Ermənilərin “genosid” planına hazır olmayan şəhər

Sumqayıtda nə baş vermişdir

1988-ci ilin fevralında Stepanakertdə erməni millətçiləri kütləvi mitinqlər keçirirdi. Onlar SSRİ və Ermənistan SSR rəhəbərliyindən tələb edirdilər ki, Dağlıq Qarabağ Azərbaycan Respublikasının tərkibindən çıxarılıb, Ermənistan Respublikasına qatılsın. Bu, antikonstitusion bir tələb idi. Bakıda, Sumqayıtda və Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində təbii ki, ermənilərin haqsız tələblərinə qarşı etiraz dalğası gücləndi. Azərbaycan torpaqlarının toxunulmazlığı rəsmi şəkildə elan olundu.

Sumqayıt 65 il ərzində çətin, lakin şərəfli bir yol keçmişdi. Vaxtilə “dostluq” şəhəri adlanan, özündə 82 millətin və etnik qrupun nümayəndəsini birləşdirən, daşı-daş üstünə qoyub böyük və nəhəng bir şəhər salan, beynəlmiləl bir ailədə yaşayan insanlar 1988-ci il fevral ayının 28-dən 29-na keçən gecə bir qrup ekstremistin əli ilə qanlı aksiyanın törədilməsinə necə rəvac verə bilərdilər? “Dostluğa” xəyanət edən kim oldu? “Dağlıq Qarabağ” problemini ortaya kim atdı? Hadisələrə təkan verən, təlimatlandıran, maddi vəsait ayıran qüvvələr kimlər idi?

Bu suallar ətrafında xarici dövlətlərdə müxtəlif fikirlər dolaşmaqdadır. Ermənipərəst kütləvi informasiya vasitələri öz uydurma cızmaqaraları ilə indi də oxucuları çaşdırır, guya Sumqayıtda ermənilərə qarşı “genosid”in olmasını sübut etmək istəyirlər.

Ciddi araşdırmalar göstərir ki, bu hadisələrin əsl səbəbləri nə Sumqayıt, nə də ki, sumqayıtlılarla bağlı idi. Şəhərdə baş verən hadisələrin kökləri daha dərin, miqyası daha böyükdür və bu hadisələr iki millət arasında “xuliqanlıq” hərəkətlərindən daha çox siyasi xarakter daşıyırdı.

Sumqayıt hadisələrinə Dağlıq Qarabağ rakursundan baxmaq daha düzgün olar. “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası ilə yaşayan Ermənistan Respublikasının rəhbərliyi, millətçi qüvvələr, daşnak partiyasının fəalları, kəşfiyyat orqanları Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərini gərginləşdirməklə separatizmə geniş meydan açırdılar. Rusiyanın ermənipərəst mövqedən çıxış etməsi nəticəsində SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Ermənistanın xüsusi xidmət orqanları və xaricdə yaşayan erməni lobbisinin ssenarisi əsasında Sumqayıtda qanlı aksiya törətdilər.

Fevral ayının 28-də şəhərdə kütləvi iğtişaşlar, zorakılıq aktları başlandığı barədə məlumat daxil olan kimi, Sumqayıt şəhərinin prokuroru, baş ədliyyə müşaviri İsmət Qayıbov cinayət işinin qaldırılması və istintaqa başlanması barədə qərar qəbul etmişdi.

İğtişaşları kim törətmişdi

İstintaqın ilkin mərhələsində 1050 nəfər şübhəli şəxs qismində tutulmuş, onlardan bir hissəsi inzibati, bir hissəsi isə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmişdir. 97 nəfər barəsində 55 cinayət işi baxılması üçün məhkəmələrə göndərilmişdir. Onlardan 92 nəfəri azərbaycanlı, 2 nəfəri rus, 2 nəfəri ləzgi, 1 nəfəri isə erməni idi. Cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmiş şəxslərdən 183 nəfər barəsində, o cümlədən qəsdən adamöldürməyə görə 38 nəfər, zorlamaya görə isə təqsirləndirilən şəxs qismində cəlb edilmiş 42 nəfər barəsində əməllərində cinayət tərkibi və ya cinayət hadisəsi olmadığından işin icraatına xitam verilmişdir.

