“Sürgün edilib” adıyla Bakıda güllələndi

Represiya qurbanları

Şəmkir rayonunun Təzəkənd kəndinin sakini, bölgədə səriştəli iş adamı və istiqlalçı kimi tanınan Hacı Rəhim Bayramov Azərbaycan XI sovet ordusu tərəfindən işğal ediləndən sonra iki dəfə həbs edilmişdir. Birinci dəfə 1922-ci ildə, ikinci dəfə 1937-ci ildə.

Onun barəsində hər dəfə söhbət düşəndə atam danışardı: “1937-ci il noyabr ayının əvvəlləri idi. Gecəyarı həyət darvazamız döyüldü, evimiz magistral yolun qırağında olduğundan elə bildim yenə kiminsə evi ilə bizin evi səhv salıblar. Çünki belə hallarla dəfələrlə rastlaşmışdım. Qapını açanda gördüm NKVD işçiləridir. Kimin evini axtarırsız, kim lazımdır? - deyə soruşanda cavabları qısa oldu: “Səssiz-küysüz geyin, bizimlə getməlisən”. Geyinib maşına oturdum. Elə bildim Şamxora milis idarəsinə aparırlar. Leninkəndə - indiki Çinarlı qəsəbəsinə (o vaxt Gəncəyə yol Leninkənddən idi) yaxınlaşanda maşın sağa - Şamxora, rayon mərkəzinə yox, sola - Leninkəndə dönəndə bildim ki, Gəncəyə gedirik. Fikirləşdim ki, yəqin, Ağ dağların döşündə güllələyəcəklər. Son vaxtlar bolşeviklərin belə əməlləri barədə çox eşitmişdim. Bu fikirləri beynimdə dolandıra-dolandıra təxminən indiki Şəmkir DYP postunu keçəndə bir balaca özümə gəldim. Arxada, sağımda, solumda, sürücünün yanında isə bir nəfər panamalı oturmuşdu, heç biri dinib-danışmırdı. Beləcə, dinməz-söyləməz Gəncə həbsxanasına gəlib çatdıq. Maşından düşürüb bir kabinetə apardılar, orada iki nəfər oturmuşdu. Biri sual edir, o biri yazırdı. Təqribən yarım saat çəkən dindirmədən sonra məni kameraya saldılar. Burada Şəmkir stansiyasından və ətraf kəndlərdən də xeyli adam var idi. Hamısının da üzü tüklü, əsəbi, çoxunu dindirməsən, tanıya bilməzdin.

İçəridəkilərlə salamlaşanda bir saqqallı yaxınlaşıb mənə əl uzatdı:

- Ay Salman, əyə, səni nə üstə gətiriblər? - deyəndə bildim ki, Hacı Rəhimdir.

- Ay Hacı, deyirlər qardaşların Məhəmməd və Süleyman qaçaq dəstəsinin üzvü olublar, “Bitdili İmamı”nın ləğvində, Keçili qiyamında bolşeviklərə və ordu əsgərlərinə qarşı vuruşublar. Guya özümün də qaçaqlarla, müsavatçılarla əlaqəm var. Kürən Məhəmmədin (Məhəmməd Qurbanov) Azərbaycanı SSRİ-dən ayıran dəstəsinə qoşulmuşam... Nə bilim, elə şeylər deyirlər ki, yuxuma da girməz.

Atam Gəncə həbsxanasında iki ay iyirmi gün saxlanılandan sonra aldıqlarını alıb, günahı olmadığı üçün evə buraxmışdılar.

...Hacı Rəhim Bayramov Qaracəmirlidə Çopurlar nəslindəndir. Atası Əmiraslan kişi, anası Cəvahir təsərrüfatçı idi. Ailədə üç qardaş (Rəhim, Bayram, İbrahim), iki bacı (Nurəstə və Günəş) olublar. Ailənin böyük övladı Rəhim 1893-cü ildə Qaracəmirlidə anadan olub. Molla təhsili aldıqdan sonra atası Əmiraslan kişi onu Gəncədə ticarət məktəbində oxumağa göndərib. Rəhim ailə qurduğu Minanı tələbəlik illərində Bağmanda görüb bəyənmişdi. Minanın atası Paşa bəy (Sarı Paşa) Gəncə üsyanının başçılarından və Milli Müsəlman Komitəsinin aparıcı şəxslərindən olan Sarı Ələkbərlə əmiuşağı idilər. Bəy qızı Mina da sonralar razılaşıb Şəmkirin Təzəkənd kəndinə gəlin köçmüşdü. 1938-ci ildə “xalq düşməni”nin həyat yoldaşı kimi azadlıqdan məhrum edilərək Qazaxıstanın şimalında qışda sərt şaxtadan, yayda qızmar istidən insan yaşayışı mümkün olmayan çöllərdə 8 il məşəqqətli sürgün-məhbus həyatı yaşamışdır. Bu barədə bir qədər sonra.

