Milli-mənəvi dəyərlərin ekran təcəssümü

Filmlər haqqında söhbət açmazdan əvvəl milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı bir neçə faktı qeyd etmək istəyirəm.

Keçən əsrin 50-ci illərinin ortalarında gündüzlər xarrat sexində şagird işləyir, axşamlar isə fəhlə-gənclər məktəbində təhsilimi davam etdirirdim. Bu sexdə mədəniyyət və incəsənət müəssisələri üçün müxtəlif mebellər hazırlayırdıq. Sexə daxil olan mebel çertyojlarının yazıları həmişə rus dilində olurdu.

Bir gün Azərbaycan SSR Ali Soveti idarələrdə yazı işlərinin milli dildə aparılması haqqında qərar qəbul etdi. Bizim sexə göndərilən çertyojlar da artıq Azərbaycan dilində yazılırdı. Qeyri-millətlərdən olan ustalar Azərbaycan dilini bilmədikləri üçün narazılıq edirdilər. Mən çertyojlardakı yazıları ustalar üçün rus dilinə tərcümə edirdim. Az vaxt keçəndən sonra bu məsələ qapandı, yəni göndərilən çertyojlar yenidən rus dilində çap olundu. Başa düşdük ki, çertyojların ana dilimizdə yazılmasına mərkəzdən icazə verməyiblər. Sonradan eşitdik ki, bu məsələnin üstündə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədri, görkəmli yazıçı Mirzə İbrahimov Moskvanın qərarı ilə işdən azad olunub.

Millətimiz üçün xoşbəxt anlar o vaxt yaşandı ki, 1978-ci ildə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan dili dövlət dili kimi Azərbaycan Konstitusiyasına xüsusi maddə ilə daxil edildi. Yaxşı yadımdadır, camaat bu əlamətdar hadisəni böyük sevinc və razılıqla qarşıladı. Nəhayət ki, biz hətta ərizəni ana dilimizdə yazmağa başladıq.

Uzun illər sovet hökuməti Novruz bayramına dini don geyindirdiyi üçün bu bayram rəsmi şəkildə qadağan olunmuşdu. Lakin, buna baxmayaraq, hər bir azərbaycanlı ailəsində Novruzun - yeni ilin gəlişi təntənə ilə qeyd olunurdu. Yenə də sovet dönəmində ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən bu məsələnin müsbət həllinə rəvac verildi.

1934-1939-cu illərdə Azərbaycanda 29 mindən artıq insan repressiyaya məruz qalmışdı. İş o yerə çatmışdı ki, repressiyadan sonra da uzun müddət onun xofu insanların içində yaşayırdı. Adamlar öz fikirlərini, düşüncələrini istədikləri şəkildə ifadə edə bilmir, yaxud da çəkinirdilər.

Kinorejissor və yazıçı Həsən Seyidbəyli 1966-cı ildə mürəkkəb əxlaqi problemlər qaldıran “Sən niyə susursan?” macəra filmini çəkib onu montaj edərkən həmin kinolentdən 200 metrdən çox kəsib atmışdı. Ondan soruşanda ki, “niyə çəkdiyiniz bu qədər kinolenti kəsib atdınız?” belə cavab vermişdi: “Onsuz da filmi Moskvada təhvil verəndə həmin epizodları kəsib atacaqdılar”.

Bəli, filmlərimizdən kəsilib atılmış hissələri saxlamırdılar, onları yandırırdılar. Gəlin kino tariximizə nəzər salaq. “Fətəli xan” filmi 10 hissə olduğu halda, çəkiləndən on bir il sonra ekranlara buraxılanda 7 hissə qalmışdı. “Dəli Kür” filminin finalı kəskin sosial-siyasi məsələyə toxunduğu üçün kəsilmiş və ailə-məişət mövzusu ilə əvəz olunmuşdur. Sovet hökumətinin qatı düşməni olan Kərbəlayi İsmayılın mərdliyini əks etdirən epizod “Axırıncı aşırım” filmindən çıxarılmışdır.

Bolşevik - daşnak yığnağı olan 26 Bakı komissarı haqqında C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında iki dəfə - 1932 və 1966-cı illərdə “İyirmi altı komissar” və “İyirmialtılar” tarixi-inqilabi filmləri çəkilmiş, bu filmlərdə bolşevik-daşnaklar Azərbaycan xalqının xilaskarları kimi tamaşaçılara təqdim olunmuşlar. Bunlardan fərqli olaraq insanların şüurunda keçmiş qalıqların kök salmasını, insanın mənəvi azadlığa necə böyük çətinliklə çıxmasını və respublika üçün mürəkkəb dövrdə mənfi hallara qarşı kəskin mübarizə aparıldığını real boyalarla əks etdirən “Bir cənub şəhərində” və “İstintaq” sosial və detektiv-publisistik kinodramlarının ümumiyyətlə ekranlara buraxılması Moskva tərəfindən qadağan edilmişdi. Yalnız ulu öndər Heydər Əliyevin səyi nəticəsində bu filmlər ümumittifaq ekranlarına buraxılmış və böyük uğur qazanmışdır.