Hadisələrlə bağlı saxlanılanlar arasında müxtəlif millətlərdən olan adamlar - azərbaycanlılar, ermənilər, ruslar, yəhudilər və başqaları var idi. Sumqayıtda “xuliqan”lıq edənlərin arasında ermənilər tərəfindən satın alınmış ekstremist qruplar, cinayətkarlar, terrorçular, təxribatçılar, narkomanlar və spirtli içki düşkünləri var idi. 30 nəfər isə ümumiyyətlə, heç bir ictimai-faydalı əməklə məşğul olmurdu.

İstintaq materiallarında göstərilir ki, 444 adam məhkəmə qarşısında cavab vermiş, onlardan 400 nəfəri 10-15 sutka təcridxanalarda saxlanılmışdır. Bir neçəsi uzunmüddətli həbs cəzasına, Əhməd İman oğlu Əhmədov isə ölüm cəzasına məhkum olunmuşdu. Məlumat üçün bildirək ki, Əhmədovun məsələsinə Moskvada tələsik baxılmış və onu Sumqayıtda baş verən hadisələrin “təşkilatçısı” kimi qələmə vermişdilər. Yeri gəlmişkən, bu haqda bir az geniş danışmaq istərdik. 1988-ci il mart ayının 12-də SSRİ Baş Prokurorluğunun bir qrup nümayəndəsi Əhmədovgilin evinə basqın etmiş, onu sürükləyib həyətdəki maşına mindirmişdilər.

1988-ci ilin oktyabr ayının 18-də SSRİ Ali Məhkəməsi Əhmədovun, Cəfərovun, İsmayılovun məhkəmə prosesinə başlamışdı. Məhkəmə prosesi başlayan gün “Ostankino” telekanalının (indi “ORT” kanalının “Vremya” xəbərlər proqramı - müəl.) “Xəbərlər” proqramında bütün dünyaya məlumat vermişdilər ki, Sumqayıt hadisələrində “başkəsən” üç nəfərin məhkəmə işinə başlanılır. Ertəsi gün Moskvada nəşr olunan kütləvi informasiya vasitələri də bu barədə ictimaiyyətə xəbər çatdırdılar. Müttəhimlər kürsüsündə əyləşən Ə.Əhmədov, T.İsmayılov, Q.Cəfərov talanlar, yanğınlar, qətllərlə nəticələnən kütləvi iğtişaşların təşkilində və yaxından iştirakında təqsirləndirilirdilər.

Məhkəmə prosesinə SSRİ Ali Məhkəməsinin üzvü R.K.Brize sədrlik edirdi. Məhkəmənin tərkibinə SSRİ Ali Məhkəməsinin xalq iclasçıları V.A.Kuznetsov və S.Smirnov daxil idilər. Dövlət ittihamçısı SSRİ Baş Prokurorunun köməkçisi D.Kozlovski idi (“İzvestiya” qəzeti, 19.10.1988.).

İttihamnamələri vərəqlədikcə, şahidlər dindirildikcə heç biri məlum olurdu ki, müttəhimlərin istintaq orqanlarının təqsirləndirdikləri dərəcədə günahkar deyillər. Onlar sadəcə olaraq həmin hadisələrdə və talanlarda iştirak ediblər, ağır cinayət hadisəsi törətməyiblər. Materiallar istintaqa qaytarıldıqda məhkəməyə təzyiqlər başlandı.

O dövrdə SSRİ Ali Məhkəməsinin sədri V.Terebilovun “Novoye vremya” jurnalında müsahibəsi çap olundu. Terebilov məhkəmə proseslərinə yuxarıdan, xüsusilə, Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi aparatından təzyiqlər olduğundan şikayətlənir və tələb edirdi ki, məhkəmə müstəqil olmalıdır. Terebilov daha sonra qeyd edirdi ki, hazırda SSRİ Ali Məhkəməsi Əhmədovun, Cəfərovun, İsmayılovun məhkəmə prosesinə baxır. Məhz yuxarıların təzyiqi nəticəsində məhkəmə heyəti obyektivliyini, humanizmini bir tərəfə qoyub, Əhmədovun timsalında, nəyin bahasına olursa-olsun “təşkilatçı” obrazı yaratmaq niyyətinə düşür.