Rəhim Bayramov Gəncədə məktəbi bitirəndən sonra Şəmkir stansiyasında ticarətlə məşğul olurdu. Ata evimizin yaxınlığında yaxşı mülk tikdirib, 1910-cu ildə Mina ilə ailə qurdu (Ev indi də durur və orada bir vaxtlar Çörəkçi Hüseyn, daha sonra Dəmirçi Vəli, indi isə Vəli kişinin nəvələri yaşayır).

Hacı Rəhim ticarət məktəbində oxuduğu illərdə Müsavatın sıralarına qoşulmuşdu. Erməni-bolşevik quldur birləşmələrinin işgəncəsindən əziyyət çəkən, elindən-obasından qaçqın-köçkün düşən zavallılara yardım əli uzadan Gəncə Xeyriyyə Cəmiyyətinin fəallarından idi. 1917-ci ilin yayında Müsəlman Milli Komitəsinin nəzdində həmkəndlisi - türk ordusunun zabiti Hüsaməddin Tuğacın rəhbərliyi altında yaradılan könüllü ordu qruplaşmalarına üzv olmuşdu. 1918-ci ilin yanvarında Qaracəmirlidən Çopurlar nəslindən olan dəstə ilə birlikdə “eşelon davası”nda iştirak etmişdi. Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında və fəaliyyətində əlindən gələn köməyi əsirgəməmişdi. Gəncə üsyanının son saatlarınadək bolşevik-erməni qüvvələrinə qarşı vuruşmuşdu. Bunu Gəncəbasarı işğal edən yeni hökumət üzvlərinin çoxu yaxşı bilirdi.

1920-ci ilin aprelində hakimiyyəti ələ alan erməni-bolşevik birləşmələrinin silahlı dəstələri ilk gündən kəndbəkənd müsavatçıların, Gəncə üsyanı iştirakçılarının “ovuna” çıxmışdı. İnqilabi hökumətin nümayəndələri üsyanda iştirakı bəlli olanları, yeni quruluşa qarşı çıxanları, qaçaqlarla əlaqəsi olanları və onlarla əlaqə saxlamaqda şübhəli bilinənləri ya yerindəcə güllələyir, ya da zindana salırdılar. Yeni quruluşun “qurucuları”, xüsusilə NKVD və Az.QPU-nun bəzi əməkdaşları sapı özümüzdən olan satqınlarla əlbir olub Şəmkirin iri təsərrüfat sahiblərinə, bəylərə, pullu, imkanlı adamlara “qolçomaq”, “mülkədar”, “əksinqilabçısan” deyir, hədə-qorxu gəlir, əlaltdan onlardan pul, xalı-xalça, qızıl-gümüş və s. qoparırdılar.

1922-ci ildə Hacı Rəhimi Şəmkir NKVD-nin əməkdaşları həbs edəndə hər gün “Bir-iki günə Gəncəyə, oradan da Bakıya, Bayıl həbsxanasına göndərəcəyik” desələr də, bir aydan sonra buraxdılar, hətta 1924-cü ildə Hacı Rəhim Bayramovu bolşeviklər təmtəraqla öz sıralarına - firqə üzvlüyünə qəbul edib, az sonra Dəllər-Cırdaxan (Çaparlı) kənd şurasının sədri seçdilər. Hələ bu harasıdır, Bayramovların dədə-babadan qalma var-dövlətinə, xüsusilə qızılına ata malı kimi “şərik çıxan” bolşeviklər Hacı Rəhim Dəllər-Cırdaxanda bir neçə il işlədikdən sonra onu Şəmkir stansiyasında yeni yaradılan firqə özəyinin katibi, daha sonra isə Təzəkənd Kənd İstehlak Cəmiyyəti İdarə Heyətinin sədri təyin etdilər.

Hacı Rəhim tədbirli adam idi. Bu vəzifələrdə işləyəndə bolşeviklərin iç üzünə daha yaxından bələd oldu. O, elin-obanın dəyərli oğul və qızlarının başına gətirilən müsibətləri görüb sarsılır, sovet quruluşuna nifrəti daha da artırdı. Hacı Rəhim üzdə onlarla olsa da, qəlbən elin-obanın tərəfində idi. Neçə-neçə günahsız həmkəndlisini rüşvətxor bolşeviklərin tilovundan, həbsdən, işgəncədən, Sibirə sürgündən xilas etmişdi. Deyilənə görə, kənd şurasında 1928-1937-ci illərdə vergiyığan işləyən, Hacı Rəhimin yaxın dostu Nəcəf Abdullayev də belə xeyirxah işləri ilə xalqın tərəfində olub. Vergini vaxtında və istənilən qədər verməyə imkanı olmayanlara, habelə xeyir-şər işləri ilə əlaqədar bir-iki gün kolxoz işinə çıxa bilməyənlərə “Kolxoz quruculuğunun əleyhinə gedir” bəhanəsi ilə işgəncə verəndə, həbs etmək istəyəndə qabağa durub deyərmiş: “Tutmayın, döyməyin, mən zamin dururam, nə lazımdır, nə qədər lazımdır, gətirər verər”. Beləliklə, onları el içində alçaldılmadan, həbsxanadan qurtarardı.

