Fəaliyyətinə “əhsən”, özünə düşmən dedilər

Represiya qurbanları

Tarix boyu yaşayıb yaratmış elə şəxsiyyətlər olub ki, onların işlədiyi, fəaliyyət göstərdiyi illər müxtəlif ictimai-siyasi quruluşlar dövrünə təsadüf edib. Bu insanların bir çoxu quruluş dəyişərkən öz vətənpərvərlik mövqelərini saxlayaraq yenə də xalqına sədaqətlə xidmət yolunda əllərindən gələni əsirgəməyiblər. Əfsuslar olsun ki, əksər hallarda belələrini düzgün başa düşməyiblər.

Görkəmli ictimai-siyasi xadim Məhəmməd Həsən Hacınskinin payına da belə bir tale qismət olub. O, çar Rusiyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və sovet hökuməti dövrlərində yaşayıb və fəaliyyət göstərib. Maraqlısı budur ki, hər zaman da yüksək vəzifələrdə çalışıb. Ona görə ayrı-ayrı dövrlərdə Məhəmməd Həsən Hacınskiyə münasibət müxtəlif olub. Cümhuriyyət dövründə onu bolşevik hesab ediblər. Sovet hakimiyyəti zamanı müsavatçı, xalq düşməni adı ilə damğalayıblar. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra istiqlal mücahidləri haqqında əsərlər yazılarkən, onların fəaliyyəti yüksək dəyərləndirilərkən M.Hacınski demək olar ki, kənarda qalıb. Buna səbəb onun sovet hakimiyyəti illərində yüksək vəzifələrdə işləməsi olub.

Əslində, bu münasibətlərin hamısı nisbidir. Maarifçi-demokrat, ictimai-siyasi xadim Məhəmməd Həsən Hacınskinin həyat və fəaliyyətinə tamamilə başqa rakursdan yanaşmaq lazımdır. Onda çox aydın görünür ki, yaşadığı ictimai-siyasi quruluşdan asılı olmayaraq bu insan daim öz xalqı və vətəni üçün çalışıb. Bunu səciyyələndirən xüsusiyyətlər də məhz hər zaman təqdir olunacaq fəaliyyəti və sədaqətidir.

Olmazın işgəncələrə və əzablara məruz qalaraq həbsxanada özünə qəsd edən Hacınskinin keçən əsrin 30-cu illərinin repressiya qurbanları sırasında olması böyük təəssüf doğurur. Bu ilin mart ayında görkəmli ictimai-siyasi xadimin anadan olmasının 140 illiyidir.

Məhəmməd Həsən Hacınski əslən bakılıdır. Atası Cəfərqulu Hacızadə tacir idi və tez-tez səfərlərə çıxırdı. Belə səfərlərin birində Qahirədə ərəb qızı Fatiməni sevmiş və ailə quraraq onu Bakıya gətirmişdi. Gənc ailədə əvvəlcə qız övladı dünyaya gəlmişdi. 1875-ci il martın 3-də ailənin ikinci uşağı Məhəmməd Həsən anadan olmuşdu. O, Bakı Realnı Məktəbində oxumuş və burada dəqiq elmlər sahəsində fitri istedadı üzə çıxmışdır.

1895-ci ildə Hacınski Sankt-Peterburqda I Nikolay adına Texnoloji İnstitutun tikinti mühəndisliyi fakültəsinə qəbul olunur. Təhsilini 1902-ci ildə başa çatdırır.

Məhəmməd Həsən bəy bir müddət Moskvada azərbaycanlı milyonçu və xeyriyyəçi Şəmsi Əsədullayevin neftayırma zavodlarının tikintisində çalışır. Sonra Bakıya qayıdıb şəhər upravasının (bələdiyyəsinin) tikinti şöbəsinin rəisi işləyir. M.Hacınski 1908-ci ildən Bakının abadlaşdırılmasına və inşaat işlərinin genişləndirilməsinə çalışır. Şəhərin hələ 1898-ci ildə fon der Nonne tərəfindən tərtib olunmuş baş planının layihəsini təkmilləşdirir. 1909-cu ildə Bakı Dumasının iclasında M.Hacınski çıxış edərək deyir: “Əhalinin asudə vaxtının keçirilməsi üçün şəhərdə yeganə olan Mixaylovski bağı (indiki Filarmoniya bağı - İ.Ə.) azlıq edir və günün tələblərinə cavab vermir”.