Burada daha iki filmi qeyd etmək istəyirəm. Müharibə illərində qələbə naminə hər cür maddi çətinliklərə dözərək ailəsini halal zəhmətlə dolandıran, vətənin azadlığını hər şeydən yüksək tutan, sadə adamların mənəvi ucalığından söhbət açan “Bizim Cəbiş müəllim” filmində belə bir epizod var. Neftçi Nəcəfzadə oğlu Namiqə qələbənin bizim xeyrimizə həll olunmasında Bakı neftinin həlledici rol oynamasından, bunun üçün neftçilərimizin gecəni gündüzə qataraq mədənlərdə çalışmalarından danışır. Film Moskvada təhvil verilərkən rejissor H.Seyidbəyliyə həmin epizodun çıxarılması məsləhət görülür.

Əxlaqi-etik məsələlərə toxunan, müasirlərimizin mənəvi aləminin zənginliyindən bəhs edən “Ad günü” televiziya filmində göstərilir ki, Əli adlı gənc ata oğluna ad günü keçirmək üçün bazara yollanır. Bazarda piştaxta üzərindəki qarmaqcıqlardan asılmış təzə kəsilən mal ətləri göz oxşayır. Moskvanın mərkəzi televiziyasında rejissor R.Ocaqova həmin epizodun filmdən çıxarılması barədə tapşırıq verilir. Səbəb onu göstərirlər ki, Bakıda təzə mal ətləri bazarda başlı-başına qalıb, amma Rusiyanın elə vilayətləri var ki, orada əhali aylarla ət tapa bilmir. Rejissorlardan H.Seyidbəyli və R.Ocaqovun qəti etirazları sayəsində həmin epizodlar filmlərdə saxlanıldı.

İyirmi ildən artıqdır ki, xalqımız müstəqil Azərbaycanda yaşayır, demokratik prinsiplər əsasında və ruhunda bir ölkə qurur, dövlətçiliyimizi möhkəmlətmək üçün əlindən gələni edir.

Memarı ulu öndər Heydər Əliyev olan müasir və müstəqil Azərbaycan beynəlxalq aləmdə son on il ərzində iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş nüfuzlu lider dövlət kimi həm də milli sərvətləri və milli-mənəvi dəyərləri ilə tanınır. Muğam və aşıq sənətimiz, xalçamız, tar ifaçılıq sənətimiz, kələğayımız, Novruz bayramı UNESCO-nun “Bəşəriyyətin şifahi və qeyri-maddi irsinin şah əsərləri” siyahısına daxil edilmişdir.

Azərbaycan kinematoqrafçılarının yaratdıqları dəyərli kino əsərlərinin milli-mənəvi dəyərlərimizin təbliğində və yetişməkdə olan gənc nəslin təlim-tərbiyəsində əhəmiyyəti çox böyükdür.

Elmin müxtəlif sahələrindən - ünsiyyətin mənəvi-əxlaqi baxışı haqqında çox şey öyrənmək olar. Lakin insanın mənəvi həyatının bir çox çalarlarından baş çıxarmaq üçün incəsənətin dili ilə danışmaq daha rahatdır. Belə fikir var ki, bədii dəyərlərlə təmasda olmadan mənəvi kamilliyə çatmaq mümkün deyil. Bununla bağlı ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: “Hər şey dəyişsə də, kino hər bir insan üçün çox mühüm incəsənət növü, mənəvi həyatın mühüm sahəsi olaraq qalır”.

Ümumən cəmiyyətimizin mənəvi həyatında incəsənətin rolunun artması ilə əlaqədar onun məzmunu da dəyişmişdir. O, tematika və janr etibarilə daha da zənginləşmişdir. Onun elə formaları meydana çıxıb ki, bu gün tamaşaçıdan estetik cəhətdən ciddi hazırlıqlı olmaq tələb edilir.

II Dünya müharibəsi qurtarandan sonra dünya kinosunda bir sıra yeniliklər baş verdi, yeni cərəyanlar yarandı. Məsələn, İtaliyada tənqidi realizmin yeni forması olan neorealizm cərəyanı qısa vaxt ərzində özünə yaşamaq hüququ qazandı. 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərində Fransa kinosunda yaranmış “Yeni dalğa” cərəyanı milli kinematoqrafiyanın tematik və stilistik baxımından yeniləşməsinə şərait yaratdı. Eyni yeniliklər sovet kinematoqrafiyasına da öz təsirini göstərdi. O dövrdə sovet kinosunun tərkib hissəsi kimi inkişaf edən Azərbaycan kinematoqrafiyasında da neorealizm özünü göstərməyə başladı.

