Təhsil gələcəyin uğur qapısıdır

Qədimlərdən insanlar gələcəyi bilmək istəyiblər. Bir az maraqdan, bir az qorxudan. Onu gah həyatda, gah yuxuda, gah da zəhmətdə axtarıblar. Qorxunu təbiətin hökmü gətirirdi. Muğan muğan olanda biri üç edər, Muğan tufan olanda üçü heç edər. Təbiətdən qorxanlar da, qorxmayanlar da, işgüzarlar da, tənbəllər də həmişə təbiətə tapınırdılar. Bir parası şükür edib gözlərdi, az bir qismi də qışa hazırlaşardı. Amma həyatlarını planlaşdırmaq üçün gələcəyi bilmək istəyənlər də öz yolları ilə gedirdilər, ətraflarına biliciləri yığırdılar.

Yazı-pozunu, savadı, məktəbi həmin bilicilər yaratdılar. Aydın oldu ki, gələcəyi tək-tək adamlar yarada bilməz, çünki bu, hamının gələcəyidir və bu yolu hamı getmək istəyir. Məktəblər artdı, böyüdü və gələcəyin qapısı oldu. Gələcəyi qurmaq, görmək üçün hamı bu qapıdan keçməlidir. O cəmiyyətlər gələcəyə hazır oldu ki, onlar böyük məktəblər qurdular və onun qapısından içəri keçməklə öz gələcəklərini axtarmağa başladılar. Müsəlmanlar arasında bu məktəbi birinci quranlardan biri də biz olmuşuq. Elə bilirəm ki, indinin özündə də birincilər sırasındayıq.

Amma qoca dünya da yerində durmur. Gələcəyə elə sürətlə qaçır ki, irəlidəkilərlə aramızdakı məsafə azalmır ki, azalmır. Həm də gələcəyə sarı bu yolda cəmiyyətlərin yeganə dayağı yenə onların məktəbidir, təhsilidir. Təhsil naziri Mikayıl Cabbarovun yazısını oxuyanda mən son 10 ilin faktlarını bir daha gördüm və yenidən heyran qaldım. Prezident İlham Əliyev bizim təhsil sisteminə nə qədər qayğı göstərib. Nə qədər vəsait ayrılıb və ayrılır, nə qədər sənədlər qəbul olunub, layıhələr reallaşıb. Bu istiqamətdəki islahatlar yönündə nə qədər məclislər, diskussiya və müzakirələr keçirilib.

Bütün bunlar asan başa gəlməyib: çünki müstəqillik illərində ölkəmiz ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ağır bir yol keçib. Qarabağda müharibə aparıb, yeni Konstitusiya qəbul edib, dağılmış dövləti və iqtisadiyyat qurumlarını bərpa edib, misilsiz bir sürətlə siyasi və dövləti islahatlar həyata keçirib. Yeni xarici siyasət - dünyaya inteqrasiya sahəsində fasiləsiz işlər görüb və əngəllərə qarşı mübarizələr genişləndirilib. Bütün bunların içərisində milli təhsilimizin də əsasları qorunub, onun müasirləşdirilməsinə və gələcəyimizin həqiqi bələdçisinə çevrilməsinə çalışılıb. Son 11 ildə 3000 təhsil ocağı tikilib istifadəyə verilib və ya əsaslı təmir edilib. Bu, böyük rəqəmdir. Təkcə 2014-2015-ci dərs ili üçün 271 adda 7,8 milyon nüsxə dərslik çap olunub məktəblərimizə verilib. Bu quru rəqəmlər ölkəmizdə təhsilə, gənc nəslə nə qədər böyük qayğı göstərildiyini, bu qayğının siqlətini təsəvvür etmək üçün kifayətdir. Yəni, Prezident İlham Əliyev təhsilə bütün digər sosial sahələrdən artıq qayğı göstərir, ona hər çür maddi resurslar ayırır.