Ertəsi gün Bakıda çıxan bütün qəzetlər onun çıxışını şərh edir. Sevinclə xəbər verirlər ki, nəhayət, şəhərdə Dənizkənarı bulvar yaradılacaq, bu işlərə Hacınski rəhbərlik edəcək.

1909-1910-cu illərdə Bakı Dənizkənarı parkının salınması və 1912-ci ildə bununla bağlı tikinti işlərinin tam başa çatdırılması, eləcə də “Olimpiya” kinoteatrı, “Eldarado” restoranı və dəniz hamamının inşası bilavasitə Hacınskinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur.

Tikintisi iki il çəkən Bakı bulvarı tezliklə şəhər sakinlərinin sevimli istirahət yerinə çevrilir. Bulvar Qafqaz Merkuri Körpüsündən, yəni indiki Kukla Teatrının yanından başlayaraq o zaman Seyid Mirbabayevin evi kimi tanınan “Azneft”ə qədər uzanır.

Memar Hacınski eləcə də 1912-ci ildə Bakı küçələrinin abadlaşdırılması layihəsinin müəllifi və rəhbəri olur. Filarmoniyanın yay səhnəsinin tikintisi də onun vəzifədə olduğu dövrə təsadüf edir.

Hacınskinin şəhərin baş planına aid təklif etdiyi layihə o vaxta qədər Bakıda heç zaman tətbiq olunmamışdı. Onun layihəsinə görə, Bakının küçələri Parisin “Ulduz” meydanında olduğu kimi bir dairədən şüalar şəklində çəkilməli idi. “Yelpik” adlı həmin layihə şəhərdə geniş meydanların və bağçaların olmasını nəzərdə tuturdu.

Xatırlatmaq yerinə düşər ki, sonralar Bakının baş planı yenidən işlənərkən Hacınskinin və fon der Nonnenin layihəsi əsas götürülüb. Hacınski vəzifədə olduğu illərdə Bakının tarixi abidələrinin qorunmasına da böyük diqqət göstərib. Məhz onun təklifi ilə Zivər bəy Əhmədbəyov Şirvanşahlar sarayının bərpası ilə bağlı elmi-tədqiqat işləri aparıb.

Tikinti şöbəsinə rəhbərlik edərkən Hacınski ilk növbədə şəhərin su təchizatı məsələsini yenidən gündəmə gətirir. Problem nəhayət uğurla həll olunur. Bakı Şəhər Duması o zaman Rusiyada ən uzun su kəməri sayılan Şollar suyu layihəsini təsdiq edir.

Mənbələrdə göstərilir ki, Məhəmməd Həsən Hacınski aktiv siyasi fəaliyyətə gizli yaradılmış Müsavat Cəmiyyətində başlayıb. 1904-cü ilin sonlarında həmin cəmiyyət əsasında Rusiya Sosial Demokratik Fəhlə Partiyasının Bakı komitəsinin nəzdində Müsəlman sosial-demokrat “Hümmət” təşkilatı yaradılır. Bu qurumun yaradıcıları üç nəfər - Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mir Həsən Mövsümov və Məhəmməd Həsən Hacınski olur. Təşkilata N.Nərimanov, M.Əzizbəyov və S.Əfəndiyev də daxil idilər.

1917-ci il fevral inqilabından sonra Hacınski açıq siyasi fəaliyyətə keçir. Həmin il hadisələr çox sürətlə cərəyan edir. Martın 5-də o, təşkil edilən Bakı İctimai Təşkilatları Şurası İcraiyyə Komitəsinin üzvü, martın 27-də isə Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatı Müvəqqəti Komitəsinin sədri seçilir. Apreldə Qafqaz Müsəlmanlarının Bakı qurultayının Rəyasət Heyətinə daxil olur. May ayında Rusiya müsəlmanlarının Moskvada keçirilən qurultayında iştirak edir. İyulda Bakı Müsəlman İctimai-Siyasi Təşkilatları İcraiyyə Komitəsinin iclasında Ə.Topçubaşov komitənin sədri, M.H.Hacınski və M.Ə.Rəsulzadə onun müavinləri seçilirlər.

Müsavat Partiyasının oktyabrın 26-31-də keçirilən birinci qurultayında Hacınski Mərkəzi Komitənin üzvü olur. Noyabrın 15-də yaradılmış Zaqafqaziya Komissarlığında ticarət və sənaye komissarının müavini olan Məhəmməd Həsən həmin ayın 23-də Türkiyəyə rəsmi danışıqlara gedir. Sonra Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə Müsavat Partiyasından üzv seçilərək Zaqafqaziya Seyminə daxil olur.