Keçən əsrin 60-cı illərinin ortalarında Azərbaycan kinosunda yaxşılığa doğru dəyişikliklər getdiyi daha aydın müşahidə olunurdu. Kino işçiləri öz filmlərində gündəlik məişət məsələlərinə daha geniş yer verir, həyatın adi xırdalıqlarını ekrana çıxarmağa çalışırdılar. Müasirlik sürətlə filmlərin əsas mövzusuna çevrilirdi.

Ümumiyyətlə, respublikamızda kino sənətinin yüksəlişi 60-cı illərin sonu, 70-ci illərin əvvəllərinə təsadüf edir. 70 və 80-ci illərin birinci yarısında Azərbaycan kinosu özünün intibah dövrünü yaşamışdır.

Məhz 60-70-ci illərin hüdudunda gənc qüvvələrin Azərbaycan kinosuna axını kino sənətimizdə yeni bir canlanmaya səbəb oldu. Bu axının ön cərgəsində nisbətən yaşlı nəslin nümayəndəsi rejissor Həsən Seyidbəyli gedirdi. Əgər o vaxtlar bütün ölkədə hay-küyə səbəb olmuş “Bir cənub şəhərində” filmi 1969-cu ilin məhsulu idisə, “Sən niyə susursan?” macəra filmi bundan bir qədər əvvəl, 1966-cı ildə çəkilmiş, o dövr üçün gözlənilməz mürəkkəb mənəvi-əxlaqi problemlərə toxunmuşdu. Film şərəfsizlik, biganəlik, möhtəkirlik, xalq malının talan edilməsi kimi eybəcər hallara qarşı mübarizəyə çağırış kimi səslənmişdir.

“Bir cənub şəhərində” sosial filmi Azərbaycan kino sənəti üçün istər irəli sürülən probleminə, istərsə də bədii dəyərinə görə tamamilə yeni olan maraqlı bir əsərdir. Mətbuatda filmlə bağlı bir-birinə zidd fikirlər söylənildi: “...Filmdəki hadisələr 1968-ci ildə baş verir. Filmin yaradıcıları, görünür, çox ciddi əxlaqi məsələlər qaldırmaq istəmişlər. Lakin kəskin münaqişə axtarışlarında onlar zahirən “təsirli” olan, həqiqətdə isə bizim zəmanəmizdə yalnız nadir patoloji hadisə kimi təzahür edən uydurma bir əhvalatı süjetin kulminasiya nöqtəsinə çevirmiş və beləliklə, ekrana bir-birindən əcayib hadisələri... çıxarmışlar”, “Müəlliflər filmdə insanın patriarxal xürafat və ehkamların hökmranlığından, mənən köləlikdən azad olmasının bəzən çətin və özünəməxsus proses olduğu barədə çox vacib söhbət aparırlar.”

Göründüyü kimi, film haqqında müxtəlif rəylər söylənsə də, müəlliflər “analitik” üsuldan istifadə etməklə o vaxt əxlaq barədə cəmiyyətdə mövcud olan saxta, trafaret fikirləri alt-üst etdilər.

Həyatımızı yenidən qurduğumuz indiki müstəqillik dövründə məhz belə filmlər bizə daha çox gərəkdir.

Anarın, Elçinin, Yusif Səmədoğlunun, Alla Axundovanın, Fərman Kərimzadənin, Əli Qafarovun, Ramiz Fətəliyevin, Oktay Mirqasımın, Fikrət Əliyevin, Gülbəniz Əzimzadənin, Ənvər Məmmədxanlının və başqalarının həyat mövqeyini üzə çıxaran, yaradıcılıq və mövzu baxımından diqqəti cəlb edən əhəmiyyətli filmləri istehsal olunmuşdur. Adları çəkilən və digər sənətkarların əsərlərində ictimai, sosial, mənəvi-əxlaqi problemlərə geniş yer ayrılmışdır. “Telefonçu qız”, “O qızı tapın”, “Bizim Cəbiş müəllim”, “Xoşbəxtlik qayğıları” (rej.H.Seydibəyli), “Qanun naminə” (rej. M.Dadaşov), “Uşaqlığın son gecəsi”, “Gün keçdi” (rej.A.Babayev), “Ad günü”, “Bağlı qapı”, “Özgə ömür” (rej.R.Ocaqov), “Həyat bizi sınayır”, “Şərikli çörək” (rej.Ş.Mahmudbəyov), “Baladadaşın ilk məhəbbəti”, “Yuxu” (rej.F.Əliyev), “Yeddi oğul istərəm”, “Qızıl qaz” (rej.T.Tağızadə) və başqa dəyərli kino əsərlərində digər vacib məsələlərlə yanaşı, adamların mənəvi-əxlaqi saflığından danışılır.

Hadisələri II Dünya müharibəsi illərində Bakıda cərəyan edən “Bizim Cəbiş müəllim” hərbi kinopovestində qələbə naminə hər cür maddi çətinliklərə dözüb, ailəsini halal zəhmətlə dolandırmağa çalışan, vətənin azadlığını hər şeydən yüksək tutan sadə adamların mənəvi ucalığından söhbət açılır.