Təhsildə islahatlar necə illərdir ki, davam edir. Amma yenə görürük ki, onların əsas hissəsi irəlidədir. Nə mənada? O mənada ki, təhsildə inkişafın sonu yoxdur, məqsəd təhsilin yeni keyfiyyətinə nail olmaqdır. Bu sahədə isə işlər çoxdur. Ona görə əvvəlcə təhsildə islahatların ümumi prinsipləri ilə bağlı bəzi fikirlərimi bildirmək istəyirəm.

Birinci məsələ şübhəsiz ki, islahatları necə başa düşmək məsələsidir. İslahat - təkmilləşdirmə, zamanın, günün tələbinə uyğunlaşma deməkdir. Ona görə bir məsələdə aydınlıq olmalıdır: biz sovet dövründən qalan təhsil sistemini təkmiləşdiririk, yoxsa yeni, qabaqcıl ölkələrdən bir model gətirib hər şeyi dağıdıb yenidən qurmaq istəyirik? Təhsillə maraqlanan bəzi qeyri-hökumət nümayəndələrində elə ovqat var ki, sovetlərdən qalan hər şey atılmalıdır. Mən bu ovqatları yanlış sayıram, çünki təhsil konservativ bir işdir və onun tərkibində iki-üç, bəzən daha çox nəslə məxsus müəllim kadrları çalışır. Biz onları çaşqın vəziyyətdə qoya bilərik və bu, təhsilin keyfiyyətinə yüngül desək, mənfi təsir göstərər.

Belə hesab edirəm ki, biz sovetlərdən qalan təhsil sisteminin ən yaxşı cəhətlərini qoruyub inkişaf etdirməli, pislərini atmalıyıq. Dünya təcrübəsindən də özümüzə uyğun olanı, ən zəruri qaydaları gətirib tətbiq etməliyik. Açıq deyək ki, bəzi xarici sponsorlar yeni proqramları, məsələn, tarix dərsliklərini təzələmək üçün qrantlar paylayırlar. Çoxları düşünür ki, ukraynalılarla ruslar arasındakı indiki münaqişə məhz yeni tarix dərsliklərinin səpdiyi cücərtilərdir ki, onun nəticəsi iki qardaş xalqı müharibə vəziyyətinə gətirib.

Xaricdən qrant alan QHT nümayəndələri arasında “sovet ideologiyası” deyilən bir anlam var ki, sovet vaxtı təriflənənlər indi pislənməlidir. “Koroğlu” operası, “Sevil” pyesi, “Muğan” poeması”, “Gələcək gün” romanı sovet vaxtı da dəyərli idi, indi də bizim milli sərvətimizdir. Üstəlik, onların müəllifləri və onların bütün irsi də! Bizim tarixi şəxsiyyətlərimizə, böyük ədiblərimizə, maarifçilərimizə qarşı iddialı qınaqlar, qrant pullarına onların “məhkəmələrini” təşkil etmək dəbə çevrilib. Hesab edirəm ki, xarici fondların təhsilə aid proqramları məsələsində çox ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bizə insanların şüurunu, dəyərlərimizi dəyişmək istəyən proqramlar deyil, təhsili müasirləşdirən ideyalar lazımdır. Bu, bizim cəmiyyətin öz daxili təkamülü ilə bağlı məsələdir. Ümumiyyətlə, xarici fondların bizdə dərslik hazırlığında iştirakına, xüsusilə humanitar dərsliklər hazırlanmasında iştirakına ehtiyac varmı?

Hər şeyi təftiş etmək bizim milli şüurun vəhdətini dağıda bilər, bizi parçalaya bilər. Məsələn, M.Ə.Rəsulzadənin və N.Nərimanovun hər birinin öz mübarizə yolu olub. Bu iki yol Azərbaycan xalqının tarixi taleyinin əksi və nəticəsi idi. Bu gün onların birini satqın, o birini vətənçi elan edəndə biz manqurtlaşmağa doğru gedə bilərik. Çünki bu iki siyasi və ədəbi şəxsiyyət arasındakı münasibətlər bizim tarixi taleyimizin açarıdır. Onların birini satqın elan edəndə bizim tariximiz satqınlar və vətənçilər arasında mübarizə kimi görünər. Amma bu, qətiyyən belə deyil! Bizim tariximiz və bu iki şəxsiyyətin fərqləri daha mürəkkəbdir və əsl tarix də buradadır. Biz bunu doğru-dürüst anlamasaq, özümüzü və gələcəyimizi də doğru-dürüst təsəvvür edə bilmərik.

