Qanunda mənəviyyat da uca tutulur

Biznesdə müasir dünya təcrübəsi: Yaponiya

Kiçik və orta sahibkarlara dəstək son günlər ölkə KİV-nin geniş müzakirəsinə çıxarılan əsas mövzulardan biridir. Dövlət başçısının atdığı addımlar, obyektiv tənqid, operativ qəbul edilən qərarlar, ölkədə biznesin inkişafına mane olan bürokratik əngəllərin qanunvericilik səviyyəsində aradan qaldırılması belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, kiçik və orta biznes öz inkişafının yeni mərhələsinə keçir. Azərbaycan Prezidenti sahibkarlara maddi və mənəvi dəstək verməkdə israrlıdır. Bütünlükdə biznes mühitinin sağlamlaşması üçün tətbiq edilən yeniliklər də isbat edir ki, ölkədə sahibkarların maraqları dövlət səviyyəsində müdafiə olunur, maneələrin aradan qaldırılması üçün sərt və güzəştsiz addımlar atılır.

Bir sıra inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kiçik və orta sahibkarların müəyyən çətinliklərlə üzləşməsi sirr deyil. Çətinlikləri sürətlə dəf etmək üçün isə inkişaf etmiş ölkələrin zəngin təcrübəsindən faydalanmaq mümkündür. Bu baxımdan İkinci Dünya müharibəsində məğlub olan, iqtisadiyyatı dağılan, şəhərləri viran qalan Yaponiyanın qısa zaman kəsiyində ayağa durması Şərqin heyrətamiz möcüzəsi kimi diqqət çəkir. Nəhəng şirkətlərlə birlikdə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı qısa müddətdə Yaponiyanı dünyanın ən qüdrətli ölkələrindən birinə çevirdi və heç bir təbii sərvətə, resursa malik olmayan yaponlar ildırım sürəti ilə müharibənin xarabalıqlarından “Böyük yeddiliy”in ön cərgələrinə çıxdılar.

Belə qəbul olunub ki, dünyanın səhəri əfsanələr və nağıllarla zəngin Yaponiyadan açılmaqla başlayır. Ona görə bura “Gündoğan ölkə” də deyirlər. Əhalisi 127 milyondur. Ərazisinin 13 faizi düzənliklərdən, 87 faizi dağlardan ibarətdir. Yaponların əksəriyyəti - üçdə ikisi düzənlikdə yaşayır, yalnız 4 faizi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur.

Qeyd etdiyimiz kimi, təbii sərvətlər baxımından yaponların bəxti gətirməyib. Bu ölkənin ərazisi təbii ehtiyatlar və faydalı qazıntılarla zəngin deyil. Az-çox nə vardısa, istismar edilərək tükənib. Bu baxımdan təbii ehtiyatlar, faydalı qazıntılarla zəngin Rusiya ilə müqayisədə Yaponiya çox kasıb və heç nəyi olmayan bir ölkədir. Elə isə necə olur ki, o, dünyanın ən güclü, ən varlı ölkəsindən birinə çevrilib?! Axı, Yaponiya təkcə ərzaq məhsullarının 60 faizini xaricdən alır.

Yaponların dünyadakı əksər xalqlardan fərqi onların əllərinin qabarı və gecə-gündüz yorulmadan, ruhdan düşmədən çalışmalarıdır. Yapon iki əli və çalışmağa canı varsa özünü bu dünyada tək və köməksiz saymır. O, qollarına və ovcunun qabarlarına qardaş kimi güvənməyi bacarır, ruhdan düşmədən, dinclik bilmədən işləyir, necə deyərlər, sərvəti təbiətdə yox, özündə axtarır. Yaponlar çətinlikləri və məhrumiyyətləri aşmağı sevirlər. Gündə 200 dəfə zəlzələlərdən silkələnən Yaponiyada samuraylar deyirlər ki, sabah olmaya da bilər, ona görə də bu günün işlərini bu gün görüb qurtarmaq lazımdır.

Bu gün isə Yaponiyada hər 20 nəfərdən biri kiçik və ya orta sahibkardır. Özəl müəssisələrin 99 faizi kiçik və orta sahibkarlara məxsusdur. Onların sayı 5,74 milyona çatır. Nəhəng şirkətlər ölkədə həddən artıq azdır və belə şirkəti olanlar sahibkarların yalnız 1 faizini təşkil edir. ÜDM-in isə 47 faizi biznes nəhənglərinin payına düşür. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 2013-cü ildə Yaponiyada ÜDM-in həcmi 4,7 trilyon dollara bərabər olub. Bu rəqəm ərazisi Yaponiyadan 45 dəfə çox və təbii sərvətlərlə zəngin olan Rusiyadan 2 dəfəyə yaxın artıqdır.