“Moskovskiye novosti” qəzeti 1988-ci il, noyabr ayının 20-də yazırdı: “Vəkillər belə hesab edirlər ki, işin istintaqı tam aparılmayıb. Cinayətlərin təşkilatçıları üzə çıxarılmayıb, baş verməsinin səbəbləri və şəraiti aşkar edilməyib”. Buna baxmayaraq, 1988-ci il noyabr ayının 18-də SSRİ Ali Məhkəməsinin kollegiyası belə bir qərar çıxarır: “Cəfərovun və İsmayılovun cinayət materialları yenidən yoxlanılmaq üçün istintaqa qaytarılsın. Ə.Əhmədov isə ən ağır cəzaya layiq görülsün.”

Yetkinləşməmiş bir gənci böyük sənaye şəhəri olan Sumqayıtda iğtişaşların təşkilatçısı kimi qələmə vermək nə qədər ədalətli idi?! Axı, tarixdən məlumdur ki, hər bir iğtişaşı yaratmaq üçün əvvəlcədən böyük bir təşkilat yaradılır və ora professionallar toplanılır. Bu işə günlərlə, həftələrlə, aylarla vaxt sərf olunur, maddi və ideoloji imkanlar hazırlanır. Belə olan halda, Əhməd Əhmədovun hansı təşkilatçılığından danışmaq olardı?!

Əhmədovun Sumqayıtda baş verən hadisələrdə iştirakı sual altındadır, danmırıq. Bizə qaranlıq qalan və bir çox şüurlu insanları təəssüfləndirən odur ki, yenicə texniki peşə məktəbini bitirən bir gənc Sumqayıtda baş verən iğtişaşların təşkilatçısı necə ola bilərdi? Bu fikir heç bir məntiqə sığmır. Bunu Moskva belə tələb edirdi, belə də oldu!

Sumqayıtda törədilmiş kütləvi iğtişaşlarla bağlı Azərbaycan Respublikası tərəfindən qaldırılmış 18/60206 №-li cinayət işi sonralar bir neçə müstəqil icraata bölünmüşdü. Bunun səbəbləri istintaq materiallarında əsasən işin həcmi ilə əlaqələndirilir. 18/55461-88 nömrəli cinayət işinin ittiham aktında bu barədə deyilir:

“Cinayətlərin törədilməsində yüzlərlə vətəndaş iştirak etmişdir. Mənzillərin talan olunması, yandırılması, insanların döyülməsi, zorlanması və qətlə yetirilməsi aktları azğınlaşmış xuliqan qrupları tərəfindən törədilmişdir. Onların bir qismi istintaq tərəfindən müəyyən edilərək həbs olunmuş və cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmişdir. Bəziləri artıq məhkum olunmuşlar. Onların 1988-ci il 27, 28 və 29 fevral tarixlərində ayrı-ayrı vaxtlarda Sumqayıt şəhərinin müxtəlif mikrorayonlarında və məhəllələrində cinayət törətdikləri aşkarlanmışdır. Onların cinayətkar fəaliyyətinin təhqiqatı davam edir və hələ çox vaxt aparacaqdır.(Bu abzasdakı sonuncu cümlə, heç şübhəsiz ki, yuxarıların sifarişinə xidmət edirdi, bir növ, ictimaiyyəti sakitləşdirmək üçün idi və vaxt qazanmaq məqsədini güdürdü. - müəllif).