Ədəbiyyat və tarix dərsliklərimiz də bunları doğru əks etdirməli, tarixi proseslərin sxemləşdirilməsinə yol verilməməlidir. Elə “sovet ideologiyası” da düzgün və ədalətli şərh edilməlidir. Bu ideologiyanın mənfi cəhətləri vardı: demokratik mərkəziyyət, marksizmi ehkama çevirmək, həqiqətin partiya qərarlarında olması haqqında ehkam pis idi, kollektivin süni ideallaşdırılması və güclü şəxsiyyətin inkarı ziyanlı idi və s.

Bir sıra Qərb ölkələrində tarixin tədrisində ideologiyalardan qaçmaq üçün hadisələrin özlərinin konkret təhlilinə geniş yer verilir. Məsələn, müharibənin səbəblərindən çox, onun yaranma mexanizmi addım-addım izlənir, tələbələrə və şagirdlərə öyrədilir. Bunun da öz üstünlükləri var. Məsələn, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin dağılma səbəblərini tarixi nəzəriyyələrin bir-ikisi ilə izah etmək olar. Lakin bu, bütün hallarda bir qədər sxematik olur. Amma baş verənlər bütün detalları ilə xüsusi kursda öyrədilsə, bunun da öz nəticələri olar. Görünür bu, tarixilik prinsipinin ən düzgün tətbiqidir. ABŞ təhsilində böyük tarixi hadisələr, siyasi və iqtisadi böhranlar həmin üsulla tədris olunur. Bu, ideoloji sxemlərdən qaçmağa, tarixi hadisənin necə baş verdiyi haqqında tələbə və şagirdlərdə təsəvvür yaratmağa imkan verir. Artıq marksist hökumətlər də bu üsula əl atırlar: məsələn, Çində SSRİ-nin dağılmasını öyrənən xüsusi institut açılıb. Bu da satqınlar və vətənçilər mifindən qaçmaq istəklərindən yaranıb. Çünki həyat heç vaxt bir fikrə sığmır.

Etiraf edək ki, sovet tarixçiliyində sxematizm güclü idi və bu, bizim oxuduğumuz dərsliklərdə də öz əksini tapmışdı. Belə sxematizmdən qaçmağın ən sadə və etibarlı üsulu tarixi hadisələrin konkret ardıcıllığını öyrətməkdir. Əlbəttə, burada faktlar içində dolaşmaq təhlükəsi də qalır. Amma hadisəni ixtisaslı mütəxəssis şərh edirsə, faktlar çoxluğu çaşdırıcı olmur, yaxşı mütəxəssis onlarda seçmə aparır. Tarixi hadisələri belə öyrətmə metodu plüralist düşüncənin inkişafına gətirir. Ayıq şagird hadisələrdə özü üçün maraqlı olanlara daha çox diqqət yetirir ki, bu da müxtəlif görmə bucaqlarına yol açır. Əlbəttə, bunlar bütün tarixi öyrətmək üçün yararlı sayıla bilməz. Amma taleyüklü tarixi hadisələri öyrədəndə deyilən üsul daha çox tarixi faktorların nəzərə alınmasına imkan yaradır.