NKVD-çilər bəzi kənd cavanlarını “qaçaqlarla əlaqəsi var” bəhanəsi ilə gecəyarı gəlib evdən götürmək istəyəndə tapa bilməmişdilər. Onu Hacı Rəhimin aradan çıxardığını ağıllarına belə gətirmirdilər. Amma neyləməli, çuğul elə çuğuldur, istəyirsən o işi gizli gör, istəyirsən aşkar, - fərq etməz. Çuğul Hacı Rəhimin “qaçırmalarını” lazımi yerə çatdırmışdı. Əvvəl-əvvəl hökumət adamları bu xəbərə inanmadılar. Odur ki, bir neçə gündən sonra Təzəkənd firqə özəyinin başçısına dedilər: “Kolxoz quruculuğuna qarşı əksinqilabi fəaliyyətdə iştirakı olan Mirağanın oğlu Mirkazımı sabah axşam evindən aparacağıq, sən də orada olarsan...” NKVD-çilər gecə Təzəkəndə gəlib Mirkazımı evdə tapmayanda daha onlarda şübhə yeri qalmadı. ÇK əməkdaşları Hacı Rəhimi aradan götürmək üçün kələyə əl atırlar. Onu özləri öldürüb deyirlər ki, Təzəkənd firqə özəyinin başçısını xuluflu Qaçaq Əbdüləli öldürüb. Bununla NKVD-çilər həm də bölgədə böyük nüfuza malik Qaçaq Əbdüləlini el içində hörmətdən salmaq istəyirdilər...

Atam deyirdi ki, mən də bu məsələlərdən xəbərsiz idim. Qarlı-çovğunlu bir qış gecəsi idi, hər yeri buz bağlamışdı, küləyin uğultusundan qulaq tutulurdu. Gecənin bir aləmində həyət darvazamız asta-asta döyüldü. Bir döydülər, iki döydülər, üç döydülər... Evdən çıxmaq istəmirdim, çünki o vaxt belə qapıdöymələrin çoxu ölümlə, qarətlə, ya da həbsxana və sürgünlə nəticələnirdi. İkincisi də, belə vaxtsız qapıdöydülərdə tanış adam mütləq ucadan ev sahibini səsləyirdi ki, o, darvazanı döyənin kimliyini bilsin. Digər tərəfdən, darvazanın təkrar-təkrar döyülməsi həm də həyəcan siqnalı, qonşuların köməyinə ehtiyacımız var demək idi.

Məcbur olub artırmaya çıxdım, səsə qonşulardan oyanan vardısa, eşitsin deyə bir az da ucadan:

- Ay adam, kimsən, gecənin bu vaxtı nə olub, nə lazımdır? - deyib yavaş-yavaş darvazaya sarı getdim, çatıb bir də soruşdum:

- Kimdir?

- Tanış adamdır, aç, bura Hacı Rəhimin evidir, sən Hacı Rəhimsən?

Səsimi bir az da qaldırdım:

- Yox, ay qardaş, bu onun qapısı deyil.

- Bəs onun evi hansıdır?!

- Ay qardaş, mən nə elə adam tanıyıram, nə də evinin yerini bilirəm, - deyib divarın arxasına tərəf sıxıldım ki, birdən atəş açsalar, güllə dəyməsin.

Çağırılmamış qonaqlar darvazanın ağzında bir az dayandılar, nə pıçıldaşdılar, nə danışdılar, bilmirəm, bir də gördüm maşına oturub getdilər.

Evə keçmək istəyirdim ki, gördüm Hacı Rəhim “Ay Salman, ay Salman!” - deyə məni səslədi. Yaxınlaşdım, əlində beşaçılan, özü də qalın geyinmişdi.

- Ay qonşu, bayaqdan sizə qulaq asırdım. Onlar ÇK-nın adamlarıdır, dostlarım mənə deyiblər ki, səni öldürməyə gələcəklər. Ona görə də bir həftədən çoxdur gecələr yatmıram. Çox sağ ol ki, sən də məni ələ vermədin. Bilirəm ki, dostluğa sədaqətlisən! İşdir, bundan sonra belə hallar olsa, üstlərinə qışqırma, vurarlar! Onların quduzluğunun qarşısını alan atamın qızıllarıdır, sabah yoluna qoyacam, yoxsa əl çəkən deyillər...

Daha bir neçə il qara-qorxu içində Təzəkənd firqə özəyinin katibi işləyən Hacı Rəhim məqam yaranan kimi Şamxor stansiyası və ətraf kəndlərdəki mağazaları, çayxana, yeməkxana və iaşə obyektlərini özündə birləşdirən Təzəkənd Kənd İstehlak Cəmiyyəti İdarə Heyətinin sədri təyin edildi. Gəncə Ticarət Şəbəkəsinin müdiri, əslən Koltəhnəlidən olan dostu Qara Məmmədovla (1938-ci ildə o da repressiya qurbanı olub) işgüzar əlaqələr qurdu, qısa zamanda “Selpo”nun işində dönüş yaratdı. Rayon rəhbərliyi tərəfindən müəyyən edilən plan tapşırıqları vaxtında yerinə yetirildi.