İstintaq materiallarının böyük həcmli, kütləvi iğtişaşlarda iştirak edənlərin sayının çoxluğu ilə əlaqədar olaraq cinayət işi bir neçə müstəqil icraata bölünmüşdür. O cümlədən, həmin cinayətlərdə iştirak etmiş Səfərov Nizami Sumbat oğlu, Məmmədov Qalib Qədirşah oğlu, Hüseynov Vaqif Vahabəli oğlu, Nəcəfov Nadir Əhmədxan oğlu, Gəncəliyev Elçin Əli oğlu, İsayev Əfsər İslam oğlu, Qriqoryan Eduard Robertoviç barələrində cinayət işi 1988-ci il dekabrın 30-da ayrıca icraata verilmişdir.”

Qeyd etmək lazımdır ki, Sumqayıtda baş verən hadisələr haqqında kütləvi informasiya vasitələrində, ayrı-ayrı kitablarda, internet saytlarında əsas mövzu kimi adlarını çəkdiyimiz 7 nəfər cinayətkarın əməllərindən danışılır. Bu qrupun tərkibində milliyyətcə erməni olan Eduard Qriqoryanın hadisələrdə rolu haqqında daha geniş və ətraflı məlumatlar verilir.

Aparılan araşdırmalar göstərir ki, E.Qriqoryan Sumqayıt hadisələrində ona rəhbərlik edən bir qrup erməni millətçilərinin və Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sifarişlərini yerinə yetirdikdən sonra Sumqayıt şəhərinı tərk etmək əmrini almışdı. Lakin təsadüf nəticəsində hərbçilər tərəfindən saxlanılmış və onu zərərçəkənlər tanımışlar.

Belə nəticəyə gəlmək olar ki, əgər Eduard Qriqoryan hərbçilər tərəfindən həbsə alınmasaydı, sözsüz ki, başda M.Qorbaçov olmaqla Moskva tərəfindən Azərbaycan xalqı dünya ictimaiyyəti qarşısında nüfuzdan salınacaqdı. Sumqayıt şəhərini isə sivilizasiyadan uzaq, quldurlar, canilər şəhəri kimi tarixdə qara səhifəyə salacaqdılar. Lakin bu, nə Moskva rəhbərliyinə, nə də erməni millətçilərinə nəsib oldu.

Azərbaycan Respublikası Baş Prokurorluğu tərəfindən aparılan genişmiqyaslı iş və əldə olunan məlumatlar əsas verir deyək ki, E.Qriqoryanla bağlı kifayət qədər materiallar toplanılmışdır və onlar oxucuların ixtiyarına veriləcəkdir.

Sumqayıtda baş verən cinayət hadisələrinin hamısı icraata götürülmüş, son nəticədə məhkəməyə verilmişdir. Yuxarıda qeyd etdik ki, harada cinayət varsa, orada da cəza olmalıdır. Əfsuslar olsun ki, 1988-ci ildə Sumqayıtda baş verən hadisələrdən sonra erməni ideoloqları dünyanın ayrı-ayrı kütləvi informasiya vasitələrində geniş təbliğat kampaniyası apararaq bildirmişlər ki, guya Azərbaycanın hüquq-mühafizə orqanları iğtişaşlarda iştirak edən cinayətkarlara qarşı loyal mövqe tutmuş, çoxlarını həbsdən azadlığa buraxmışdılar. Faktlar isə bu fikrin əsassız olduğunu, böhtan xarakteri daşıdığını sübut edir.

Yerli mətbuatdan aydın görünür ki, Sumqayıtda törədilmiş iğtişaşlarda həbs olunan cinayətkarlar məhkəmə qarşısında cavab vermiş və müxtəlif müddətlərə azadlıqdan məhrum edilmişlər.