Lakin tarixilik prinsipi, dövlətlərlə xalqlara fərq qoyulması, fanatizmin inkarı, xəstə millətçiliyin rədd olunması, xalqlar dostluğu ideyası, dinin mədəniyyətdən ayrılmazlığı, dinin dövlətdən ayrı olması prinsiplərində pis nə vardı ki? Marksizmin sağlam tərəflərindən Qərbdə də geniş istifadə olunur. Ona görə sovet dövrünə məxsus hər şeyi dərsliklərdən qovmaq doğru hesab edilə bilməz. C.Cabbarlının “1905-ci ildə” pyesi çarizmin ermənilər və azərbaycanlılar arasında milli ədavəti qızışdırmasına qarşı idi. Sovet vaxtı bunu ehtiyatla pisləmək olardı, bu gün açıq pisləmək və tənqid etmək olar və lazımdır. Lakin bu o demək deyil ki, biz “1905-ci ildə” kimi milli, xalqın gözünü açan əsərləri qadağan edək. Və ya N.Nərimanovun “Bahadır və Sona”sını götürək. Sovet vaxtı xalqlar dostluğu ideyası süni və ifrat şəkildə təbliğ olunurdu. Biz bu gün həmin ifratdan imtina edirik. Amma bununla xalqlar bir-birinə düşmən olmur və N.Nərimanovun bu əsərinin gözdən salınması ədalətli sayıla bilməz.

Dünyada əks proseslər gedir, işçi, yanacaq, informasiya bazarları birləşir. Bunu görə-görə biz məktəblərimizdə milli ədavət ideyalarının təbliğınə, məsələn, rus xalqına qarşı mənfi hisslərin tərbiyəsinə yol verməməliyik. Bunun mənfi nəticələri indi də var: Rusiyanın imperiya kimi tarix dərslərində yeri gəldi-gəlmədi tənqidi uşaqlarda rus dilinə də münasibətin pisləşməsinə səbəb olur. Məktəblərdə, hətta şəhər məktəblərimizdə rus dilinin mənimsənilməsi səviyyəsi xeyli aşağı düşüb. Bu, ilk növbədə, şagirdlərin öz ziyanınadır. Onlar işləmək üçün keçmiş sovet respublikalarına gedəndə dil bilməməyin əziyyətini çəkirlər. Axı, belə hallarda hamı rus dili vasitəsilə ünsiyyət saxlayır. Deməli, rus dili heç bir ideologiyadan asılı olmayaraq azərbaycanlı mütəxəssisin keçmiş SSRİ-nin əmək bazarında rəqabət qabiliyyətini aşağı salır. Bütün dünyada gərəkli dili bilməyənlər daha aşağı ödənişli və ağır işlərdə çalışmalı olur. Göründüyü kimi, burada ideologiya məsələsi yoxdur.

Sovet orta təhsil sisteminin digər üstünlükləri var. Məsələn, ümumi-icbari təhsil ciddi nəzarətdə olan məsələ idi. Bir şagirdin məktəbdən yayınması problemə dönürdü, milisə qədər bu məsələyə qarışmalı olurdu. Amma bu gün məktəbdən yayınmaya laqeyd münasibət yaranıb. Sovet vaxtı niyə bu məsələyə diqqət edilirdi? Çünki mədəni inqilab vaxtı ev-eşiksiz yetim uşaqları küçələrdən yığmağa dövlət külli miqdarda enerji və vəsait sərf etmişdi. Cəmiyyət yaxşı bilirdi ki, məktəbdən yayınan hər bir uşaq sabah həm cəmiyyət, həm də öz ailəsi üçün çoxlu problemlər yaradacaq. Görünür, gənclərin dini sektalara qurşanması bir tərəfdən də onların hansı mərhələdəsə təhsil və məktəbdən yayınmasının nəticəsidir. Gənclər arasında yayılan neqativ halların hamısı bu və ya başqa şəkildə ümumi-icbari təhsil prinsipinə lazımi diqqət yetirilməməsi, uşaqların məktəbdən yayınmasına barmaqarası münasibətlə bağlıdır.