Olduqca ünsiyyətcil və el-oba təəssübkeşi Hacı Rəhim Gəncədəki adlı-sanlı qohumları, eləcə də mühacirətdə olan Sarı Ələkbərin adamları ilə, ölümünü gözünün altına alan köhnə müsavatçılarla və müstəqillik arzulu insanlarla əlaqələri gizli də olsa davam etdirirdi. Koltəhnəli kəndinin sakini, tələbəlik dostu, tanınmış müəllim Əkbər Namazovla, Şəmkir stansiyasındakı pambıq tədarükü məntəqəsinin müdiri, rayon partiya komitəsinin büro üzvü Məhəmməd Qurbanovla, məntəqənin qapançısı və mühasibi Qədim Vəliyevlə, Müsavatın fəallarından olan morullu İsfəndiyar ağa Bədirbəyli ilə, Tiflis gimnaziyasının məzunu, kənddə almanlardan qalma şərab zavodunun baş mühasibi İslam Tağıyevlə, Peterburqda dəmir yolu mühəndisliyi üzrə ali təhsil almış Şəmkir dəmir yolu stansiyasının rəisi, qaracəmirlili Salman Bayramovla, Qaçaq Təhməzlə, onun böyük qardaşı Qaçaq Rüstəmlə, Abdullaların İsası ilə, Alqocayla, Qapanlıdan Adıgözəl oğlu Cabbarla, xuluflu Qaçaq Əbdüləliylə, keçili Qara Astanla, habelə bölgənin digər tanınmışları ilə ara-sıra görüşüb dərdləşirdi.

Rayonda yeni hökumətin təəssübkeşləri yanında böyük nüfuz sahibi Məhəmməd Qurbanovun vasitəsilə Gəncədən yaxşı tanıdığı şair Əhməd Cavadla dost olmuşdu. Şair Bakıdan Gəncəyə, ya da Seyfəliyə qayıdanda, Qapanlıda yaşayan qohumlarına baş çəkəndə, yaxud Bakıya qatarla gedəndə Şəmkir stansiyasındakı ailəvi gediş-gəlişdə olduğu dostları Məhəmməd Qurbanovla İslam Tağıyevin qonağı olurdu. Onların hər ikisi ailələri ilə birlikdə Şəmkir stansiyasında dəmir yolu vağzalının yaxınlığındakı pambıq tədarükü məntəqəsinin həyətində rayon partiya komitəsi tərəfindən şura qurucuları və rəhbərləri üçün nəzərdə tutulmuş xidməti mənzillərdə yaşayırdı. Məhəmməd Qurbanovun evində tədbir olanda qapı qonşusu İslam Tağıyevin və Hacı Rəhim Bayramovun özləri ilə bərabər ailələri də iştirak edirdi. Gilas yetişən vaxt Şükriyyə xanım Şəmkir stansiyasına gəlib Məhəmmədin Koltəhnəli kəndindəki həyətyanı bağından yığılan gilasdan Seyidə Bəyim, Mina və Füruzə anayla birlikdə mürəbbə bişirirdi. Baxmayaraq ki, Şükriyyə xanım belə şeylərə çox həvəsli və bacarıqlı idi, amma üçlük: “Sən qonaqsan, bax, məsləhət ver, necə lazımdır bişirəcəyik...” - deyə Şükriyyə xanımı əlini ağdan-qaraya vurmağa qoymurdu. Bişirdiklərindən bir qədər götürür, çoxunu Şükriyyə xanıma verirdilər. Şükriyyə xanım buna etiraz edəndə Seyidə Bəyim ana deyərdi: “Biz burdayıq, sən Bakıda, özün də deyirsən Cavad əfəndi gilas mürəbbəsi xoşlayandı, götür apar, biz özümüz üçün yenə bişirərik”.

Əhməd Cavad, Məhəmməd Qurbanov, İslam Tağıyev və Hacı Rəhim çay süfrəsi arxasında bir yerə cəm olanda həbs olunanların, işgəncələrə məruz qalan, harda gəldi güllələnənlərin, gedər-gəlməzə sürgün edilənlərin acı taleyi barədə danışardılar. Əhməd Cavad respublikada rus dili üzrə ilk professor idi, Məhəmməd Qurbanov 1917-ci il oktyabr çevrilişindən əvvəl - Sibirdə sürgündə olarkən rus dilini öyrənmişdi, İslam Tağıyev Tiflisdə gimnaziyanı rus dilində fərqlənmə ilə bitirmişdi, Hacı Rəhim Bayramov isə Gəncədə ticarət məktəbində oxuyarkən atası Əmiraslan kişinin təkidi ilə fərdi qaydada rus dilində dərs almışdı. Onlar həmişə rus mətbuatını, ictimai-siyası prosesləri izləyir, fikir mübadiləsi edirdilər. Dördü də rus dilini, ictimai-siyasi həyatda baş verənləri yaxşı bildikləri kimi, işğalçı bolşevik hökumətinin müstəmləkəçilik və azərbaycanlıların soyqırımına rəvac verən repressiya mexanizminin necə işləməsindən də xəbərdar idi. Ancaq əlaqədə olduqları tanışlarının həbs olunduğunu görəndə tez-tez görüşməyə də qorxurdular. Çünki İslam Tağıyev istisna olmaqla, dostların hər üçü bolşevik hökuməti tərəfindən dəfələrlə həbs edilmişdi. Məsələn, Əhməd Cavad birinci dəfə 1923-cü ildə, ikinci dəfə 1925-ci ildə, Məhəmməd Qurbanov birinci dəfə çar dönəmində, ikinci dəfə 1921-ci ildə, Hacı Rəhim Bayramov isə qeyd etdiyimiz kimi, 1922-ci ildə həbs olunmuşdu.