Gözlənilməz və gərgin süjeti olan “Qanun naminə” bədii filmindəki hadisələr 30-cu illərə aiddir. Lakin filmdə irəli sürülən problemlər indi də öz aktuallğını saxlayır, çünki söhbət qanunçuluq, saflıq, mənəviyyatın təmizliyi kimi həyati əhəmiyyətə malik kateqoriyalardan gedir.

“O qızı tapın” və “Xoşbəxtlik qayğıları” kinolentlərinin süjetləri bizim gündəlik həyatımızdan götürülmüşdür. “O qızı tapın” fimi insanları düzlüyə, doğruluğa, vicdanlı olmağa çağırır. Bu qəbildən olan filmlər insanların, xüsusilə gənclərin mənəvi-əxlaqi tərbiyəsində mühüm rol oynayır və qanun keşiyində duranlara hörmət hissi aşılayır. Bundan başqa, film cəmiyyətimizdə cinayət qruplaşmalarının gələcəyinin olmadığı fikrini açıb göstərir.

“Xoşbəxtlik qayğıları” filmində dramatik konfliktin əsasını keçmiş adət-ənənələrlə yeni əxlaq qayğıları arasındakı ziddiyyət təşkil edir, mənfi hisslərə, mənəviyyatsızlığa münasibət bildirilir. Film məhəbbət, xoşbəxtlik haqqında çox vacib, müasir bir problemin həllinə həsr olunmuşdur.

“Qızıl qaz” psixoloji filmi lirikiyi və poetikliyi ilə diqqəti cəlb edir. Filmdə müasirlərimizin mənəvi və əxlaqi simalarından, insan şəxsiyyətinə hörmət etmələrindən danışılır. Burada münaqişənin gərginliyi onun qəhrəmanlarının taleyi vasitəsilə açılır. Filmdəki hadisələr Azərbaycanın cənubunda yerləşən sovxozların birində baş verir. Sovxoz yaxşı inkişaf edib, həm də varlıdır. Bu işdə sovxozun direktoru Muxtarovun əməyi böyükdür. O, adamların qeydinə qalmaqla yanaşı, bəzən onların şəxsi işlərinə də qarışır, hətta kiminsə bədbəxtliyinə səbəb olur. Filmin müəllifləri gənclərin sərbəst həyat yolu seçmək hüquqlarından bəhs etməklə yanaşı, müasir dövrdə köhnə ənənə və təsəvvürlərin puçluğunu, qəhrəmanların simasında insan mənəviyyatına vurduğu ağır nəticələri də açıb göstərirlər.

Neft Bakısının XX əsrin əvvəllərindəki həyatını, Bakı müsəlman milyonçularının məişətini, bir parça çörək üçün neft mədənlərində ən çətin şəraitdə işləyib yaşayan fəhlələrin ağır güzəranını ekranda canlandıran “Qızıl uçurum” melodramı adından da göründüyü kimi, varlanmaq hərisliyinin insanı düçar etdiyi faciədən bəhs edir.

Kasıb Cəlil taleyin hökmü ilə neft sahibkarlarından biri olur. Lakin gözlənilmədən əldə olunan var-dövlət Cəlilə xoşbəxtlik gətirmir. Zəhmətsiz qazanılmış milyonlar onu yoldan çıxarır, pullarını göyə sovurur, mənəvi və fiziki iflasa uğrayır.

Filmdə pulun hakim olduğu cəmiyyətin iç üzü, eybəcərlikləri, bu cəmiyyətin insanların həyatına göstərdiyi təsir, onun nümayəndələrinin əxlaq və mənəviyyatındakı ziddiyyətlər öz əksini tapmışdır. Həyatda hər şeyə - məhəbbətə, insanlığa, səadətə var-dövlətlə qiymət verənlər uçuruma yuvarlanıb məhv olurlar. Bu, filmin ideyası, həm də həyatın qanunudur.

“Şərikli çörək” bədii filmi Böyük Vətən müharibəsinin son günlərində və müharibədən sonrakı ilk aylarda uşaqların çətin və fərəhsiz həyatından danışır. Burada lirik intonasiya üstünlük təşkil edir, birinci şəxsin dilindən əhvalatların nəqli bədii quruluşun əsas ifadə vasitəsinə çevrilir.

Müharibə illərində çörəyi olanlar özlərini xoşbəxt hesab edirdilər. Çünki çörəkləri vardı, həm də çörək şirin dadırdı. Lakin çörəyi acı dadanlar da özlərini xoşbəxt sayırdılar. Özlərinə görə xoşbəxt idilər. Çünki həyat onları sınağa çəkmişdi, onlar məhrumiyyətlərə, əzab-əziyyətlərə dözürdülər, mənəviyyatlarının uçuruma yuvarlanmasına imkan vermirdilər.