Artıq bir siyasətçi və məmur kimi püxtələşmiş M.Hacınski 1918-ci ildə seymin Osmanlı dövləti ilə danışıqlar aparan nümayəndə heyətinin tərkibində Trabzon konfransına yola düşür.

M.Hacınski ilk dəfə nazir kürsüsünü Zaqafqaziya Federativ Respublikası hökumətində tutur. Batum konfransında M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə Azərbaycanı təmsil edən də məhz Hacınski olur. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Milli Şurasının Milli İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edən 26 üzvündən biri də o, olur.

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunur. Bitərəf Fətəli xan Xoyski birinci hökumət kabinetini təşkil edir. Məhəmməd Həsən Hacınski xarici işlər naziri təyin olunur. O, bu xəbəri Batumda eşidir və dərhal vəzifəsinin icrasına başlayaraq İstanbul radiosu ilə milli istiqlalımızı müxtəlif dillərdə dünyaya bəyan etdirir.

1918-ci il iyunun 4-də M.Hacınski Gürcüstan hökumətinə nota göndərərək gürcü qoşunlarının Borçalı qəzasından dərhal çıxmasını tələb edir. Sonra isə Gürcüstana və Ermənistana sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi üçün müştərək komissiya yaratmaq təklifi verir. Ermənilərin türk-müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri soyqırımıları araşdırmaq üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradır ki, bu da dövlət xadimi və vətənpərvər olaraq onun müstəsna xidməti kimi dəyərləndirilməlidir.

Xalq Cümhuriyyətinin ikinci Hökumət Kabinetində Hacınski oktyabrdan dekabradək maliyyə naziri kimi çalışır. “Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun”a əsasən, o, parlamentin tərkibinə daxil edilir.

M.Hacınski üçüncü Hökumət Kabinetində bir müddət - 1918-ci ilin dekabrından 1919-cu ilin yanvarınadək dövlət nəzarəti naziri vəzifəsini icra edir. Bu dövrdə Paris Sülh Konfransına gedən nümayəndə heyətinə sədrlik etmək ona tapşırılır.

Hacınski Parisi oktyabrın sonunda tərk edir və Bakıya qayıtdıqdan sonra dördüncü və beşinci hökumət kabinetlərində daxili işlər naziri təyin olunur. Daxili işlər naziri postunda da Məhəmməd Həsən Hacınskinin prinsipiallığı, məsuliyyəti, xalqının xeyiri naminə çalışması və digər müsbət xüsusiyyətləri özünü göstərir.

Lakin bəzi müsavatçılar onun məmur özbaşınalığına qarşı sərt mövqeyini ittihadçılar və kommunistlərlə birləşmək meyili kimi qiymətləndirirdilər. Ona görə də Hacınski 1920-ci il fevralın 18-də daxili işlər naziri vəzifəsindən çıxarılır. Bununla belə, kabinetin tərkibində ticarət, sənaye və ərzaq naziri kimi qalır.

Tarix Məhəmməd Həsən Hacınskinin adını cümhuriyyət hökuməti kabinetinin birincisində xarici işlər naziri, üçüncüdə maliyyə naziri və beşincidə daxili işlər naziri kimi qoruyub saxlayır.

1920-ci il aprelin 28-dən - Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Hacınski Azərbaycan Ali Xalq Təsərrüfatı Şurasında çalışır. Var qüvvəsi ilə respublikanın şəhərlərinin abadlıq-quruculuq işlərində iştirak edir. Azərbaycan mətbuatında tez-tez çıxış edərək görülən işlər barədə məlumat verir. 1922-ci ildə nəşr olunmuş “Hophopnamə”dən görünür ki, Mirzə Ələkbər Sabirin abidəsinin tikintisinə də Hacınski rəhbərlik edib.

O, ailəsi ilə Bakının Aşağı Məzarlıq küçəsində yaşayırdı. Günlərin birində mənzilindən yalnız həyat yoldaşının cehizi, ailəsinin sevincinin və kədərinin şahidi - gümüş şamdanlı fortepianonu da götürüb Bakıdan köçür. Beləcə, 1922-ci ilin may ayından Hacınskilər Tiflisdə qərar tutur. 1923-cü ildə Hacınski Zaqafqaziya Dövlət Plan Komitəsi sədrinin birinci müavini təyin olunur. O, Azərbaycanda sənaye şəhərlərinin salınması işinə dəstək verir, xüsusilə Daşkəsənin iqtisadiyyatının inkişafına çalışırdı.