“Sumqayıt”dan baş açmaq mümkündürmü

“Azerbaydjanskaya revolyusiya” (“Azərbaycan inqilabı”) kitabının müəllifləri D.Furman və A.Abasov Sumqayıtda törədilmiş 1988-ci il fevral hadisələrinin çox mürəkkəb səbəbləri olduğunu xüsusilə qeyd edərək yazırlar: “Sumqayıt” çağdaş Azərbaycan tarixində dəhşətli hadisələr silsiləsinin ilk hadisəsi olmuşdur ki, ondan da baş çıxarmaq, əslində, mümkün deyildir. Çünki qeyri-formal mafioz əlaqələrin və korrupsiyanın kök saldığı cəmiyyətdə siyasət əksər hallarda real olaraq gizli qüvvələr, gizli sazişlər və təxribatlar yolu ilə həyata keçirilir və daha çox gizli qüvvələr, gizli sazişlər və fitnələr yolu ilə də şərh olunur.”

Qədim Romada müstəntiqlər belə bir prinsipə üstünlük verirlərmiş: “Əgər cinayət baş vermişdirsə, sən əvvəl başdan canini axtarma, bu cinayətin kimə sərf etdiyini axtar.” Biz də bu fikrə söykənərək Sumqayıtda törədilmiş kütləvi iğtişaşların kimə, yaxud kimlərə sərf etdiyini araşdırmağa çalışaq.

D.Furman və A.Abasov mövzunu davam etdirərək yazırlar: “Əgər deyilənlərə Moskvanın Sumqayıt hadisələrini ictimaiyyəti “sakitləşdirmək” məqsədilə ört-basdır etməyə, ermənilərin hadisələri 1915-ci il erməni soyqırımının davamı kimi təqdim edərək maksimum dərəcədə şişirtməyə, azərbaycanlıların isə sumqayıtlı fəhlə - cani Eduard Qriqoryanın hadisələrdə oynadığı sirli rolunu şişirdərək hər şeyi elə ermənilərin öz üstünə atmaga çalışdıqlarını əlavə etsək, etiraf etməli olacağıq ki, Sumqayıt hadisələrinin həqiqi mənzərəsinin nə vaxtsa aydınlaşacağını güman etmək ağlabatan iş deyildir”.

Beləliklə, nəzəri cəhətdən Sumqayıtda kütləvi iğtişaşların törədilməsində maraqlı ola biləcək iki əsas tərəf vardır. Onlardan biri Ermənistan, digəri isə Azərbaycandır.

Ermənilərin versiyası: Sumqayıtda kütləvi iğtişaşları azərbaycanlılar təşkil etmişlər. Məqsəd: ermənilərə qarşı soyqırımı törətmək, bununla, onları qorxudaraq Dağlıq Qarabağ uğrunda mübarizədən çəkindirməkdir.

Azərbaycanlıların versiyası: Sumqayıtda kütləvi iğtişaşlar erməni və ermənipərəst millətçi-separatçı qüvvələr, xüsusi xidmət orqanları, Daşnak partiyası tərəfindən törədilmişdir: Məqsəd: azərbaycanlıları vəhşi, quldur, qaniçən, sivilizasiyadan uzaq toplum kimi dünya ictimaiyyətinə təqdim etməkdir. Azərbaycanlılarla birgə yaşamağın “qeyri-mümkün olduğu”nu “sübut etmək”, bununla da, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibindən cıxarılıb Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi uğrunda mübarizə aparmaqda siyasi dəstək əldə etməkdir.