Filmin müəllifləri çətinliklər barədə səbrlə və sadə şəkildə söhbət açırlar. Müharibə çoxlarını həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən şikəst etmişdi. Hər cür əsəbilik, nifrət artıq üzə çıxmışdı. Amma əsas məsələ - insan həmrəyliliyinin sarsılmazlığı, xeyirxahlığın, ədalətin yenilməzliyi, insanlarda mənəviyyatın zənginliyi daha güclü şəkildə özünü göstərmişdir.

Kinematoqrafçılarımızın həyat materialına belə geniş şəkildə müraciət edib müasir mövzuda çəkdikləri filmlərdə eyni məsələlərə, eyni problemlərə toxunmaları heç də təkrarçılıq kimi başa düşülməməlidir. Onlardan hər birinin eyni məsələyə öz münasibəti, öz müəllif mövqeyi vardır. Ona görə bu məsələlərin, bu problemlərin ekran həlli də müxtəlifdir, rəngarəngdir. Müasir mövzuda yaradılmış filmlərdəki bu rəngarənglik, cəsarətli müəllif fikrinin təcəssümü, sovet cəmiyyətində mövcud olan problemlərin bəzək-düzəksiz ekrana çıxarılması, qəhrəmanların başlarına gələn hadisələrlə bağlı keçirdikləri daxili psixoloji sarsıntılar, düşdükləri ən çətin vəziyyətlərdə belə öz mənliklərini, öz qürurlarını qoruyub saxlamaları kimi müsbət keyfiyyətlərdən irəli gəlir.

80-90-cı illərdə çəkilmiş filmlərdə bu məsələlərin necə həll olunduğunu görmək çətin deyil. “Babamızın babasının babası”, “Bağ mövsümü” (rej. T.Tağızadə), “Bağlı qapı”, “Park”, “Özgə ömür”, “Həm ziyarət, həm ticarət”, “Ölsəm, bağışla” (rej. R.Ocaqov), “İşgüzar səfər” (rej. R.İsmayılov), “İmtahan” (rej. G.Əzimzadə, Ş.Ələkbərov), “Sahilsiz gecə” (rej. Ş.Ələkbərov), “Gecə qatarında qətl” (rej. Ə.Mahmudov), “Sarı gəlin” (rej. Y.Rzayev), “Gümüşgöl əfsanəsi”, “Nə gözəldir bu dünya” (rej. E.Quliyev), “Göz qabağında şeytan” (rej. O.Mir-Qasım), “Fəryad” (rej. C.Mirzəyev) filmlərində kinematoqrafçılar kinonu real həyata bir qədər də yaxınlaşdıra bilmiş, kinoda uydurma personajlar canlı insanlarla əvəz olunmuşdur. Biz bu filmlərdə ideoloji kinonun personajlarını demək olar ki, görmürük.

R.Ocaqovu bir rejissor kimi daim psixoloji, materialına görə sadə, lakin düşündürən, məzmunca dərin dramaturgiya maraqlandırırdı. “Ad günü” televiziya filmindən başlayaraq onun çəkdiyi kinolentlər materialına, janrına, bədii səviyyəsinə görə müxtəlifdir. Amma bu filmləri bir amal birləşdirir: insan mənəviyyatını tədqiq etmək, insanların psixologiyasını və onların mühitini öyrənmək. “İstintaq” və sonrakı filmlərində çalışmışdır ki, ölkədəki sistemin çürüklüyünü, bürokratçılığı, insanların çətin həyat tərzini və bununla bağlı onların mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərini göstərsin.

Bu günün tamaşaçıları “Bağlı qapı” kino əsərinə baxarkən personajların yaşayıb yaratdıqları zamanın ovqatını duyub hiss edir, sosial şəraitlərini, məişət qayğılarını görüb müəyyən nəticəyə gələ bilirlər. Belə bir yalançı “əxlaq qaydaları” şəraitində yaşayıb fəaliyyət göstərən “Bağlı qapı” filminin gənc qəhrəmanı müxtəlif vəziyyətlərə düşsə də, hər addımda çətinliklər qarşısında qalsa da, öz mənliyini, insanlıq ləyaqətini qoruyub saxlaya bilir. Film aktual sosial-mənəvi problemlər qaldırır, əxlaqi mahiyyət daşıyır, ibrətamiz, bir növ eyhamlı hekayə təsiri bağışlayır.

“Park” filmində qəhrəmanın üzləşdiyi sınaqlar daha mürəkkəbdir. Bu sınaqlar Maratın daxili aləmində ziddiyyətlərin yaranmasına səbəb olur. Qəhrəman ətrafındakılardan deyil, özü-özündən, daxilində gedən münaqişədən mənliyini qoruyub saxlamaq məcburiyyətində qalır.

Psixoloji kinodram olan bu film sosial və mənəvi problemlərə toxunmaqla yanaşı, gənclərin dünyagörüşündən, onların həyat mövqeyindən danışır. Burada həyata baxışlar, məhəbbət, dostluq, xarakterlər toqquşur, qorxaqlıqla cəsarət, yalanla həqiqət , mənəviyyatla mənəviyyatsızlıq bir-biri ilə mübarizə aparır. Gənc fəhlə Marat ümumi vacib işin naminə şəxsi maraqdan yüksəkdə durur.