1937-ci ilin yayında NKVD-çilər və Az.QPU əməkdaşları 56 yaşlı Hacı Rəhimi ikinci dəfə gecəyarı evindən aparıb Gəncə həbsxanasına salanda “bir-iki günə buraxarıq” vədiylə yenə də xeyli pul qoparmışdılar.

Atam deyir ki, məni kameraya salanda Hacı Rəhim üç ay olardı ki, orada idi. Həbsxana işçiləri qulluğunda dururdular. Hacı çox arxayın idi ki, bu həftə də olmasa, gələn həftə mütləq onu buraxacaqlar. Bir aydan artıq bir yerdə olduq. Hacı yaşda məndən çox böyük idi. Oturanda-duranda o mənə kiçik qardaş, mən ona ağsaqqal-böyük münasibəti göstərirdik. Əlini saqqalına çəkə-çəkə kamerada o baş-bu başa var-gəl edən Hacı Rəhim hərdən mənim fikrə getdiyimi görəndə canıyananlıqla deyərdi: “Ay Salman, nə fikrə getmisən?! Fikir eləmə, bir şeyin ki üstündən günə bir gün gedə, tez qurtarar!”

Bolşeviklər iki-üç gündən bir Şəmkir stansiyasına gedib “Hacını sabahda-birigündə buraxacağıq” adıyla xeyli qızıl-gümüş, “Təbriz”, “Qazax” gəbələri, “Şirvan” xalçaları və digər qiymətli əşyalar alırdılar. Hacı Rəhimin ailəsi, qardaşları NKVD-çilərin bu gəliş-gedişindən təngə gəlmişdilər. Axırda məcbur olub Moskvaya belə bir teleqram vururlar: “Hörmətli Lenin hökuməti, atamız Hacı Rəhimi qoyun tərəzinin bir gözünə, biz də qızılı tökək o biri gözünə, başabaş dəyişək”.

Teleqramdan bir neçə gün sonra günortaya yaxın kamerada olan on beşədək dustağı divardibi düzdülər. Az sonra bir mühafizəçi sağında, biri solunda ucaboy, yüksək çinli bir hərbçi içəri girdi. Süngülü əsgərlərdən biri dustaqların adlarını oxuduqca başımızı sinəmizə əyib “mənəm, burdayam” işarəsini bildirirdik. Adlar oxunandan sonra zabit Hacı Rəhim Bayramovun ailəsinin Moskvaya vurduğu teleqramın mətnini oxudu. Sonra “İndi də teleqramla Moskvadan gələn cavabı sizə çatdırıram” deyib, səsini bir qədər də qaldırdı: “Vlast bolşevikov naydyot denqi, kuda tratit. Dela Qadji Raxim Bayramova postanavila 25 let Dalnıy Vostoçnıy Sibir”.

Dustaqların rus dilində deyilənləri başa düşmədiyini hiss edən zabit əlində tutduğu kağızı Hacı Rəhimə tərəf uzadaraq dedi:

- Al, teleqramda yazılanları Azərbaycan dilində yoldaşlarına çatdır.

Hacı Rəhim teleqramı əlinə alıb bir az da həyəcanla dedi: “Şura hökuməti pul tapar xərcləməyə. Hacı Rəhim Bayramovun işini elədik 25 il, Uzaq Şərqi Sibir...”

Hamımız məyus olduq. Dünənə kimi Hacının qarşısında quyruq bulayan konvoylar və həbsxana rəhbərləri narazı baxışları və davranışları ilə hiss etdirirdilər ki, səni buraxacaqdıq, bu teleqram mane oldu. Hacının “qayğısına” qalan NKVD-çilər onun yaxınlarından yenə pul qopararaq işi üç gün ləngitdilər. Ad da qoydular ki, guya Sibirə sürgünün qarşısını alırlar. Bu barədə Hacı Rəhim özü də məlumatlı idi, nə alırdılar, nə verirdilər, kimlə danışırdılar, - görüşə gələn yaxınları hər şeyi ona çatdırırdılar. O da xəlvətə salıb deyilənlərdən məni də xəbərdar edirdi. Teleqramdan beş gün sonra gecə saat 12 radələrində Hacı Rəhimi bizdən ayırdılar. Amma NKVD-çilər, eləcə də evdən gələnlər Hacı Rəhimə çatdırmışdılar ki, guya bu adla onu həbsxanadan çıxarıb, evə buraxacaqlar... Ertəsi gün yanına çörək gətirənlərə isə dedilər ki, burda belə adam yoxdur, axşam Sibirə sürgün edilib.

