O görünən Ağdamdı...

 

1930-cu ildə inzibati rayon kimi təşkil olunan Ağdam, Ağcabədi, Bərdə, Tərtər, Dağlıq Qarabağa daxil olan Ağdərə rayonları ilə həmsərhəd idi. İşğal nəticəsində bu bölgələr arasında minillərboyu formalaşmış münasibətlər, əlaqələr tamamilə qırıldı. Bir sözlə, Ağdamın işğalı xalqımızın Dağlıq Qarabağ ətrafında Laçın Kəlbəcərdən sonra ən böyük itkisi idi.

Ağdamdan olan 130 minə yaxın məcburi köçkün Azərbaycanın 58 rayonunun 875 yaşayış məntəqəsindədir. Hazırda rayonun inzibati mərkəzi Quzanlı kəndində yerləşir. Ağdamın əlimizdə olan - 247 kvadratkilometrlik ərazisində rayonun 60 min sakini yaşamaqdadır. Qalan 100 min nəfər isə respublikanın 50-dən çox rayonunda məskunlaşıb. İşğal nəticəsində Ağdamın rayon mərkəzi ilə birlikdə 90 kəndi, onlarla təsərrüfat sənaye obyekti, 100-dən artıq mədəni-maarif, bir o qədər səhiyyə binası düşmən əlinə keçib.

1993-cü il iyul ayının 23-də Ermənistan silahlı qüvvələri Xıdırlı, Sarıcalı, Qiyaslı Muradbəyli kəndlərini işğal edərək Ağdam şəhərinə daxil oldu. Gərgin döyüşlərdən sonra Ağdamın böyük bir hissəsi işğal edildi. 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası, 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid 2 muzey yandırılaraq məhv edildi. Paytaxt Bakıdan 358 kilometr məsafədə bu mədəni-irqi, etnik soyqırımı hələ davam edir. Mənəvi itkiləri nəzərə almasaq, təkcə bu işğal nəticəsində dövlətimizə milyard manatlarla ziyan dəyib.

Bu savaşlarda 6 minə qədər ağdamlı şəhid, minlərlə insan şikəst oldu. Azərbaycanın cəsarət qalası olan Ağdam 22 ildir düşmən nəzarətindədir.

 

Pozulmayan yaddaş kitabəsi

 

Ağdamsözü qədim türk dilindəkiçik qalademəkdir. Uzaq keçmişdə bu ərazidə yaşamış türkdilli qəbilələr özlərini müdafiə etmək üçün əsasən kiçik qalalar tikirdilər. Zaman keçdikcə bu şəhərin adının mənası dəyişib. XVIII əsrin birinci yarısında qarabağlı Pənahəli xan bu şəhərdə özü üçün daşdan imarət tikdirmək barədə əmr verib. Həmin imarət uzun müddət ətraf kəndlərin sakinləri üçün bir oriyentirə çevrilib. Bu mənadaAğdamhəm günəş şüaları ilə nurlanmış işıqlı, ev deməkdir.

Ağdam Azərbaycanın qədim çox böyük tarixə malik şəhərlərindən biridir. Respublikamızın həyatında Ağdam rayonu həm iqtisadi, elmi potensialına, həm insanlarının fədakarlığına görə həmişə çox mühüm rol oynayıb.

Respublikanın ən inkişaf etmiş, güclü sənaye kənd təsərrüfatı, böyük iqtisadi potensiala malik rayonlarından olan Ağdamın işğalaqədərki ərazisi 1094 kvadratkilometr, əhalisi 160 min nəfərdən çox idi. Rayonda 134 kənd, 36 kolxoz sovxoz, 12 sənaye, 196 mədəni-maarif, 158 səhiyyə obyekti, 103 məktəb var idi. Ağdamda dəzgah avadanlıqları, aerokosmik rabitə cihazları, metiz-furnitur, traktor avtomobil təmiri, konserv, tikinti materialları zavodu, ət kombinatları, iki dəmir yolu vağzalı aeroport, kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi elektrikləşdirilməsi zavodu, Üzeyir bəy Hacıbəyov adına Musiqi Texnikumu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev adına Ağdam Dövlət Dram Teatrı fəaliyyət göstərirdi.

Ağdamda əsasən pambıqçılıq, üzümçülük heyvandarlıq inkişaf etmişdi. İqlimi, əsasən, mülayim-isti, quraq-subtropik olan rayonun ərazisindən Qarqar Xaçın kimi qədim çaylar axır, dağları həmişə qar içində olardı.

Amma o il Qarabağa başqa birqaryağdı. Zaman çox dəyişmişdi, bu dəfə onun soyuğuna dözən az oldu. O “qarbütün Qarabağı, Ağdamı, onun tariximizin şahidi olan saysız-hesabsız memarlıq abidələrini görünməz etsə , tarixi dəyişmək, saxtalaşdırmaq mümkün olmadı. Xındırıstan kəndindəki Üzərliktəpə abidəsi, Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Salahlı-Kəngərli kəndindəki türbə daş abidələr (XIV əsr), Papravənd kəndindəki Xanoğlu türbəsi (XVII əsr), digər türbələr məscidlər (XVIII əsr), Qarabağ xanı Pənahəli xan onun nəslinin İmarət məzarlığındakı qəbirləri (XVIII əsr), Şahbulaq qalası s. memarlıq abidələri bu yurdun qədim Azərbaycan torpağı olduğunu təsdiq edən ən gözəl faktlar, ən sanballı sübutlardır. Onlar şahidlik edirlər ki, Azərbaycan tarixinin bütün dövrlərində Qarabağın, Şuşanın, Ağdamın xüsusi yeri olub. Bu şəhərlərsiz Qarabağın, eləcə bütöv Azərbaycanın tarixi natamam, mümkünsüz olardı. XVIII əsrdə Qarabağ xanlığının təşəkkül tapmasında, inkişafında, regionda güc sahibinə çevrilməsində hər iki şəhərin - Şuşanın Ağdamın əvəzsiz rolu oldu. 1918-1920-ci illərdə erməni-rus təcavüzünə qarşı mübarizədə hər iki şəhər bir-birinin yanında idi.