Sovet məktəb sisteminin digər üstünlüyü təhsilin keyfiyyətinə nəzarət idi. Əslində, o zamanlar rayon təhsil şöbələri ən çox bu işlə məşğul olardılar. Müəllimlərin dərslərində direktor və dərs hissə müdirlərindən başqa, maarif şöbələrinin inspektorları da oturar, nəticələr barədə sənəd hazırlayardılar. Yaxşı nəticələr göstərən istedadlı şagirdlərə böyük diqqət yetirilərdi. Mən demirəm ki, biz keçmişə qayıdaq, amma keşmişin yaxşı ənənələrindən də istifadə edək.

Sovet məktəbinin və elminin yaxşı ənənələrindən biri texniki və dəqiq elmlərin tədrisinə üstünlük verilməsi idi. Fizika, riyaziyyat, kimya, anatomiya, fiziologiya, coğrafiya, astronomiya kimi dərslərə xüsusi üstünlük verilirdi. Dəqiq elmlər üzrə qabiliyyət göstərən uşaqlar orta məktəblərdə qayğı ilə əhatə olunurdu. Bu da təbii idi, çünki texniki təhsilin keyfiyyəti ölkədə istənilən texnoloji problemin həllinə imkan verirdi, SSRİ-nin kapitalist ölkələri ilə texniki və hərbi rəqabətində əsas rol oynayırdı. Məktəblərin əyani vəsaitlərlə təminatına xüsusi fikir verilirdi. Fənn olimpiadaları keçirilirdi. Nəticəsi də o olurdu ki, Qərb ölkələrindən qat-qat kasıb yaşayan sovet alimləri dövlətin texniki geriliyinə yol vermirdilər.

Bütün dünyada bu gün orta təhsildə profil ixtisasları üzrə bölgü geniş yayılıb. Bu, bizim orta təhsil sistemində ən zəif yerimizdir. Sovet vaxtı, 60-cı illərin əvvəllərində belə təşəbbüslər oldu. Qızlar üçün təbabət, evdarlıq, oğlanlar üçün traktor və avtomobil texnikasının əsasları fənləri keçilməyə başladı. Sonra bunları artıq vəsait tələb etdiyinə görə yığışdırdılar. Bu gün kənddə torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət, ailə təsərrüfatları bir reallıqdır. Onların gəlirli olmasından ötrü ailə üzvləri torpağı əkib-becərmək üçün texnikadan tam istifadə edə bilməlidirlər. Bu gün bizim kənd məktəblərində bunlar öyrədilmir.

İlk baxışda deyilənlər bilik məsələsinə oxşamır, həm də təhsilin təşkilində ciddi məsrəflər tələb edir. Lakin bu məsrəflər öz səmərəsini göstərir. Doğrudur, bu bilik və bacarıqlar olimpiadalarda da ortaya gəlmir. Amma xalqın kökü olan kənddə iqtisadi tərəqqiyə, burada qalıb yaşayan gənclərin sayının artmasına, orada dolanışığın yaxşılaşmasına mühüm kömək edər. Azərbaycan kəndinə iqtisadi çiçəklənmə, ərzaq təhlükəsizliyi, bolluq və firavanlıq gətirər.

Regionda şərabçılıq, turizm infrastrukturu varsa, müvafiq liseylər təşkil edilməlidir. Meyvə emalı, ət-süd istehsalı varsa, yenə də bu cür. Bu həm təhsili həyata yaxınlaşdırır, həm də gənclərin öz regionunda iş tapmasına yol açır. İndi Milli Məclisə “Kooperasiya haqqında” yeni qanun layıhəsi təqdim olunub. Bu qanundan sonra kənd yerlərində istehsal fəaliyyətinin aktivləşəcəyi gözlənilir. Ona görə məktəblərdə də buna uyğun proqram və dərslər tətbiq olunmalıdır. Hazırda kənd yerində fermer balasının 15 yaşından traktor və avtomobil sürməsi, elektrik təsərrüfatından baş çıxarması, bitkiçiliyin əsaslarını bilməsi sadəcə, zərurətdir.

