Su çərşənbəsi

Boz ayın dörd müqəddəs çərşənbəsindən birincisi Əzəl çərşənbədir. Bu, xalq içərisində çox əzizlənən çərşənbələrdən hesab olunur. Xalq arasında o, “Əvvəl çərşənbə”, “Gözəl çərşənbə”, “Su çərşənbəsi”, “Sular Novruzu”, “Gül çərşənbə” kimi də tanınır.

Əski inanclara görə, Əzəl çərşənbədə təzə ilin gəlməsi münasibətilə ən əvvəl su təzələnir, elə buna görə də bu çərşənbə suyun təzələnməsi ilə əlaqələndirilir. Türk xalqlarının mifoloji təsəvvürlərində ən qədim kultlar içərisində su kultu mühüm yer tutur. Su ilə bağlı yayılmış tapınmalar içərisində su tanrısı Abanın və Nahidin adı ilə əski süjet və nəğmələrdə geniş yayılmışdır. Həmin görüş və etiqadlarla bağlı təsəvvürlərin bir çoxu Əzəl çərşənbənin - Su çərşənbəsinin ayin-etiqadları ilə çarpazlaşmış, Su çərşənbəsinin adı ilə bağlı silsilə inanc, etiqad, ənənə, mərasim və s. yaratmışdır.

“Su çərşənbəsi mərasimi” ayin və ritual xarakterli müxtəlif mərasim və oyunlarla qeyd olunur. Belə ki, Su çərşənbəsi mərasimində insanlar sübh tezdən bulaq başına gedərək “Ağırlığım-uğurluğum, azarım-bezarım suya” deyib su üstündən atlanar, əl-üzlərini yuyar, bir-birlərinin üstünə su atar, sifətlərinə su çiləyər, xəstələri su üstündən hoppandırıb, günah işlətməyəcəklərinə, yaxşılıq edəcəklərinə and içdikdən sonra əl-ələ tutub suyun ətrafında su ilə bağlı nəğmələr oxuyurlar.

Su çərşənbəsində əslində, suyun canına istilik gəlir, su qızmağa, donu-şaxtası açılmağa başlayır ki, bununla da soyuqdan donmuş, ölmüş su qızır, başqa sözlə, “ölmüş su” yenidən dirilik tapır. “Qurani-Kərim”də buyurulan “hər bir canlını sudan yaratdıq” kəlamı da suyun yaradılışın əsasını təşkil etdiyini göstərir.

Professor Fərahim Sadıqov “Masallı folkloru” kitabında ölkəmizin cənub bölgəsində Su çərşənbəsinin keçirilməsinin fərqli xüsusiyyətlərindən söhbət açaraq bildirir ki, Su çərşənbəsinə bir neçə gün qalmış Masallı bazarında çərşənbənin atributları satılmağa başlayır. 1950-1960-cı illərdə Ərkivanlı dulusçuların, xarratların, əttarların, təkəlduzların, rəssamların və digər sənətkarların hazırladıqları rəngli bardaqlar, küpə səhənglər, nehrələr, sərniclər, gövdüşlər (gavdiş, gödiş də deyilir), kuzələr, lüleyinlər, müxtəlif qablarda becərdilmiş səmənilər, rəngli yumurtalar, cürbəcür ədviyyatlar Masallı bazarında öz yerlərini tutardı.

Xalqımız tarixən Su çərşənbəsinə çox böyük önəm verib. Su həyat mənbəyidir. Su dirilikdir. Dilimizdəki sabitləşmiş olan “abi-həyat” - “Dirilik suyu” el ifadəsi də xalq təfəkküründə suyun məhz həyatla, yaşayışla sıx bağlı olmasını əks etdirir. Bu, istər mifoloji, istər dini, istərsə də müasir gerçəklik baxımından tam reallığa söykənən həqiqətdir. Mifdə, mərasimdə və məişətdə suyun əvəzsiz rolu, müstəsna əhəmiyyəti var. Azəri türklərinin Su çərşənbəsinin atributlarına xüsusi önəm verməsi mərasim mədəniyyəti ilə məişət mədəniyyətinin birliyindən xəbər verir. Su ilə bağlı çərşənbədə iqtisadi gücün ifadəçisi kimi bazara həyat, yaşayış üçün vacib olan məişət avadanlıqları (su ilə bağlı əmək alətləri) ayaq açır. Bu, xalqın Su çərşənbəsinə olan böyük inamını həyata keçirə bilmək hünəridir. Ayrı-ayrı peşə sahibləri olan sənətkarların - dulusçunun, xarratın, rəssamın və başqa sənət sahiblərinin hamısının bir məqsədə - Su çərşənbəsinə hazırlaşmaları: rəngli bardaq, küp, səhəng, nehrə, sərnic və s. düzəldib bazara çıxarmaqları mərasim ənənəsində və məişət həyatında birlik nümayiş etdirməkləri deməkdir. “Birlik harda, dirilik orda” məsəlimizdə vurğulandığı kimi, bu birlik isə diriliyə - yeni həyatın canlanmasına təminat yaradan əsas amildir.

Respublikamızın bütün bölgələrində Su çərşənbəsini bayram etmək üçün qız-gəlinlər, yeniyetmələr, uşaqlar sübh çağı bayram libası geyinib çay sahilinə enib oradan su gətirərək bir-birilərinə bayram əhval-ruhiyyəsi ilə “su qədər ömrün olsun”, “sudan yarıyasan” və s. kimi alqışlarla Su çərşənbələrini təbrik edərlər. Bir məqamı da nəzərdən qaçırmayaq ki, rəngli bardaqlarla, əlvan rəngli vedrələrlə su daşınması təsadüfi deyil. Su çərşənbəsinin şərəfinə su qablarının da bəzək-düzəkli, naxışlı olması təbiidir, çünki mifik düşüncəyə görə hər bir şeyin, sahibi, hamisi olduğu kimi, suyun da yiyəsi, hami ruhu var. Su çərşənbəsi bayramında su əyəsini razı salmaq, su hamisinə xoş gəlmək üçün suyu gözəgəlimli, təzə naxışlı, bəzəkli qablarda daşıyırlar. “Su gözəllər yüküdür” deyiblər. Gözəllər yükü olan, gözəl qız-gəlinlər daşıyan suların qabları da gözəllərimizin gözəlliklərinə uyğun qablar da olmalıdır. Su çərşənbəsi günündə təzə bayram paltarlarını əyinlərinə geyinmiş qız-gəlinlərin çiyinlərinə aldıqları su qabları cazibədar, bərli-bəzəkli olmalı və bayram əhval-ruhiyyəsini tamamlamalıdır.

Su çərşənbəsində insan özünü təbiətin ayrılmaz parçası hesab etməklə su ilə ilgili əfsun, sehr, oyun, icra ayinləri, mərasimi və s. yerinə yetirir - su üstündən adlamaqla, evinə zəmzəm suyu gətirməklə və s. şəklində Su çərşənbəsini bayram edir.

Su çərşənbəniz mübarək olsun!

Şakir ALBALIYEV,

AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan.-2015.- 24 fevral.- S.7.