“Park”dan fərqli olaraq “Özgə ömür” filmində şəxsiyyətin ikiyə bölünməsi faktı ilə üzləşirik. Bu dramatik film Bakıda ali məktəblərdən birinə rəhbərlik edən Fariz Rzayevin, təzadlı həyat sürən insanın faciəsindən bəhs edir. Bir tərəfdən iş yoldaşı ilə sevişən əməkdaşın məsələsini özü üçün ayırd etmədən onu əxlaq pozğunluğu adı altında işdən qovur, digər tərəfdən özü tənha qonşu qadınla gizli yaxınlıq edir, bu qadınla oğrun-oğrun yaşayır. Necə deyərlər, öz gözündə tiri görmür, başqasında tük axtarır.

Film insanlar arasında, ələlxüsus da ailədə qarşılıqlı münasibətlərin vacibliyindən söhbət açır. Filmə baxarkən belə nəticəyə gəlirsən ki, bu, həyatın mənası, ikili həyat keçirməyin faciəsi haqqında psixoloji düşüncələrdir.

Tamaşaçıları 1947-ci ilin Bakısına qaytaran və müharibədən çıxmış, onun ağrı-acılarını görmüş adamların həyatından bəhs edən “Ölsəm, bağışla” filmi məhəbbət və ölüm haqqındadır. Elə bir məhəbbət ki, insan qəlbini pis fikirlərdən, pis əməllərdən xilas edir, onu təmizləyir, paklaşdırır.

Rejissor bu filmində də mənəvi saflaşma probleminə toxunmuşdur. Həyat filmin qəhrəmanı Yusifi ağır sınaqlardan çıxarır, onu sərtləşdirir. Filmin sonunda qəhrəman həlak olur. Lakin onun qəlbi hər cür natəmiz fikirlərdən təmizlənir. Axı, o, ölümündən bir qədər əvvəl sevib sevilmişdi...

Baş qəhrəmanları itlər olan filmlər kinematoqrafiyada az deyil. İlk baxışda “Bağ mövsümü” bədii filmi də bu kateqoriyaya aiddir. Çünki burada Toplan adlı itin taleyindən danışılır. Bu iti küçük ikən Abşeron kənd sakini, sürücü Ağababa tapıb evinə gətirmiş və it böyük, mehriban ailənin üzvü olmuşdur. Lakin müəlliflərin qarşısında qoyulan məsələ daha mürəkkəb idi. Toplanın hərəkətləri vasitəsilə kinopovestin dərin mənasını açmaq, mənəvi - əxlaqi problemlərə toxunmaq, yoldan çıxmanın nə kimi ağır nəticələr verdiyini və mənən alçalmanı göstərmək, tamaşaçı qarşısında belə bir sual qoymaq: Ağababanın evində baş verən dramatik hadisəyə görə kimdir günahkar?

İlk baxışda heç də mürəkkəb bir süjetə, dramaturgiyaya malik olmayan bu filmin çox qüvvətli və aktual ideyası var: mənəvi saflıq, mənəvi yüksəklik! Filmdə rəmzi xarakter daşıyan və əsərin ideyasının açılması üçün vasitə olan Toplanın aqibəti, onun yağlı tikələrə şirnikləndirilməsi səhnələri təsadüfən düşünülməmişdir. İtin tədricən ona doğma həyətdən didərgin düşüb, özgə qapılarda sülənməsi tamaşaçını dərin düşüncələrə sövq edir.

Hər bir sənət adamını müasir mövzu, insani münasibətlər, hər bir kəsin həyatda öz yerini axtarıb tapması problemləri daim düşündürür. “Gümüşgöl əfsanəsi” filmindən göründüyü kimi, müəllifləri gənclərimizin bir hissəsinin infantiliyi, uşaqlıq dövrünün xüsusiyyətlərini özlərində saxlamaları çox ciddi narahat etmişdir. Həyatda hamı büdrəyə bilər: zəiflər də, güclülüər də. Lakin öz xalqına arxalananlar büdrəsələr də, mənəvi təmizlik zirvəsinə yüksəlmək üçün böyük imkana malikdirlər. Filmin hikməti bundadır.

Azərbaycan kino tarixində filmin nümayişi ilə bağlı kütləvi tamaşaçı fəallığına nadir hallarda rast gəlmək olardı. Əlbəttə, vaxtilə dövlət əhəmiyyətli siyasi filmlərə kütləvi baxışlar keçirilir, sonra da mətbuat səhifələrində müxtəlif peşə adamlarının çıxışları təşkil olunurdu. Bütün bunlar ictimai rəy kimi oxuculara təqdim edilirdi. Amma yazıçı Elçinin “Toyuğun diri qalması” povesti əsasında ekranlaşdırılmış “Sahilsiz gecə” televiziya filmi tamamilə başqa məqsədlə tamaşaçı fəallığına səbəb olmuşdu. Film 30-cu illərin repressiyasının qurbanlarına, “xalq düşməni”nin qızının acı taleyinə həsr olunmuşdur. Zibeydənin həyat nümunəsində film aktual əxlaqi-etik problemlərə toxunur.

