Xankəndidən, Kərkicahandan
başlayan işğallar
1991-ci ilin 26 dekabrı Xankəndinin, 28 dekabrı isə
Kərkicahanın işğal günüdür.
Bu günlər Xankəndidən, Kərkicahandan sonuncu azərbaycanlı
ailələr zorla qovuldu, işgəncələrlə məhv
edildi. Beləcə öz torpağımızda
qaçqınlığın, məcburi köçkünlüyün
acılarını yaşamağa başladıq. Onda bilmirdik ki, bizi qarşıda Xocalı
soyqırımı gözləyir. Şuşanın,
Laçının, Kəlbəcərin, Ağdamın, Cəbrayılın,
Füzulinin, Qubadlının, Zəngilanın da
işğalını, acı günlərini görəcəyik.
Zatən
bu işğallar lap çoxdan başlamışdı...
Kərkilər tarix yaradıblar
Kərkilərdən danışanda ilk yada düşən
Naxçıvandakı Kərki kəndi və
Qarabağdakı Kərkicahan qəsəbəsidir. Elmi araşdırmalarda,
tarixi mənbələrdə “Kərkican” və ya “Kirkican”
kimi qeyd olunan Kərkicahan “kərki” tayfa adından və yer, məkan
bildirən - “can” topoformantından ibarətdir, yəni “kərkilərin
məskəni”. İndi Kərki də, Kərkicahan
da işğal altındadır.
Azərbaycan xalqının formalaşmasında digər
türk boyları kimi, kərki tayfalarının da rolu
böyükdür. Məşhur tarixçi Q.Qeybullayevin əsərlərində
qədim Albaniya ərazilərində tərtər, savdey, aran,
macar tayfaları ilə yanaşı, kərkilərin də
yaşadığı qeyd olunur. Onun
yazdığına görə, “eradan əvvəlki və
sonrakı yüzilliklərdə Albaniya ərazisində
türk tayfaları göylərə səpələnmiş
ulduzlar kimi sayrışır. Bunların
bir qismi avtoxton tayfalardan ibarətdir. Təbii
ki, albanlar, qarqarlar, saklar və kaspilər bu cür
tayfalardandır. Kimmerlər, saklar, skiflər,
katuklar e.ə. I minilliyin əvvəllərinin
gəlmələri hesab olunur. Keçmiş eranın
son əsrlərində, yeni eranın ilk illərində gələn
tayfalar hunlar, savarlar, bolqarlar, dondarlar, kəngərlər,
kerqillər, kollar, çullar, şamaklar, peçeneqlər,
aranlar, xurslar, xəzərlər, macarlar, barsillər və
başqalarından ibarət olmuşdur. Türk
xaqanlığının, xəzərlərin və qismən
savarların VI-VIII əsrlərdəki gəlişi sonrakı
böyük dalğa hesab olunur”.
Tarixi məlumatlara
görə, bütün gəlmə tayfalar şimaldan Cənubi
Qafqaza endiyi halda yalnız səlcuq-oğuzların 24 boydan ibarət
kayı, bayandur, iva, salor, avşar, bəydili, bayat, eymur, tuker,
çuvaldar, çapni, xalac və başqa tayfa birlikləri
XI-XII əsrlərdə Xəzərin cənubu ilə hərəkət
edib Atropatena və Albaniya ərazilərinə daxil olublar. Oğuzların XI-XII əsrlərdə gələrək
birdən-birə “irandilli” əhalini türkləşdirməsi
fikirləri isə həqiqəti əks etdirmir.
Q.Qeybullayevin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi: “...Oğuzlar Azərbaycan
ərazisinə qatı müsəlman kimi gəlmişdilər.
Bu faktın böyük tarixi əhəmiyyəti
ondadır ki, əvvələn, oğuzların yerli
türkdilli əhali ilə konsolidasiyası sürətləndi;
ikincisi, döyüşkən oğuzlar tərəfindən
Azərbaycan ərazisinin yadellilərdən müdafiəsi təmin
olundu. ...Onlar gəldikdə Azərbaycan xalqı və
onun türk dili vardı. Səlcuq
oğuzları Azərbaycan xalqının etnogenezində həlledici
rol oynamamışlar. Bu rol onlardan
qabaqkı yerli türk etnoslarına məxsusdur”.
Minillər
boyu “Azərbaycan ərazilərinin yadellilərdən
müdafiəsini təmin edən” kərkilərin bu dəfə
özünün müdafiəyə ehtiyacı vardı...