Yaponiyada dövlətə yalnız zərbxana məxsusdur, bütün iqtisadiyyat fərdi sahibkarlıq üstündə qurulub. Kiçik sahibkarlıq pərakəndə ticarət, ictimai iaşə, xidmət, tikinti və maşınqayırma sahələrini əhatə edir. Mülkiyyət formasına gəldikdə isə kiçik müəssisələrin yarısı fərdi, demək olar ki, ailə biznesidir. Lakin əhalinin sayı azaldıqca belə müəssisələrin də sayı azalır. Qalanlarını isə kollektiv tərəfdaşlıq və səhmdar cəmiyyətləri təşkil edir.

Kiçik və orta biznesin inkişafına təkan verən başqa bir amil qanunvericilik bazası ilə əlaqədardır. 1946-cı ildən üzü bəri özəl sahibkarları dəstəkləyən 40-dan çox qanun qəbul edilib. Yapon iqtisadiyyatında yüksək texnoloji innovasiyalar üzərində çalışan kiçik və orta sahibkarlara ciddi dəstək verilir. Qanunvericilik səviyyəsində kiçik müəssisələrin statusu və onlar üçün güzəştlər təyin edilir. Kiçik biznesin stimullaşdırılmasında dövlətdən tutmuş sahibkarların ictimai təşkilatlarınacan hamı iştirak edir. Mərkəzi hakimiyyət və yerli idarəetmə orqanları şirkətlərə bütün mərhələlərdə subsidiyalar, dövlət istiqrazlar ayırır, kadrların hazırlanmasında yardım göstərir, zaminlik əsasında kreditlərin və tövsiyə xarakterli məlumatların verilməsini təmin edirlər.

Yaponların qəyyumluğa götürülməkdən xoşları gəlmir. Onlar bilirlər ki, insan savad almaq, işini qurmaq üçün pul ödəyirsə, deməli, o, daha məsuliyyətlə çalışacaq. Bu ölkədə bir qayda olaraq müstəqilliyə can atan müəssisələrə yardım edilir. Biznes üçün güzəştli şərtlərlə subsidiyalar, istiqraz vərəqələri və kreditlər modernləşməyə, yenidən təchizata, institut və universitetlərlə yeni innovasiya layihələrinin hazırlanmasına verilir. Kommersiya banklarından savayı, sahibkarlara maliyyə idarələri və dövlət korporasiyaları kredit verməyə həmişə hazırdırlar. Əsas dəstək iqtisadiyyatın sosial tutumlu - yəni, daha çox insanların çalışdığı sahələrə verilir. Sosial sabitlik vacib sayılır.

1963-cü ildə qəbul olunan kiçik və orta müəssisələr haqqında qanun hökumətin bu sahədə kompleks siyasətinin əsas istiqamətlərini təyin edir. Həmin qanuna görə dövlət aşağıdakı tədbirləri işləyib həyata keçirmək məsuliyyətini daşıyır: bütün sahələrdə avadanlığın modernləşməsi; idarəetmənin rasionallaşdırılması; texniki və texnoloji səviyyənin artması; müəssisələrin ölçüsünün optimallaşması; sərt rəqabətdən müdafiə; ixracın artması; müəssisələrin işçilərlə təmin edilməsi və onların güzəranının yaxşılaşdırılması və s.

Kiçik və iri yapon biznesi arasında qarşılıqlı əlaqə modeli dünyanın əksər inkişaf etmiş ölkələrində tətbiq olunur. Götürək Tokio modelini. Bu şəhərdə kiçik və böyük biznes həmahəng fəaliyyət göstərir. Məsələn, yaşayış massivlərini kiçik müəssisələr tikir, yolların, zavodların, çoxmərtəbəli və ofis binalarının tikintisi ilə iri şirkətlər məşğul olur. Maşınqayırmada iri şirkətlər özləri üçün iqtisadi baxımdan maraqlı olmayan sifarişləri kiçik müəssisələrə yönəldirlər. Sənayedə kiçik müəssisələrin 55 faizi istehsalat zəncirində böyük şirkətlərlə əməkdaşlıq edirlər.

Amma bu sahədə çətinliklər də mövcuddur. Belə ki, son zamanlar bütün nəhəng şirkətlər həm istehsalı, həm də satışı xaricdə qurur, kiçik müəssisələr isə ya bağlanır, ya da bazarı tərk edirlər.

Dövlət sahibkarlara birbaşa maliyyə yardımı etmir, lakin əvəzində hüquqi və məlumat dəstəyi verir. Kiçik müəssisələr əsasən dostların, qohumların, tanışların, müştərilərin və mal göndərənlərin hesabına maliyyələşir. İndi böyük banklar da kiçik sahibkarlara güzəştli kreditlər təklif edirlər. Girovsuz kredit sistemi hazırlanır, yalnız avadanlığın girov qoyulması şərti ilə qısa müddətli kreditlər verilir.

