur. Odur ki, Kür çayının sağ sahilində Kiçik Qafqaz sıra dağlarının qoynundakı belə abidələr və Böyük Qafqaz sıra dağlarındakı belə məbədlər ancaq və ancaq türkdilli xalqlara aiddir. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək istərdik ki, bir qisim tədqiqatçı alimimiz əsərlərində kilsə, monastır adlarını çəkməyə belə ehtiyat edirdilər. Unutmaq lazım deyil ki, Azərbaycanın qədim, yerli aborigen sakinləri ancaq və ancaq türkdilli xalqlardır.

Bu gün Azərbaycan dünyada həm də turizm ölkəsi kimi tanınır. Məqalədə adıçəkilən bölgəyə və rayonlara turist axını ildən-ilə çoxalır. Yaxın və uzaq xarici ölkələrdən gələn qonaqlara xristian etiqadlı türklərin memarlıq abidəsi olan qoşa kilsələrin tarixi və fəaliyyəti haqqında doğru və dürüst məlumat verilməsi keçmişimizin ən maraqlı səhifələrindəndir.

Sabir TAĞIYEV,

AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun

Memarlıq abidələrinin qorunması və bərpası

problemləri şöbəsinin böyük elmi işçisi

Azərbaycan.- 2015.- 30 avqust.- S. 7.