Cahan Kərkicahanın dərdlərini
nə vaxt görəcək?!
Hələ
1960-cı illərdə ermənilərin təşəbbüsü
ilə az qala “şəhər içində
şəhər”ə çevrilən Kərkicahanın
adı yaşayış məntəqələrinin rəsmi
siyahısından çıxarıldı, özü isə
Xankəndiyə birləşdirildi. Taleyin qəribə
ironiyası var: vaxtilə Xankəndi şəhərini Qarabağ
xanları məhz Kərkicahan yaxınlığında salarkən
nə düşünürdülər, ermənilər nə
etdilər? Məsələ təkcə bununla bitmədi; sovet
dövründə Qarabağa yenidən erməni əhali yerləşdiriləndə
onlardan 700 nəfəri Kərkicahanın “payı”na düşmüşdü…
Kərkicahanlılar növbəti Qarabağ
savaşına məhz belə sıxıntılardan keçməklə
başladılar. Bu döyüşlərdə 150-dən çox azərbaycanlı
- 40 qadın və 110 kişi şəhid
oldu. Onların arasında 1 yaşlı körpədən
ahıllara qədər hər yaşda insan vardı. Həmin vaxt kəndin müdafiəsi yerli əhali,
polis və yenicə yaranan Azərbaycan Ordusunun bir qrup əsgəri
tərəfindən təşkil olunurdu. Lakin
bu müdafiə qüvvələri Xankəndi istiqamətindən
qəsəbəyə doğru hücuma keçən erməni
silahlılarının ağır hərbi texnikası
qarşısında dayana bilməyib geri çəkilməyə
məcbur oldular. Bununla belə, onlar bir
müddət erməni hücumlarının
qarşısını alaraq dinc əhalinin qəsəbədən
çıxmasına kömək etdilər. Apara bilmədikləri məktəblər,
bağçalar, klublar, su və qaz idarələri, stadionlar,
parklar, hotellər, pansionatlar erməni tapdağında qaldı.
Hətta İkinci Dünya müharibəsində
Kərkicahan bu qədər itki verməmişdi - 79 şəhid,
20 itkin və 44 əlil. O vaxt dünya müharibələrindən
salamat çıxan kərkicahanlıları qarşıda ermənilərin
fitvası ilə təşkil olunan repressiyalar gözləyirdi.
Təkcə ötən əsrin 30-cu illərinin repressiya
aparatı, Kərkicahanın axundu da daxil olmaqla, onlarla
insanın həyatına son qoydu...
1937-ci ilin ardınca 1987-ci ilin qırğınları gəlirdi. Həm də bunları nəzərdə
tutaraq Xəlil Rza yazırdı:
Fərarilər,
boşqab dibi yalayanlar,
- Demokrati!
-
Aşkarlama! - deyə-deyə boğaz
yırtır...bu sürülər, zurnaçılar,
şeypurçular
Bu qədər
ki cəzasızdır
Xankəndidə
evlər yıxan,
ürək yaxan yırtıcılar,
Davam edir
37,
Daha kəskin,
daha ciddi!
Xankəndinin dəyişdirilən
tarixi
Ermənilər
növbəti dəfə Qarabağa diş qıcayanda
başqa yaşayış məskənlərimiz kimi, Kərkicahanın
tarixinin, mədəniyyətinin, abidələrinin öyrənilməsi
aktuallaşdı. 1988-ci ildə burada aparılan
qazıntılar zamanı III əsrdən qalma yazılı
daşlar, qoç fiqurlu kiçik daşlar, küplər, xəzinələr,
XII əsrə aid qəbirlər, səkkizguşəli minarələr,
kurqanlar, abidələr, müxtəlif heykəllər, Kilsəli
deyilən yerdə Alban kilsəsi, qəbirlər, alban
pir-ocaqları və s. vardı. Kərkicahanın yaxın
tarixindən xəbər verən binaların biri - İbrahimxəlil
xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən
xanın evlərindən biri burada idi və o ev
1940-1950-ci illərdə məktəb, sonralar muzey kimi fəaliyyət
göstərirdi. Həmçinin Kərkicahan ərazisində
siklopik tikililər də vardır ki, onlar da miladdan əvvəlki
dövrləri əhatə edir Təəssüf ki, indi onların
çoxunu ermənilər məhv ediblər.