Hacınskilər ailəsi artıq Tiflis şəhərinin Piroqov küçəsindəki 8 nömrəli evin ikinci mərtəbəsində yaşayırdı. Zaqafqaziya Diyar Partiya Komitəsinin birinci katibi Lavrenti Beriyanın və 1902-1905-ci illərdə Bakıda “Nina” bolşevik mətbəəsində çalışmış Vano ləqəbli İvan Fyodoroviç Sturuanın mənzilləri isə üçüncü mərtəbədə idi. Hacınski Beriyanın bəd niyyətli adam olduğunu hər zaman duymuş və dərk etmişdi. Amma komissar Sturua ilə yaxşı münasibətləri vardı, uşaqları onu “Vano dayı” deyə çağırırdılar. Hacınski dəfələrlə Vanoya Beriya kimi yaramazla qonşu olduğuna görə təəssüf etdiyini söyləmişdi.

Bu həmin dövr idi ki, Finlandiyaya gedə bilmiş M.Ə.Rəsulzadə Almaniyadan Türkiyəyə gəlmiş, parçalanmış milli və siyasi qrupları öz ətrafında birləşdirərək Azərbaycan Milli Mərkəzini (AMM) yaratmağa müvəffəq olmuşdu. Mərkəzin Paris bölməsinə Ə.Topçubaşov rəhbərlik edirdi. Bu bölmə Azərbaycanda gizli fəaliyyət göstərən mərkəzin beynəlxalq əlaqələrinin tənzimlənməsində mühüm rol oynayırdı.

AMM Rusiyadan üz çevirib neft sənayesində əsas müttəfiq kimi nəzərdə tutduğu İngiltərəyə arxalanırdı. Mərkəzin gizli sənədlərində Nazirlər Şurasının sədri vəzifəsi Məhəmməd Həsən Hacınskiyə verilməli idi. Lakin 1927-ci ildə SSRİ-nin təzyiqi ilə Türkiyə hökumətinin mərkəz üçün ayırdığı cüzi yardıma son qoyuldu. Beləliklə, təşkilatın Azərbaycan bölməsinin beynəlxalq aləmlə əlaqəsi kəsildi.

1930-cu il dekabrın 3-də Hacınskinin mənzilində axtarış aparılır. O, L.Beriyanın göstərişi ilə həbs olunur. Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin arxivindəki P.S.75525-ci qovluqdakı 233 nömrəli orderi Tatyan (burada da “yan”) və AK QPU-nun sədr müavini L.Beriya təsdiq edirlər.

Hacınski həbs olunandan 25 gün sonra - dekabrın 28-də həyat yoldaşı Səadət xanım Moskvaya yola düşür, Sov.İKP MK-nın Siyasi Bürosunun üzvü Serqo Orconikidze ilə onun Kremldəki mənzilində söhbət edir. Orconikidze Hacınski ilə həmişə xoş münasibətdə olmuşdu. Zadəgan əsilli Serqo Hacınskinin xanımını hörmətlə qarşılamış və söyləmişdir ki, Məhəmməd Həsənin günahkar olduğuna inanmır. Ona ümid verərək evinə dönməsini məsləhət bilmişdi.

Lakin bu ümidlər özünü doğrultmur. Hacınski isə həqiqətən günahsız idi. Yüksək vəzifəli sovet məmuru olmasına baxmayaraq kasıb dolanırdı. Həbsxanadan ailəsinə və dostlarına göndərdiyi məktublar onun həyat tərzi haqqında çox söz deyirdi.

Bəs həbsxanaya, təkadamlıq kameraya salınan Hacınskini nədə günahlandırırdılar? Əsas ittiham kimi mühəndis Ələsgər bəy Bəylərbəyovun verdiyi ifadə götürülmüşdü. Bu ifadədə bildirilirdi ki, təxminən 1928-ci ilin payızında Bakıya gəlmiş M.Hacınski Dövlət Plan Komitəsi sədrinin kabinetində İngiltərə və Fransanın Bakıya olan marağının Ə.Topçubaşovla bağlanmış məxfi müqavilədə öz əksini tapması xəbərini verməsi olmuşdu. Yəni o, Azərbaycan Milli Mərkəzinin işi ilə bağlı ittiham edilirdi.