Ehtiyac yetim qızı öz taleyini istədiyi kimi qurmağa imkan vermir. Riyakarlıq, idealların satqınlığı cəmiyyətdə fahişəlik kimi təzahürü yaradır. Dürdanə mənəvi və fiziki pozğunluğun caynağından canını qurtara bilir, öz çətin səadətinə qovuşa bilir. Zibeydə isə axına düşüb gedir. Yalnız qoca vaxtında tənhalığın acısını dadır.

Bu filmin yaranması Azərbaycan kinosunda bir çox mövzulara qoyulan qadağaların ləğv edilməsi sayəsində mümkün olmuşdur. Qəhrəmanların faciəli talelərindən söhbət açaraq, filmin müəllifləri əxlaqsızlıq kimi sosial bəlanın səbəblərini araşdırmağa səy göstərmiş, öz qəhrəmanlarına ürək ağrısı və mərhəmətlə yanaşmışlar.

Filmin mövzusu əvvəlcədən çoxlarını çaşdırmışdı. Lakin kimsə bu mövzunu işləməli idi. Bu cəsarətli və qətiyyətli addımı rejissor Ş.Ələkbərov atdı. Və gözlənildiyi kimi, tamaşaçılar, xüsusilə qadın tamaşaçıları tərəfindən böyük hay-küyə səbəb oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, filmdə heç də söhbət iki-üç əxlaqsız qadından deyil, qadınları bu yollara salan səbəblərdən gedir. Digər tərəfdən filmdə qaldırılan problemlər təkcə Azərbaycana aid deyil. Kinoşünas Ə.Hüseynov çox doğru olaraq yazır ki, “Sahilsiz gecə” filmində gördüklərini yalnız təmkinlə, ağılla təhlil edən tamaşaçı duya bilər ki, burada bizim əxlaqımızı Zibeydələr yox, Ağagüllər, Nisələr, qardaşı Zibeydəyə vurulan tələbə oğlanın bacısı kimi təmiz insanlar təmsil edirlər. Bunun üçün isə “məhdud baxış bucağının” məngənəsindən çıxıb filmin təsvir bölümlərini ayrı-ayrılıqda yox, bir kül halında qavramağa çalışmaq lazımdır.”

80-ci illərin sonunda Moskvanın irəli sürdüyü “Yenidənqurma modeli” təkcə Rusiyaya yox, bütün müttəfiq respublikalara, o cümlədən Azərbaycana da şamil edildi. Az vaxtdan sonra məlum oldu ki, bu model istənilən nəticələri vermədi. Bütün bu özfəaliyyətlərin - yenidənqurma adı altında həyata keçirilən layihələrin praktik əhəmiyyəti yox idi.

Həmin dövrdə çəkilən filmlərdə yaxın keçmişdən həyatımızın eybəcər cəhətləri aydın şəkildə öz əksini tapırdı. Cəmiyyət bu eybəcərliklərdən xəbərdar idi. Ancaq ikili həyat yaşayaraq bütün bunlara göz yumurdu. Vicdanı təmiz adamlar zahiri təmtərağa və gurultulu şüarlara elə alışmışdı ki, nəyin doğru, nəyin yalan olduğunu seçə bilmirdilər.

Kinematoqrafçılarımız filmlərində belə ağır və mürəkkəb mövzunu komediya janrında həll etməyə çalışırdılar. Çünki kinokomediya güldürür, düşündürür, yumor vasitəsilə çox ciddi məsələlərə toxunur.

Rejissor V.Mustafayevin “Yaramaz” satirik kinokomediyasının personajı Hətəmi həyatda işi düz gətirməyən adam adlandırırlar.

Sadəlövhlüyü, təmizliyi ucbatından belələri “işgüzar adamlar” tərəfindən lağa qoyulur, ələ salınır. Hər tərəfdə alver gedir, oğurluq edilir, adamlar bir-birilərini aldadırlar. Bütün bunlar Hətəmin gözləri qarşıısnda baş verir. Nəhayət Hətəm də “ağıllanmağı” qərara alır. Və gözlənilmədən çox qısa müddət ərzində ağlasığmaz uğurlar qazanır, suvenir fabrikinin direktoru olur. Eyni zamanda “işgüzar” adamlara xas olan keyfiyyətlərə yiyələnir, yalançılıq, amansızlıq və satqınlıq onun iliyinə işləyir. Pul onun qəlbinin təmizliyini əlindən alır.

Yaxşı adamın pis adama çevrilməsi prosesi haqqında olan bu film ekssentrik komediya, qrotesk və satira dili ilə, özünəməxsus formada danışır. Filmdə fantaziya, yumor, həyat müşahidələri, dəqiq zarisovkalar yerində işlənmişdir. “Yaramaz” qeyri-şərtsiz biz tamaşaçılara çox vacib mənəviyyat dərsi verir.