Kərkicahanda həm də Dağlıq, Kərkicahan,
İbrahimxəlil xan, Bakı küçəsi, Koroğlu
prospekti vardı. Burada tarixi əhəmiyyətə malik olan qədim
küçələr də çox idi: Pir yolu,
Aşağı və Yuxarı küçə, Kərki
küçəsi və s. İndi adları dəyişdirilən
həmən yollarda, küçələrdə ermənilər
gəzir. 1988-ci il hadisələri
başlayanda Xankəndidəki erməni əhali artıq azərbaycanlılardan
çox idi. Hətta erməni alimi V.A.Parsamyan yazırdı
ki, Rusiyaya birləşənə qədər indiki Ermənistanın
özündə belə əhalinin 33,8
faizi erməni, 49,7 faizi isə müsəlman (azərbaycanlı)
idi (Parsamən V.A. İstoriə armənskoqo naroda 1801-1900 q.
kn., 1, Erevan, 1977).
Rusiyanın Qarabağı işğal etməsi
bütün bölgələrə olduğu kimi, Xankəndinin
də taleyinə ciddi təsir edir. Əvvəlki həyat
tərzi dağıdılır, Azərbaycan cəmiyyəti
üçün ənənəvi sülalələr
bölgüsü qadağan olunur, hər şey imperiyanın
maraqlarına tabe etdirilirdi. Keçmiş
xanlıq ərazisində tez-tez baş verən
üsyanların qarşısını almaq üçün
Qarabağda bütün ərazi boyu hərbi hissələr
yerləşdirilirdi. Onların biri də
Xankəndinin “qismət”inə düşür. Digər tərəfdən, İrandan Xankəndiyə
köçürülən və rus hərbi bazalarında
qulluğa cəlb olunan erməni ailələri də burada
yerləşdirilir. Ermənilər də
rusların bu “lütfkar”lıqlarından bəhrələnir
və hərbi hissələrin imkanlarından istifadə
edirdilər. Bu, özünü yaxın tariximizdə bir
daha göstərdi - 1992-ci il fevralın
26-da Xankəndidə yerləşən 366-cı alayın
köməyilə onlar Xocalı soyqırımı törətdilər.
7 iyul 1923-cü ildə Azərbaycan Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsi mərkəzi Xankəndi olmaqla
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin təşkil edilməsi
barədə qərar verməyə məcbur olarkən Xankəndinin
adının dəyişdirilməsi bu prosesdə ən vacib
halqalardan biri idi. Bu da özünü çox gözlətmədi
- 6 oktyabr 1923-cü ildə Azərbaycan MİK-in qərarı
ilə DQMV-nin erməni əhalisinin müraciəti nəzərə
alınaraq Xankəndi “Stepanakert” adlandırıldı. Bununla tariximizə böyük bir zərbə vuruldu.
Buna baxmayaraq illər keçir, şəhər
böyüyür və bu, özünü əhali
artımında da göstərirdi. 1939-cu ildə şəhərdə
10 min, 1959-cu ildə 20 min, 1970-ci ildə 30 min, 1988-ci ildə
60 min nəfər yaşayırdı. Xankəndidə
böyük ipək kombinatı, ayaqqabı, xalça, tikiş
fabrikləri, süd və şərab zavodları fəaliyyət
göstərirdi. Elektrotexniki zavodun, mebel
fabrikinin, tikinti materialları kombinatının, asfalt-beton
zavodunun məhsulları daxili bazarda özünə
müştəri tapırdı. Sonra
Ağdamdan Xankəndiyə qədər dəmir yolu çəkildi,
televiziya verilişi işə salındı. Şəhərdə sovxoz-texnikum, tibb və musiqi məktəbləri
fəaliyyət göstərirdi. 1969-cu ildə
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Xankəndi
filialı açıldı. 1973-cü ildə
filial müstəqil pedaqoji instituta çevrildi, Azərbaycan,
erməni və rus bölmələri daha geniş fəaliyyət
göstərməyə başladı.