Müstəqil fikir sahibləri aydın başa düşürlər ki, Sumqayıt təxribatında hər şey bir o qədər də sadə deyildir. Bu iki xalqı etnik zəmində toqquşdurmaq kiməsə çox sərfəli idi. Dünya miqyaslı tanınmış yazıçı Eduard Topol “Azadlıq” radiosunun müxbiri Tengiz Qudavaya verdiyi müsahibəsində bu hadisələrlə bağlı öz fikrini bildirərək demişdir: “Bu, təxribatdır. Mən buna tam əminəm. Mən öz jurnalistlik tərcümeyi-halıma Sumqayıtda başlamışam. Ölkənin hər bir yerindən buraya hər cür insanlar axışıb gəlmişdilər. Mən qəzetdə işləyirdim, bu gün erməni haqqında yazırdım, sabah azərbaycanlı haqqında... Bizim redaksiyada beş nəfər yazan adam var idi, onlardan iki tam onda beşi yəhudi, biri erməni qızı, biri də azərbaycanlı; biz həmyaşıd idik və hər şeydə bərabər idik. Və mən eşidəndə ki, sonra hər şey Sumqayıtdan başlandı, talanlar, qırğınlar - dəhşət, qarabasma məni götürdü: mənim bütün dostlarım bu cəhənnəmin içindədirlər! Mən o vaxtlar, Sumqayıtda işləyən dövrdə, dağ turizmi, alpinizmlə məşğul olurdum və yadımdadır, sovet hakimiyyətinin 50 illiyi idi, ya hansısa başqa bir bayram idi, biz piyada Dağlıq Qarabağa yola düşdük. Biz bütün Dağlıq Qarabağı gəzdik, mən ayaqlarımla, piyada bütün Dağlıq Qarabağı addım-addım gəzdim. Biz hər dəfə meşəni keçib növbəti kəndə yaxınlaşanda, kənd sakinləri görürlər ki, kəndə tərəf bir dəstə adam gəlir, ancaq onlar hələ nə bizim sifətlərimizi gördülər, nə də ki, kim olduğumuzu bildilər, ancaq biz kəndə çatar-çatmaz, kənd qadınları - fərqi yox idi, bu azərbaycanlıların kəndi idi, yaxud ermənilərin - bizi əllərində çaxır dolu bardaqla və çörəklə qarşılayır, bizə həm Azərbaycan dilində, həm də erməni dilində xoş gəldin deyir, xoş söz söyləyirdilər... Heç bir düşmənçilik yox idi. Mən bunu təsdiq edirəm, çünki mən həm erməni kəndində çaxır içib çörək kəsirdim, həm də azərbaycanlı kəndində: Yox idi heç bir düşmənçilik....”

Politoloq, “Naş sovremennik” jurnalının daimi müəllifi Kseniya Myalo Sumqayıt hadisələri ilə bağlı yazır: “Millətlərarası münaqişələr” adlanan toqquşmalar SSRİ-də kifayət qədər stabil, nizamlı bir cəmiyyətdə və kifayət qədər yüksək rifah şəraitində, həm də çox vacibdir ki, əhalinin əksər hissəsinin yüksək təhsilə malik olduğu bir şəraitdə baş verib yayıldı. “Durğunluq” adlanan dövrün xarakterik göstərici olan ağır çəkili statikadan (sakitlikdən, sükunətdən) bir göz qırpımında kəskin dinamikaya (çevik hərəkətlərə) keçmək üçün çox güclü təsirə malik olan vasitələr tətbiq etmək lazım gəlirdi və belə vasitələr tapıldı. Bu, ilk növbədə, bandit aksiyalarının keçirilməsi üçün şüurlu surətdə (qəsdən) cinayətkarların, ələlxüsus, ən qatı canilərin geniş şəkildə cəlb olunmasıdır; onların əsas vəzifəsi ilk qanı tökməkdir, həm də elə üsullarla ki, insanları, əhalinin əksər hissəsini vahimədən donub qalmağa məcbur etsinlər. Belə də oldu: Sumqayıtda, Fərqanədə, Oşda...”

Svante KORNELL (ABŞ), Con Xopkins adına Orta Asiya və Qafqaz Universitetinin baş direktoru: “Qoşunlar konfliktə qarışmırdılar. Onlar hadisələrə kənardan laqeydcəsinə baxırdılar. Yeri gəldikdə isə iki etnik qrupu qızışdırır və ədavət salırdılar”, (“Dağlıq Qarabağda konflikt: məsələnin həllinin dinamikası və perspektivi”).

Aleksey ZVEREV, rus politoloqu: “SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi Sumqayıtda hadisələr zamanı iğtişaşların baş verəcəyindən və qətllərin törədiləcəyindən xəbərdar idi”. (“Qafqazda mübahisəli sərhədlər” məqaləsi).

Sumqayıt və Dağlıq Qarabağ SSRİ məkanında “yenidənqurma” adı altında gedən ictimai-siyasi mühitin yetişdirdiyi bir problem idi. Ölkədə nə baş verirdi?