1918-ci il sentyabrın 15-də Bakını erməni-bolşevik qüvvələrindən təmizlədikdən sonra hərbi hissələr dərhal Qarabağa üz tutdu. Həmin vaxt Nuru paşa Ənvər paşaya teleqramla bildirirdi ki, Qarabağ məsələsini üç həftə ərzində başa vurmağa çalışacağıq. Əməliyyata birbaşa rəhbərlik etmək üçün oktyabrın 1-də Nuru paşa özü Ağdama gəlmişdi.

O vaxtlarAzərbaycanqəzeti Qafqaz İslam Ordusu hissələrinin Şuşaya daxil olmasını xəbər verərək yazırdı: “Məhərrəm ayının 1-də qoşunlar şəhərə yaxınlaşdılar. Onları qarşılamaq üçün qara çərkəzi geyimdə olan yerli gənclərdən ibarət 30 nəfərlik fəxri qarovul göndərildi. Şəhərin girişində məktəblilərdən ibarət orkestrlə bərabər, yerli könüllü hissələr dayanmışdı. Birinci zəfər qapısı yanında isə ruhanilər beynəlmiləl komitə üzvləri əllərində şəhərin açarlarını tutmuşdular. Səhər saat 10-da qoşunlar aşağıdakı tərkibdə şəhərə daxil oldular: qabaqda süvarilər, arxasınca topçular pulemyotçular. Qoşunların arxasınca isə Qaladərəsi qəhrəmanları Sultan bəy İldırım bəy Qarabağ süvariləri ilə hərəkət edirdilər”.

Vaxt dəyişmişdi ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Qarabağın Bakıdan - ali hakimiyyətdən əli üzülən şəhərləri - Şuşa, Laçın, Xocalı, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər vuruşurdu, döyüşürdü, bir-birinin ardınca işğal olunurdu. Amma onların hamısı Bakıdan daha çox Ağdamdan kömək gözləyirdi. Axı Ağdamı onlara yaxın edən təkcə məsafə yaxınlığı deyildi...

Sonra hələ araşdırılıb başa çatmayan müxtəlif hadisələr oldu, çoxlu günahsız qanlar axdı indi inanılası mümkün olmayan bir faciə yaşandı: 23 iyul 1993-cü ildə Şuşanın, Laçının ardınca Ağdam da işğal olundu. Bu, həm taleyini bu şəhərə bağlayan yüz minlərlə insanın ümid, güman, pənah yerinin işğalı idi...

Bu işğal nəticəsində on minlərlə insan öz doğma yurd-yuvasından perik düşdü. Bu işğalda 28 min hektar əkin sahəsi, 38 kolxoz sovxoz, 24 tikinti-quraşdırma idarəsi, 12 sənaye obyekti, 74 məktəb, 105 səhiyyə ocağı, 271 mədəniyyət müəssisəsi, 67 idarə, 99 klub məhv edildi.

Bu, statistik məlumatlardır. Beş ildən artıq davam edən döyüşlərdə 5897 nəfər şəhid, 3531 nəfər əlil oldu, 1871 nəfər uşaq yetim qaldı, 126 min nəfər doğma yurd-yuvasından didərgin düşdü.

Bu, artıq heç bir şərhə düzəlişə ehtiyacı olmayan həqiqətlərdir. Burada hansısa səhv, yanlışlıq axtarmayın.

 

Atılan daşların yığılan vaxtı olacaq...

 

 İndi yağı düşmənin əlinə fürsət düşüb, işğalda olan ərazilərimizdə qazıntılar aparır, özlərinə aid “tarixi faktlartoplayır, Pənahəli xanın, Natəvanın, Qasım bəy Zakirin, Üzeyir bəyin, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Xanın, Bülbülün... - o dahilərin, müqəddəslərin gözəl şəhərinə indiTiqranakertadı qoyub sevinirlər. Sevinirlər, həm qorxurlar. Güclənən ordumuzu, ruhlanan gəncliyimizi görüb qorxurlar. Elə qorxduqları üçün daha çox qorxutmağa çalışırlar. Ölkə başçısı ermənilərin bu vəziyyətini, qeyri-adi durumunu çıxışlarının birində dəqiq ifadə eləyib: Onlar, əslində, bizi müharibə ilə hədələyirlər. Bizə qarşı müharibə aparan, azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasətini aparan, Xocalı soyqırımını törədən vəhşilər indi yenə Azərbaycanı müharibə ilə hədələyirlər. Özləri müharibədən qorxa-qorxa, əsə-əsə bizi müharibə ilə hədələyirlər”.

 

Bəxtiyar QARACA,

 

Azərbaycan.- 2015.- 23 iyul.- S. 7.