Bayramovlar ailəsində də elə bilirdilər ki, Hacı Rəhim Şərqi Sibirə sürgün edilib. Az sonra NKVD-çilər eşitdilər ki, yaxınları ora-bura adam salıb, məktub yazıb Hacı Rəhimin sürgün yerini bilmək istəyirlər. NKVD-çilər izi itirmək üçün yenə hiyləyə al atdılar. Sapı özümüzdən olan baltalardan biri əlində bir parça əzik-üzük kağız parçası özünü Hacı Rəhimin evinə çatdırdı ki, vağzalda gəzinirdim, bir də gördüm, qatar dayandı, Sibir meşələrində kəsilib-yığılmış şalban yüklü vaqonun əli süngülü mühafizəçisi qatar tərpənəndə məndən soruşdu ki, bura stansiya Şamxordu?! Mən də cavab verdim ki, hə, bu zaman o bu kağızı mənə atdı, gedib götürdüm. Vağzalda əlifbanı bilənlər oxuyub dedilər ki, Hacı Rəhimdəndir.

Məktubda yazılmışdı: “Sibirdən yazırıq. Hacı Rəhim buranın şaxtasına dözmədi... Yer-yurd buz bağladığından biz onu dəfn edə bilmədik. Meşədə hündür bir ağaca bağlamışıq, havalar açılan kimi dəfn edəcəyik.

Bir dəstə azərbaycanlı, İrkutsk”.

Xəbər bütün Gəncəbasara yayıldı. 1938-ci ilin yazında, havalar yumşalan kimi Hacı Rəhimin kiçik qardaşı Bayram, oğlu Əmiraslan və Məcid böyük ümidlə İrkutska yola düşdülər. Axtarmadıqları yer, döymədikləri qapı qalmadı. Axırda kor-peşman geri qayıtdılar. Bu qayıdışdan sonra Şəmkir stansiyasında uzun illər heç kim bilmədi ki, bolşeviklər Hacı Rəhimi sürgünə göndəriblər, yoxsa güllələyiblər.

Repressiya qurbanları ilə bağlı silsilə yazılar hazırlayarkən Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivində Hacı Rəhim Bayramovun 12493 №-li cinayət işi ilə də tanış oldum. Sən demə, o vaxt Hacı Rəhim Bayramov Gəncədən Sibirə 25 illik sürgünə yox, birbaşa Bakıya, Bayıl həbsxanasına gətirilib. Onu Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsi IV şöbəsinin rəisi erməni Avanesyan dindirərək 1937-ci il dekabrın 5-də tərtib etdiyi ittiham aktında yazıb: “Hacı Rəhim Bayramov Şamxorda antiinqilabçı, millətçi, qiyamçı təşkilatın üzvü olmuş, silahlı qiyamın hazırlanmasında iştirak etmiş, partiya və hökumət rəhbərlərinə qarşı terror üzrə göstərişlərdən xəbərdar olmuşdur.

1893-cü il təvəllüdlü, Azərbaycan SSR Şamxor rayonu Təzəkənd kəndinin sakini, azərbaycanlı, evli, hərbi uçotda olmayan, aşağı təhsilli, qulluqçu, mühakimə olunmamış, 1924-cü ildən Azərb. K(b)P üzvü olmuş, 1937-ci ildə xalq düşməni kimi partiyadan xaric edilmiş, həbs olunanadək Şamxor stansiyası Kənd İstehlak Cəmiyyəti İdarə Heyətinin sədri olmuş Bayramov Hacı Rəhim Əmiraslan oğlu aşağıda qeyd olunanlar əsasında ittiham edilir:

1. 1893-cü il təvəllüdlü Bayramov Hacı Rəhim Əmiraslan oğlu antiinqilabçı, millətçi, qiyamçı-terrorçu təşkilatın üzvü kimi əksinqilabçı, trotskiçi-terrorçu mərkəzin və silahlı qiyam hazırlamaq, ziyankarlıq, habelə casusluq həyata keçirməklə, partiya və hökumət rəhbərlərinə qarşı terror tətbiq etməklə Azərbaycanı SSRİ-dən ayırmaq vəzifəsini qarşısına qoymuş sağçı-əksinqilabçı təşkilatla bağlı olmuşdur.

2. 1936-cı ilin noyabrında pambıq tədarükü məntəqəsinin müdiri Qurbanov Məhəmməd Namazalı oğlu tərəfindən Şamxor rayonunda əksinqilabçı, millətçi təşkilata cəlb olunmuşdur.