Şəhərdə tarix-diyarşünaslıq muzeyi, dram teatrı, N.Gəncəvi adına orta məktəb fəaliyyət göstərirdi. İndi həmin məktəb də övladları ilə birlikdə intizarlı günlərini yaşamaqdadır. Bu şəhərdə ölkəmizə şöhrət gətirən çoxlu insan dünyaya gəlib. Onların arasında İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim Ağa, tanınmış teatr rejissoru, Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi Baxşı Qələndərli, qeyri-adi səsinə görə Bülbül adı ilə məşhur olan opera müğənnisi, mahir təsnif ifaçısı, musiqi folklorunun tədqiqatçısı, professional vokal sənətimizin banisi, xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı, professor Murtuza Məşədi Rza oğlu Məmmədov, məşhur tarzən Çəkməçi Məhəmməd, Əbdülbaqi Zülalov, Məşədi Məhəmməd Fərzəliyev, Şahnaz Abbas, Segah İslam, Məcid Behbudov, Seyid Şuşinski və başqa ustadları xalq məclislərində və “Şərq konsertləri”ndə uzun illər müşayiət edən, Üzeyir Hacıbəylinin əsərlərinin mahir ifaçısı Məşədi Zeynal Haqverdiyev, Milli qəhrəmanlardan Nizami Məmmədov və polkovnik-leytenant Şirin Mirzəyev, xalq artisti Fəxrəddin Manafov da var. F.Manafovun yaratdığı obrazlar arasında “Hökmdarın taleyi” (2008) filminin qəhrəmanı, bu torpaqlarda qətlə yetirilən İbrahimxəlil xanın xüsusi yeri var. 2012-ci il dekabrın 24-də, işğal günü ərəfəsində Türkiyənin məşhur “Palmali” şirkətlər qrupunun sifarişi ilə “Xankəndi” tankeri hazırlanaraq suya buraxılıb. Bu gəmi dünya sularında da Qarabağdan, dərdlərimizdən xəbər verir. Taleyin hökmü ilə ölkəmizin müxtəlif guşələrinə səpələnən xankəndililəri, kərkicahanlıları da danışdıran, bizimlə görüşə gətirən həmin dərdlər, həmin ağrı-acılar oldu.
Bir əsirin
taleyində görünənlər
Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasının bu günlərdə yaydığı məlumatda bildirilir ki, Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü nəticəsində əsir düşən 1970-ci il təvəllüdlü Kərkicahan sakini Atakişiyev Fərhad Rəhman oğlu xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilib. Bunun əsas səbəbi onun Kərkicahanda 1991-ci ilin dekabrında döyüşçülərimizə bələdçilik etməsi olub. Həmin vaxt erməni hərbçiləri çoxsaylı itkilərə məruz qalmışdılar. Ermənilər F.Atakişiyevə işgəncələr verərək “Qarabağ ermənilərindir” ifadəsini deməyə məcbur etmək istəyiblər. Lakin o, işgəncələrdən və ölümdən qorxmayaraq “Qarabağ Azərbaycanındır, Azərbaycanın da olacaq” deyib. Onun meyitinin ekspertizası zamanı bədənində hər biri ayrı-ayrılıqda insan ölümünə səbəb ola biləcək 72 müxtəlif işgəncə izi aşkar edilib. Azərbaycan Prezidentinin 28 iyul 2009-cu il tarixli sərəncamı ilə Atakişiyev Fərhad Rəhman oğlu “Azərbaycan Bayrağı” ordeni (ölümündən sonra) ilə təltif olunub.
Bu, təkcə şəhid olan kərkicahanlılardan, xankəndililərdən birinin taleyidir…
P.S. Vaxtilə İbrahimxəlil xanın
qızı Ağabəyim Ağa (1780-1832) Kərkicahan, Xankəndi
ərazisindəki Xan bağında doğulsa da, Tehranda vəfat
edib, Darül-İman adlanan Qum şəhərində dəfn
olunub. O doğulanda Qarabağda həyat başqa, dövr
başqa, dünyasını dəyişəndə şərtlər
tamam başqa idi. Onda Xankəndinin özü də tamam
başqa statusda idi - o, XVIII əsrin axırlarında
Qarabağda xanların istirahət məskəni kimi məşhur
idi. Avstriyalı tarixçi Erix Fayqlın yazdığı
kimi: “Xankəndi və Şuşa simvoldurlar. Xankəndinin
tarixi Azərbaycanın yüksək mədəniyyətinin
göstəricisidir. Bu gün tarix saxtakarları Xankəndini Azərbaycan
xalqına qarşı genosid törətmiş cinayətkar
Stepan Şaumyanın adı ilə çağırırlar”.
Bəxtiyar QARACA,
Azərbaycan. - 2015.- 26 dekabr.- S. 7.