İmzaların izi ilə

Milli mətbuatda anonim və satirik gizli imzalardan yetərincə istifadə edilmiş və edilməkdədir. Bu, müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Bir tərəfdən müəllif gözlənilən təqib və təzyiqlərdən can qurtarmaq məqsədi güdürsə, digər tərəfdən həmin anonim və satirik gizli imzalar müəyyən ideyanın daşıyıcısı və ya bədii yaradıcılıq hadisəsi kimi üzə çıxır.

Məsələn, XIX əsrdə “Əkinçi” qəzetində M.F.Axundzadə “Vəkili-naməlumi-millət” imzası ilə çıxış edəndə özünü millətin bilinməyən vəkili kimi təqdim edirdisə, XX əsrdə M.Ə.Sabirin işlətdiyi 40-a yaxın satirik gizli imzanın həm müxtəlif təqib və təzyiqlərdən qaçmaq məcburiyyətindən, həm də çox maraqlı və orijinal yaradıcılıq axtarışlarından irəli gəldiyini mütəxəssislər (prof.Məmməd Məmmədov, AMEA-nın müxbir üzvü Əziz Mirəhmədov və b.) elmi-nəzəri şəkildə əsaslandırmışlar. Anonim və satirik (bəzən yumoristik) gizli imzaların digər yaranma səbəbi müəyyən ideya və məqsədin ardıcıl olaraq izlənməsi və oxucuların diqqətinin daha artıq cəlb edilməsi cəhdi ilə bağlılığı da məlumdur. Haşım bəy Vəzirovun “Keyfim gələndə” ümumi başlığı və “Birisi” imzası, Üzeyir bəy Hacıbəylinin “Ordan-burdan” ümumi başlığı və “Filankəs” imzası, Y.V.Çəmənzəminlinin “Hətərən-pətərən” başlıqlı “Sərsəm” imzalı məqalələri və s. buna misaldır. Bundan başqa, gizli bir imzadan törəyən imzalar, yaxud ortaq işlənən imzalar və sair də kifayət qədərdir. Bütün bu müxtəliflik və zənginliyin çeşidlənərək hər bir imzanın, onun müəllifinin və yaranma səbəblərinin müəyyənləşdirilməsi isə elmi baxından son dərəcə vacib və əhəmiyyətli olduğu qədər də çətindir. Bunsuz milli ictimai-ədəbi və mədəni düşüncə mənzərəsini, onun əlaqə və bağlarını, əsərlərin müəlliflərini və s. müəyyənləşdirmək, təsəvvürə gətirmək müşküldür. Filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Elmira Qasımova ilə Afaq Əliyevanın birgə əməyinin - əsl elmi vətəndaşlıq əməyinin nəticəsi olan “İmzalar”. “Molla Nəsrəddin” (1906-1931), (Bakı, 2015) adlı kitab bu istiqamətdə atılan ən gərəkli və uğurlu addım hesab edilməlidir. Kitabın uğurunu və mükəmməlliyini təmin edən başlıca amillərdən biri hər iki müəllifin elmi araşdırıcılıq istiqamətinin mətnşünaslıq olmasıdır. Təbii ki, mətnşünas istər-istəməz atribusiya (imzaların müəyyənləşdirilməsi) ilə də məşğul olur. Həm Elmira xanım, həm də Afaq xanım göstərilən istiqamətlərdə vətəndaş məsuliyyəti, elmi vicdan və tədqiqat obyektinə (sahəsinə) fanatikcəsinə vurğunluqla böyük səbir və təmkin tələb edən bir işin öhdəsindən gəlmişlər. Çünki öhdələrinə götürdükləri işin məsuliyyətini və əhəmiyyətini dərindən dərk etdikləri kimi ona ciddi yanaşa bilmişlər.

“İmzalar” kitabı, adının ikinci hissəsindən göründüyü kimi, “Molla Nəsrəddin” jurnalına, bu mətbuat orqanındakı satirik gizli imzaların çeşidlənib təsnif edilməsinə həsr olunmuşdur. Onun birinci hissəsi jurnalın nəşrinin 1906-1921, ikinci hissəsi isə 1922-1931-ci illəri əhatə edir. Birinci hissədə 1556, ikinci hissədə 3641 olmaqla bütövlükdə kitabda 5197 anonim və satirik gizli imza qeydə alınmışdır. Hər bir imzanın jurnalın neçənci il və hansı nömrəsində işlənməsi, həmçinin əgər varsa, onların törəməsi - məsələn, “Məşədi Sijimqulu”, “Dostunuz Məşədi Sijimqulu”, “Nazimi Məşədi Sijimqulu”, “Ağlar güləyən”, “Yazanı Kablayı Feyzullah, nazimi Ağlar güləyən” və s. yerli-yataqlı göstərilmişdir. Bundan başqa, hər imzanın jurnalda hansı ildə neçə dəfə və hansı nömrədə işlənməsini də “İmzalar” bizə göstərir. Məsələn, məlum olur ki, “Molla Nəsrəddin” imzası jurnalda 1906-1921-ci illərdə 230 dəfə işlənmişdir. Bütün bu rəqəmlərin əhatə etdiyi imzaları jurnalın səhifələrindən seçib onları qruplaşdırmaq zahirən kiməsə asan gələ bilər. Ancaq bu, zahirən asan görünsə də, hər tədqiqatçının görə biləcəyi iş deyil. Həm də əzablı olduğu qədər də gərəklidir; “Molla Nəsrəddin” jurnalı və onun ayrı-ayrı müəllifləri, həmçinin ümumən ədəbiyyat tarixi sahəsində araşdırma aparan hər kəs üçün gərəkli və qiymətlidir.

Bəlli olduğu kimi, qələm məhsulu jurnalda çap edilməsə də, bəzi müəlliflərə jurnalın “Poçt qutusu” bölməsində elə yazını göndərdiyi imzanı göstərməklə cavab verilmiş, münasibət bildirilmiş, yaxud hər hansı əsərin sonunda və ya hansısa hissəsində kiminsə adı xatırlanmışdır. “İmzalar”da bütün tipli imza xatırlanmaları qeydə alınmışdır. Bu haqda kitabın “Bir neçə söz”ündə oxuyuruq:

“Şeir və felyetonların sonunda” sərlövhədə (başlıqda - A.B.), hətta ayrı-ayrı mətnlər içərisində və “Poçt qutusu”nda olan bütün gizli imza və inisial qeydə alınmışdır. Hər bir gizli imzanın qarşısında istifadə edildiyi mənbə - jurnalın ili, nömrəsi və səhifəsi göstərilmişdir. Mətn daxilində sərlövhə və “Poçt qutusu”nda işlənən imza və inisiallar mətn sonluğundakı imzalardan ulduz - * işarəsi ilə fərqləndirilmişdir”.

Bütün bunlar kitaba bir sistemlik gətirməklə yanaşı, ondan istifadəni də asanlaşdırır.

“İmzalar” kitabı “Molla Nəsrəddin” jurnalının ensiklopediyasının hazırlanması istiqamətində də uğurlu bir addımdır. Bu çətin və milli mədəni dəyərlərimizin öyrənilməsi və təbliği sahəsində zəruri işlərin ərsəyə gətirilməsində kitabın müəlliflərinə uğurlar və hər cür dəstək arzulayırıq.

Alxan BAYRAMOĞLU,

filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.- 2015.- 24 iyul.- S. 8.