3. Həmin vaxt Məhəmməd Qurbanov onu bu əksinqilabıçı təşkilatın silahlı qiyamı, partiya və hökumət rəhbərlərinə qarşı terror aktları və Azərbaycanda “müstəqil” əksinqilabçı millətçi dövlət yaratmaq yolu ilə Azərbaycanı SSRİ-dən ayırmaqdan ibarət olan məqsədləri barədə məlumatlandırmışdır.

4. Elə həmin il Bayramov rəhbərlik etdiyi Təzəkənd Kənd İstehlak Cəmiyyəti sistemində cəlbetmə və ziyankarlıq həyata keçirməyə başlamaq tapşırığı almışdır.

5. Qurbanov Məhəmmədin tapşırığını icra etmək məqsədilə Kənd İstehlak Cəmiyyəti sistemində ziyankarlığa başlamış, zəhmətkeşlər və kolxozçular arasında sovet hakimiyyətində narazılıq yaratmaq məqsədilə bütün vasitələrlə kolxozçuların istehlak məhsulları ilə təchizatını pozmuşdur. Ziyankarlıq nəticəsində 1937-ci ilin ikinci rübünün təchizat planı yerinə yetirilməmişdir.

6. Terrorçuluq mövqeyində olmuşdur. Qurbanov Məhəmməd tərəfindən partiya və hökumət rəhbərlərinə qarşı terror üzrə əksinqilabçı təşkilatın məqsədləri barədə məlumatlandırılmışdır.

Təqsirini tamamilə boynuna almışdır.

İstintaq-həbs işi Azərbaycan SSR 1 dekabr 1934-cü il tarixli qanununa uyğun olaraq SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasına göndərilməlidir.

Az.SSR XDİK DTİ

IV şöbəsinin rəisi AVANESYAN”.

Bir ay sonra Bakı şəhərində, SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyası səyyar sessiyasının 1938-ci il yanvarın 5-nə təyin olunan məhkəmə iclası cəmi 20 dəqiqə çəkir və Hacı Rəhim Bayramov güllələnməyə məhkum edilir.

Hökm yanvarın 6-da gecə saat 12:10-da icra yeri bildirilməyən ünvanda həyata keçirilir.

Hacı Rəhim Bayramov güllələnəndən on beş gün sonra - 21 yanvar 1938-ci ildə həyat yoldaşı, heç bir idarə qapısı tanımayan, heç bir yerdə işləməyən, evdar qadın, altı uşaq anası, 53 yaşlı Mina Bayramovanı da gecə yarı uşaqlarından zorla ayırıb Gəncə həbsxanasına salırlar.

19 yaşlı Məcid, 15 yaşlı Cəvahir, 13 yaşlı Nurəddin, 9 yaşlı Məhyəddin, 3 yaşlı Roza ailənin böyük övladı 23 yaşlı Əmiraslanın ümidinə qalırlar. Mina iki ay 20 gün Gəncə həbsxanasında saxlanılır. Barəsində açılmış 10751 №-li cinayət işində bildirilir ki, 5 №-li məhbus Bayramova Mina Paşa qızı SSRİ MİK-in 4 iyul 1934-cü il tarixli qərarına əsasən vətən xaininin həyat yoldaşı kimi 21 yanvar 1938-ci ildə SSRİ XDİK Xüsusi Müşavirəsinin 9 aprel 1938-ci il tarixli qərarına əsasən 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilərək Şimali Qazaxıstanın Temlaq stansiyasındakı Potma islah-əmək düşərgəsinə göndərilir.

Mina Bayramovanın daha məşəqqətli günləri bundan sonra başlayır. Xəyalına da gəlməzdi ki, bir vaxtlar Şəmkir stansiyasında evində süfrə açdığı, bir yerdə mürəbbə bişirdiyi knyaz qızı Şükriyyə xanımla, əsli-kökü Gədəbəyin ağır seyidlərindən olan Seyidə Bəyim xanımla cəhənnəmi xatırladan bu sürgün düşərgəsində məhbus həyatı yaşayacaqlar. Rəfiqələrinə və ona üç ayda bir dəfə Azərbaycana - ailəsinə məktub yazmağa icazə verilirdi. Mina ananın ilk məktubunu may ayının son günlərində alan Bayramovların sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Şəmkir stansiyasından Qaracəmirliyə, oradan da Gəncəyə qanad açan bu xoş xəbər hamının ürəyindəki “güllələyiblər” fikrini yox etdi. Əmiraslan da, Məcid də, Nurəddin də, illah da ki doqquz yaşlı Məhyəddin və üç yaşlı Roza elə bil analarını evdə görürdülər. “Anam sağdır”, “Anam gələcək” deyə sevinclərindən həyətə-bacaya sığmırdılar.