Bu ölkədə kiçik müəssisələrin marağını yerli səviyyədə assosiasiyalar və ticarət-sənaye palataları qoruyur. Yaponiyanın Mərkəzi Ticarət-Sənaye Palatası yalnız onları əlaqələndirir. Hökumət isə kiçik biznesi himayəsinə götürüb sosial element kimi dəstəkləyir, onları müflis olmaqdan qoruyur. Buna baxmayaraq, yapon biznesində uğursuzlar da az deyil. Belə ki, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanların 40 faizi əvvəlki işlərini bağlayıb yenisinə keçirlər. Təbii ki, təkrar qurulan biznesin birincidən daha uğurlu olmasına əminlik varsa. Odur ki, işini bağlayan yapon sahibkarı heç vaxt ruhdan düşmür, uğursuzluğunu və səhvini şəxsi təcrübə kimi qəbul edir, daha böyük həvəslə yeni işə başlayır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Yaponiyada iri şirkətlərin orta ömrü 30, kiçiklərin 10 ildir. Əlbəttə, uzunömürlülər də az deyil, baxmayaraq ki, hökumət sahibkarlar nəslinin yenilənməsində maraqlıdır. Artıq son illər bu minvalla 32 mindən çox kiçik müəssisə yaradılmışdır.

Başqa maraqlı bir fakt isə iş adamlarının yaşı ilə bağlıdır. Statistikaya görə, Yaponiyada sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanların 70 faizinin orta hesabla 56,5 yaşı var. Cavanlar sahibkarlığa o qədər də can atmırlar. Orta və kiçik biznesdə müxtəlif yaşda insanlar çalışırlar. Sahibkarların 0,9 faizi 15-24, 13 faizi 25-39, 43,3 faizi 40-59, 34 faizi 60-75 yaş arasındadır. Yaponiyada yaşlı insanlar da bizneslə məşğul olurlar. Belə ki, sahibkarların 8 faizinin yaşı 75-dən yuxarıdır.

Yaponiyanın müasir vergi sistemi 1950-ci ildə ABŞ-ın işğalçı administrasiyası tərəfindən yaradılmışdır. Yaponlar qanuna hörmət qoyur və vergilərdən yayınmırlar. İşğalçı administrasiya bu faktı əsas götürərək iki rəngli (ağ və mavi) blankda vergi sistemini tətbiq edib. Ağ blankı dolduran ödəyicilərin heç bir öhdəliyi olmur, sadələşdirilmiş sistemlə vergilərini ödəyirlər. Amma belə sahibkarlara güzəştlər edilmir. Mavi blankla hesabat verən ödəyicilər isə mühasibat uçotunda bütün əməliyyatları göstərir, balans, gəlir və ziyanlar haqqında məlumat verirlər. Əvəzində vergi güzəştlərindən faydalanmağa haqq qazanırlar. Vergidən yayınan müəssisənin rəhbəri 5 il azadlığını itirə, ya da 5 milyon yen cərimələnə bilər. Hesabatda məlumatların saxtalaşdırılması ciddi qanun pozuntusu sayılır. Vergilərin yığılmasına yerli vergi idarələri nəzarət edir. Cəzalar ağır olduğundan iş adamı qanunu pozmur. Digər tərəfdən isə yapon mentalitetinə yalan danışmaq, aldatmaq yaddır.

Biz isə təəssüf ki, belə deyilik. Nədənsə qanunun aliliyi hələ ki şüurumuzda kök salmayıb. Yadıma tələbəlik illəri düşür. Biz - sovet tələbələri pulumuz olmayanda avtobusda biletsiz getməyimizlə fəxr edirdik, alman tələbələri isə sadəcə avtobusa minməyi ayıb sayırdılar. Bəlkə də bunun səbəblərindən biri sovet hakimiyyətinin ilk illərində bütün sahibkarların bir sinif kimi ləğv edilməsi, onların var-dövlətlərinin əllərindən alınması, hətta zəhmətkeş kəndlilərə belə qolçomaq kimi divan tutulması olmuşdur. Odur ki, hələ də bizim şüurumuzda sahibkara başqalarını işlə təmin edən və gəlir yaradan adam kimi rəğbət yoxdur. İşçilər asanlıqla və heç bir cəza almadan sahibkarın malını oğurlayıb onu müflis edə bilər. Ona görə sahibkar olmaq asan deyil. Əslinə qalsa, bizim sahibkarlar da pir deyillər. Onlar ağ çörəyi səməni unu ilə rəngləyib qara çörək yerinə satır, vergidən yayınmaq üçün min oyundan çıxır, istehsal etdiyi məhsulun ucuz başa gəlməsi üçün keyfiyyətdən kəsir və bu zaman heç vicdan əzabı da çəkmirlər. Heç onu da düşünməzlər ki, bu minvalla gec-tez bazardan sıxışdırılıb çıxarıla bilərlər.

Ölkəmizin inkişafı hər birimizin zamanın çağırışlarına düzgün cavab verməyimizdən, istehsalçı-istehlakçı münasibətlərinin şəffaflığından da asılıdır. Başa düşməliyik ki, hər birimizin saflığa və düzlüyə doğru dəyişməsi, dövlətin qəbul etdiyi qərarlara, qoyduğu qaydalara riayət etməsi bizə daha böyük uğurlar əldə etməyə sonsuz imkanlar verir.

Bahadur İMANQULİYEV,

Azərbaycan. - 2015.- 3 dekabr.- S.7.