1988-ci ilin fevral hadisələrindən sonra bir çox erməni iki milləti qarşı-qarşıya qoymaqda ilk növbədə, millətçi qüvvələri, şovinistləri, hakimiyyətə can atanları qınamağa başladılar. Sumqayıtda hadisələrə obyektiv yanaşan ermənilər az deyildi. Həmin günlərdə baş vermiş hadisələrə Sumqayıtda yaşayan ermənilər öz münasibətlərini “Kommunist Sumqayita” qəzetinə göndərdikləri məktublarında bildirirdilər. Aşuk-Atayanın məktubunu olduğu kimi oxucuların diqqətinə təqdim edirik:

“Bakıdan gələn qəzetləri alıb oxumaq istəyirdim. Qəzet köşkünün qarşısında adam çox idi. Mənə qəzet çatmadı. “Nə xəbər var”? - deyə soruşdum: “Eyni şeyi yazırlar” - cavabını aldım.

Sovetlərin vaxtında bizi beynəlmiləl ruhda tərbiyə etmişdilər. Sonralar məlum oldu ki, SSRİ-də beynəlmiləl tərbiyə formal xarakter daşıyır. Bütün ideyalar, şüarlar çürümüş özüllər üzərində qurulmuşdu. Əslində, beynəlmiləl tərbiyə ardıcıl, dostluğa, qardaşlığa söykənən və heç bir vaxt xəyanətə xidmət etməyən ideyalar üzərində qurulmalı idi. Bunu demokratiya tələb edir. Lakin bu əməllərə riayət olunurdumu? Əlbəttə ki, yox! Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində hər şey əksinə oldu. Elə qüvvələr var ki, milli zəmində ədavət salır, qonşuluqda yaşayan millətləri bir-birinə qarşı qızışdırır, gərginliyi artırırlar. Belə insanlar heç bir vaxt öz vətənlərini sevə bilməzlər.

İnanmaq olmur ki, 15 il Dağlıq Qarabağ Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsində işləmiş Gevorkov milli məsələ ilə ciddi məşğul olsun. Əgər olsa idi, Qarabağda mitinqlər keçirilməzdi.

Sumqayıtda hadisələr baş verdi. Çox qəribədir, həmin an bütün dünya bu hadisələrdən danışmağa başladı. Bu, qabaqcadan planlaşdırılmış bir təxribat idi. Sumqayıtda cinayət halları baş vermişdir. Hüquq-mühafizə orqanları istintaqla məşğuldurlar. Məhkəmə prosesləri gedir. Cinayətkarlar cəzalarına çatıblar. Soruşmaq lazımdır: görəsən, niyə məhz icraçılar həbs olunub? Görəsən, niyə sifarişçilər və təşkilatçılar azadlıqda gəzirlər, onlara qarşı ölçü götürülməyib? Mətbuat da birmənalı mövqe tutmuşdu.

“Qarabağ Komitəsi”nin fəal üzvü Ayrikyan fevral ayının 24-də “Vaşinqton tayms” qəzetinə verdiyi məlumatda Stepanakertdə mitinqlərin keçirilməsini bildirirdi. Fevralın 26-da isə Ayrikyanın vasitəsilə “Çikaqo sandi tayms” qəzetində təxribat xarakterli məqalə dərc olunmuşdur.

Məsələyə ciddi münasibət bəsləyənlər də var idi. Erməni ziyalısı Ayrapetyan “Qolos Rodinı” qəzetinin 1988-ci il 4 may tarixli sayında şovinist Ayrikyanı ifşa etmişdir. Üç dəfə məhkum olunmuş bu millətçi ünsür Ermənistanın SSRİ-nin tərkibindən çıxması üçün meydanlarda alovlu çıxışlar edirdi. Dağlıq Qarabağdan azərbaycanlıların qovulması təbliğatı ilə məşğul olurdu.