Sənətdə, o cümlədən kinoda yüksək əxlaq vətəndaşlığın ifadəsidir. Baş verən hadisələrdə mənəviyyatın təcəssüm olunması vasitəsilə film qarşısına qoyduğu vəzifəni - tərbiyəvi funksiyasını yerinə yetirir. Mənəviyyat insanın hərtərəfli həyat fəaliyyətini - onun gördüyü işləri, adamların ünsiyyət saxlamalarını, bir-birinin işinə yaramalarını, insanın ətraf aləmlə əlaqəsini əhatə edir. Biz bunu müxtəlif janrlarda - sosial dramda (“Sahilsiz gecə”, “Otel otağı”, “Odla qol-boyun”), psixoloji dramda (“Ovsunçu”, “Güllələnmə təxirə salınır”, “Vahimə”), lirik komediyada (“Yuxu), satirik melodramda (“Nə gözəldir bu dünya”), faciəvi komediyada (“Sarı gəlin”, “Həm ziyarət, həm ticarət”) və digər janrlarda çəkilmiş filmlərdə görə bilərik. Bu və son illərin digər filmlərində kino işçiləri ekranı real həyata bir qədər də yaxınlaşdıra bilmiş, uydurma kino personajları canlı insanlarla əvəz olunmuşlar. Bu filmlərdə ideoloji kinonun personajları demək olar ki, görünmür. Bu qəbildən olan kino əsərlərində faktlar, həyat və insanlar mənəviyyat prizması vasitəsilə göstərilir.

Müasir həyatımızın problemlərindən bəhs edən “Nə gözəldir bu dünya” satirik melodramında göstərilir ki, bazar iqtisadiyyatına keçəndən sonra ruhi xəstəliklər xəstəxanası vəsaitsiz qalır. Baş həkim xəstələri evlərinə buraxır. Lakin məlum olur ki, ətraf bu xəstələrdən betər xəstədir.

Film ruhi xəstələrin həyatından danışsa da, əslində burada, cəmiyyətimizdə, elə ətrafımızda baş verən eybəcərliklər, çatışmazlıqlar acı gülüşlə tamaşaçılara çatdırılır. Biz filmdə iki aləmlə qarşılaşırıq. Biri ruhi xəstələrin yaşadıqları xəstəxanadır. Digəri isə xəstəxanadan kənarda olan şəhər evləri, ofislər, qaynar küçələrdir, kapitalist həyat tərzinə uyğunlaşmağa çalışan insanlardır, cəmiyyətin özüdür. Dərman olmadığına görə evə buraxılmış xəstələr bu həyat tərzinə, öz qohumlarının, yaxınlarının qeyri-insani rəftarlarına, onların mənəviyyatsızlıqlarına, etik qaydalarına riayət etməmələrinə dözməyib xəstəxanaya - “bu gözəl, gözəl həyata” qayıdırlar.

Əgər kino sənətinin daha yaxşı xarakterik xüsusiyyətlərini təyin etməyə çalışsaq, ilk növbədə yaradıcılıq axtarışlarının müxtəlifliyi ilə qarşılaşacağıq. Kinematoqraf bu günün ən vacib problemlərini əhatə etməyə, tarixi tədqiq etməyə, gələcəyə nəzər salmağa çalışır. Bütün bunların arxasında kino sənətinin mənəvi həyatın, əxlaqın və mənəviyyatın problemlərinə xüsusi bağlılığını görmək çətin deyil. Həmin mövzuda filmlər kəmiyyətcə çoxalmış, ən əsası isə müxtəlif nəsillərdən olan sənətkarların bu sahədə bədii axtarışlarının səmərəliliyi xeyli yüksəlmişdir.

Biz bunu ailə-məişət mövzusunda çəkilən, lakin böyük əksəriyyəti bir-birini təkrarlayan və son vaxtlar televiziya ekranlarında nümayiş etdirilən seriallar haqqında deyə bilmərik. Çünki müəlliflər bu seriallarda insan amilini, insan mənəviyyatını ön plana çəkməyə çalışsalar da, buna nail ola bilmirlər. Ssenarilər məlum sxem üzrə çəkilir. Hadisələrin gedişindən aydın olur ki, onlar tələm-tələsik yazıldığına görə serialların bədii səviyyəsi çox aşağı düşür.

Halbuki serialları qısaltmaqla müharibə şəraitində yaşayan ölkəmizdə hərbi-vətənpərvərlik mövzusunda bu gün gənclərimizin formalaşmasında mühüm rol oynayacaq və yüksək mənəvi-əxlaqi dəyərləri təcəssüm etdirə biləcək neçə-neçə televiziya filmi yaratmaq mümkündür.

Aydın KAZIMZADƏ,

əməkdar incəsənət xadimi

Azərbaycan.-2015.- 1 fevral.- S.7.