Növbəti məktublarda Mina böyük oğlu Əmiraslana və kiçik oğlu Məcidə bərk-bərk tapşırmışdı: “Məktub yazanda qoy uşaqlar, hər kəs özü öz əli ilə bir-iki cümlə yazsın. Mən də bilim ki, hamınız sağ-salamatsınız”. Ananın tövsiyəsi ilə dörd il altı övladın altısı da hər biri fərqli rəngli qələmlərlə analarına birlikdə cavab məktubu yazdılar. Ancaq dörd ildən sonra fərqli xəttin biri azaldı. 1941-ci ildə oğlu Məhyəddin qəflətən rəhmətə getdi. Mina ana məktublarında soruşanda ki, Məhyəddin hardadır, niyə məktubda yazısı görünmür?!”, Məcid and-amanla yazdı ki, “biz məktubu yazanda o, evdə yox idi, Gəncəyə nənəmgilə getmişdi”.

Anaya Məhyəddinin yoxluğunu heç cür bildirmək istəmirdilər və hər dəfə də bir bəhanə ilə bu məsələdən yayınırdılar. Məhyəddinin ölümündən dörd il sonra o fərqli xətlərin biri də azaldı. 1945-ci ildə Nurəddin dünyasını dəyişdi. Mina ana məktublarında Nurəddindən də gileyləndi: “Niyə mənə heç nə yazmır?!” Məcid yenə min bir bəhanə ilə “günahı” öz üzərinə yıxırdı ki, məktub yazanda Nurəddin evdə yox idi.

1946-cı ildə Mina Bayramova azadlığa buraxılanda birbaşa Şəmkirə, alovu sovrulmuş közərən ocağına - ailəsinin, uşaqlarının yanına gəldi. Bu münasibətlə bütün doğmaları, yaxınları, el-oba həyətə yığışdı, bircə Məhyəddinlə Nurəddindən başqa. Ürəyinə nəsə daman Mina ana elə tez-tez “Məhyəddin hanı?”, “Nurəddin niyə gəlmədi?” deyirdi. Səhərisi gecəni narahat yatan anaya qapıbir ağsaqqallar, ağbirçəklər uşaqları həyətə çıxarıb səkkiz ildə hər kəs öz evindən, ocağından gedəni, öləni haqqında, müharibəyə gedib qayıtmayanı, itkin düşəni barədə danışıb, təskinlik verdi.

Bir vaxtlar Hacı Rəhim Bayramovun Şəmkir stansiyasında çəpər qonşusu olmuş, hazırda Bakıda yaşayan mühəndis Nurəddin Adıgözəlovun dediklərindən:

- Mina nənəgillə çəpər qonşusu olmuşuq, elə indi də qonşuyuq. Mən dünyaya gəlməmişdən 10 il əvvəl Mina nənə sürgündən qayıdıb. Anam yaxınlıqdakı barama qəbulu məntəqəsinin müdiri işləyirdi, onda mən körpə idim. Anamın işi çox olanda məni Mina nənənin yanında qoyurdu. Mina nənə çox mehriban idi, amma sözünə baxmayanda bərk hirslənirdi.

Sonralar mən məktəbə gedəndə onu çox vaxt həyət darvazasının ağzında oturan görərdim, xüsusən də yaz-yay aylarında həmyaşıdları ilə söhbətləşərdi. Biz qonşu uşaqları - Fəxrəddin, Əli, Eldəniz, Zülfüqar, Abbas, Tofiq, Qafar, Yəhya onu görəndə özümüzü yığışdırardıq. Çünki hansı hərəkətimiz xoşuna gəlməsə, o dəqiqə yanına çağırıb danlayardı. Ovqatı yaxşı olanda bizi yanına çağırıb soruşardı: “Dərslərinizi necə oxuyursunuz, rus dilini yaxşı öyrənin...” Hərdən mən özümü təmizə çıxarmaq üçün deyərdim:

- Ay Mina nənə, rus dili çətindir, öyrənə bilmirəm.

Acığı tutardı:

- Yox, öyrənmək gərəkdir, vaxt gələr, nə demək istədiyimi başa düşərsiniz.

Mina nənə tanıdığı bütün uşaqların qayğıkeşi idi. Açığı, evdə öz ata-anamızdan o qədər çəkinmirdik, nəinki Mina nənədən. Həmişə çalışırdıq ki, özümüzü Mina nənəyə sakit, səliqəli, sözəbaxan və dərslərimizi, xüsusən də rus dilini yaxşı oxuyan şagird kimi tanıdaq.

Sonradan bilmişəm ki, Mina nənə sürgündə olub, əziyyət çəkib, haqsızlıqlarla üzləşib. İnstitut tələbəsi olanda, istehsalatda çalışanda bildim ki, Mina nənə “rus dilini yaxşı öyrənin” deməklə nələri nəzərdə tuturmuş.

* * *

1956-cı ildə - Mina Bayramova sürgündən qayıdandan 10 il sonra onun cinayət işinə yenidən baxılmış, Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin cinayət işləri üzrə Məhkəmə Kollegiyasının qərarı ilə əməllərində cinayət tərkibi olmadığına görə ona bəraət verilmişdir.

Bundan üç ay sonra isə SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının 1956-cı il 6 iyun tarixli qərarı ilə Bayramov Hacı Rəhim Əmiraslan oğluna da tam bəraət verilmişdir.

Rəhman SALMANLI,

Azərbaycan.-2015.- 8 fevral.- S.7.