Qəribədir ki, vaxtilə onu Xalq Cümhuriyyətinə xəyanətdə günahlandırmışdılar. AXC əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi Nağı bəy Şeyxzamanlı-Keykuru “Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri” kitabında yazmışdı: “Hökumətimizin daxilində çox məşum rol oynamış Məhəmməd Həsən Hacınski gizli olaraq Moskva agentləri ilə sözləşmiş, hökumətimizin və xalqımızın əleyhinə çalışmışdır. Moskvanın göstərişi ilə hərəkət etmişdir”.

İndi isə sovet hökuməti onu dönüklükdə, düşmənçilikdə təqsirləndirirdi.

Hacınski 1931-ci il fevralın 8-də həbsxanada mələfədən hazırladığı kəndirlə özünü asaraq intihar edir. Ertəsi gün Zaqafqaziya QPU-nun həkimi Vantsyan imzası ilə bunu təsdiqləyir və sənəd 11886 nömrəli istintaq işinə tikilir.

İntihar etməzdən əvvəl Hacınskinin S.Orconikidzeyə və Ş.Eliavaya yazdığı məktub isə Hacınskinin bütün daxili düşüncələrini, siyasi baxışlarını, qulluq etdiyi quruluşa münasibətini tam açır. Fikrimizcə, Hacınski haqqında qalın-qalın kitablar yazılsa da, onu özünün bu qısa məktubu kimi xarakterizə edə bilməz. O, yazmışdı: “Tabutdan da sizə yalvarıram ki, mənim əməllərimə işıq tutub heç olmasa bu biabırçılıqların azalmasına yardım edəsiniz. Ölüm anında bildirmək istəyirəm ki, mən həqiqətən sizin quruluşa düşmən olsam da, bu hakimiyyət barədə ağzıma gələni danışsam da, əslində açıq və qəti fəaliyyət üçün hər zaman tərəddüd etmişəm. Odur ki, mənim sovet hökumətinə qarşı törətdiyim hər hansı bir ziyanlıqdan söhbət gedə bilməz”.

Bu vaxt Səadət xanım oğlu Şamillə Məhəmməd Həsənə baş çəkmək üçün həbsxanaya gəlir. Lakin burada intihar hadisəsini eşidir. Cəsədi ailəyə vermirlər. Kor-peşman evə dönən Səadət xanım uşaqlarını başına toplayır, mərhumun ruhuna dualar oxuyur.

Səadət xanım bəd xəbəri eşidən kimi S.Orconikidzeyə teleqram göndərib xahiş edir ki, ona əri ilə heç olmasa vida görüşü versinlər. Orconikidze bu barədə göstəriş verir və Səadət xanımla Şamil mərhumla vidalaşır. Onlara Məhəmməd Həsənin özü ilə apardığı kiçik çamadanı təhvil verirlər. Həmin gün Məhəmməd Həsənin qızları fəryad qoparır, oğlanlar isə çamadandan çıxan kəndiri aparıb F.Xoyskinin, H.Ağayevin və M.F.Axundzadənin məzarlarının yanında torpağa basdırırlar.

Bəs atanın dünyasını dəyişməsindən sonra bu böyük külfətin güzəranı necə olmuşdu?

Deyildiyi kimi, Məhəmməd Həsənin heç bir var-dövləti qalmamışdı. Yenə də S.Orconikidzenin tapşırığı ilə ailəyə cüzi təqaüd kəsilir. Lakin 40-cı ildə ailə üzvlərinin də təqibi başlanır, onlar məktəbdən və işdən çıxarılırlar.

1939-cu ildə Tofiq və Murad Hacınskilər əsgərliyə çağırılır. Bundan sonra ailənin vəziyyəti çətinləşir, mənzilləri də əllərindən alınır. Ailə məcbur olub Bakıya köçür. Burada onlar öz evlərinin bir otağında kirayənişin kimi yaşamalı olurlar. Bu zaman əvvəlki Məzarlıq küçəsi Arsen Əmiryan küçəsi olmuş, Hacınskinin evində isə iki erməni ailəsi məskunlaşmışdı. Onlar Məhəmməd Həsənin ailəsini incidir, “donos”lar yazırdılar.

Bir sözlə, öz ölümü ilə haqsızlıqlara qarşı üsyan edən Hacınskinin bu hərəkəti, əlbəttə, hakim dairələrin xoşuna gəlməmişdi. Ona görə də onun bütün ailəsi və nəsli repressiyalara məruz qalır. Həyatın əzablı yollarında övladlarının heç birinə yaxşı ömür yaşamaq qismət olmur.

M.Hacınski 1958-ci il mayın 29-da bəraət alır.

İradə ƏLİYEVA,

Azərbaycan.-2015.- 15 mart.- S.6.