Mənim 70 yaşım var. Bakıda anadan olmuşam. Müharibə iştirakçısıyam. Sumqayıtda 1 saylı trestin 9 nömrəli təmir-tikinti idarəsində çalışmışam. Heç bir sıxıntı hiss etməmişəm, hüquqlarıma toxunan olmayıb. İstərdim hər iki xalq tezliklə barışsın, sülh bərqərar olsun. Bunu birmənalı başa düşmək lazımdır”.

Bu gün bizi narahat edən və düşündürən bir məsələdir. Ermənilər çox vaxt “genosid”dən danışırlar, özləri isə Xocalıda “genosid” törətdilər. Bunu artıq bütün dünya bilir. Bununla belə, Ermənistan rəhbərliyinin, hüquq-mühafizə orqanlarının Xocalı qarşısında olan cinayətləri heç bir vaxt yuyula bilməz.

Fikir verin: Sumqayıtda 1988-ci ilin fevral ayının 27-29-da qanlı aksiya törədildi. Fevralın 27-də Sumqayıtın sabiq prokuroru İsmət Qayıbov cinayət işi açdı, istintaq başlandı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mindən çox adam dindirildi, 94 nəfər müxtəlif müddətlərə azadlıqdan məhrum olunma, bir nəfər isə ölüm cəzasına məhkum olundu.

Cinayət varsa, cəza da olmalıdır!

Xocalıda 613 nəfər qətlə yetirilib, 1275 nəfər əsir götürülmüşdür. Bu ölçüsüz cinayətə - Xocalı soyqırımına görə Ermənistan rəhbərliyi, hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən bir nəfər də olsun belə, cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmayıb. İnsanları qətlə yetirənlər məhkəmə qarşısında cavab verməli olduğu halda, bu gün böyük bir cinayətkar qrup, başda Levon Ter-Petrosyan, Robert Köçəryan, Serj Sərkisyan olmaqla, azadlıqda gəzir.

Bu, bütün beynəlxalq hüquq normalarına ziddir. Xarici dövlətlər, beynəlxalq qurumlar, kəşfiyyat orqanları, ziyalılar, ilk növbədə Rusiya, onun hərbi hissələri çox gözəl bilirlər ki, soyqırımının başında kim durub, onun sifarişçiləri və təşkilatçıları kimlərdir. Lakin nədənsə bu haqda susmağı üstün tuturlar.

Bu cinayətkar ünsürlərə qarşı heç bir cəza tətbiq olunmur, əksinə, cavabdeh şəxslər bir-birinin ardınca Ermənistan respublikasının prezidenti seçilirlər. Görəsən, hansı ölkədə soyqırımında iştirak etmiş “qəhrəmanlar” sonralar ölkəyə rəhbərlik edirlər? Onların apardıqları siyasətdən heç sülh iyi gələrmi? Xeyr! Onların apardıqları siyasətlərdən ancaq qan iyi gələr! Yüzlərlə, minlərlə axıdılan insan qanı! Bu qanı yumağın vaxtı çatmayıbmı? Hər halda, bu qatı cinayətkarlar gec-tez tarix qarşısında cavab verməli olacaqlar. Stalinin vəfatından sonra Beriyaya qarşı olan cəza ter-petrosyanların, köçəryanların, sərkisyanların da başına gətiriləcəkdir. Buna heç kimin şübhəsi olmasın. Var hüquq, var mənəviyyat! Görünür, onların simasında mənəviyyat faşist əxlaqı ilə əvəz olunub.

Xocalıda vəhşiliklər törədən cinayətkarlar, görünür, Dostayevskinin “Cinayət və cəza” romanını oxumayıblar. Cinayət törədənlər Allahdan qorxmayıblarsa, deməli, allahsızdırlar və bir gün Allah xofu onları məhkəmə qarşısına gətirib çıxaracaqdır. Bu, mütləq olacaq!!!

Eyruz MƏMMƏDOV,

əməkdar jurnalist

Ramazan MƏMMƏDOV,

Sumqayıt Dövlət Universitetinin kafedra müdiri, professor

Azərbaycan.-2015.- 27 fevral.- S.6.