Yaxşı müəllim və yaxşı dərslik tədrisin ən köklü şərtləridir və burada təzə bir şey yoxdur. Bizim üçün dərslik problemi daha aktualdır. Çünki biz keçid cəmiyyətindəyik və fəal islahatlar aparırıq. İslahatlarımızın istiqaməti ən çox dərsliklərdə və onların öyrədici istiqamətində görünməlidir. O biri tərəfdən, müasir təhsil çöx mürəkkəbləşir və böyük sürətlə bu proses davam edir. Məktəbdə öyrədilən biliyin keyfiyyəti, konkretliyi getdikcə daha artıq əhəmiyyət kəsb edir. 30-40 il bir dərsliklə dərs deyən müəllimin bu təzə meyarlara cavab verməsinin bir köməkçisi ola bilər: keyfiyyətli yeni proqram və dərsliklər.

Bizim təhsil müstəqillik illərində plüralizm prinsipinə keçib. Bu məsələ ciddi əhəmiyyətə malikdir. Lakin tədrisin özündə, təbiətcə çox konservativ olan bu sahədə ciddi çətinliklər də yaranır. Cəmiyyətdə fikir müxtəlifliyi artır və bu müxtəlif informasiya kanalları vasitəsilə həm şagirdlərin, həm də müəllimlərin evlərinə və yaddaşlarına daxil olur. Buna müqavimət göstərmək mənasızdır, amma buna öyrəşmək və onu qəbul etmək də çətindir. Xüsusilə köhnə nəsil müəllimləri üçün.

Təhsil Nazirliyində son vaxtlar dərslik probleminə ardıcıl diqqət yetirilməsi və bu sahənin yenidən qurulması təşəbbüsləri böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Dərslik komissiyasının tərkibi yenilənib, bu tərkib müsabiqə əsasları ilə yaradılıb. Əvvəllər bunlar yox idi. Dərslik - islahatların da əsas alətidir, müvafiq dərsliklər vermədən islahatlar ümumi söhbət olaraq qala bilər. 30 ilin müəllimi yeni proqrama nə qədər müqavimət göstərsə də, sonda dərslik əsasında dərslərinə hazırlaşmalı, onu yenidən qurmalıdır.

Təhsildə plüralizmin ən mürəkkəb sahəsi dərslik çoxluğunda müəllimlərə istiqamət verməkdir. Yaxşı dərsliklərimiz çoxdur. Amma müəllim onlardan necə baş çıxarsın, yaxşısını necə seçsin? Bu, ciddi bir problemdir. Bunun üçün metodiki iş qat-qat təkmilləşməli və yenidən qurulmalıdır. Bunun ən sadə üsulu dərsliklərin sorğu yolu ilə reytinqə cəlb edilməsdir. Müəllimlər hansı dərsliklərdən və vəsaitlərdən istifadə edirlər? Bu, obyektiv sorğular vasitəsilə müəyyən edilə bilər. Yəni, nə qədər ki, biz dərslik və vəsaitlərin obyektiv və şəffaf saf-çürük edilməsinə, monitorinqinə nail ola bilməmişik, təhsildə plüralizm söz olaraq qala bilər. Çünki seçim imkanı, peşəkar rəqabət yoxdursa, deməli, faktiki fikir çoxluğu da hələ müəyyən deyil.

Sovet vaxtı təbiət elmləri üzrə dərsliklərin hamısı ruscadan tərcümə olunurdu. Bunun da müsbət və mənfi nəticələri var idi. Müsbət nəticələri o idi ki, dərsliklərin elmi tərəfi daha səviyyəli olurdu, böyük mütəxəssislər tərəfindən yazılırdı. Ümumiyyətlə, bu məsələyə həmişə diqqət etmək lazımdır. Hər bir dərslik ən əvvəl elmin konkret bir sahəsini əks etdirir və elmi informasiya daşıyır. Ona görə dərsliyin müəllifi, ilk növbədə, müvafiq elm sahəsində sanballı mütəxəssis olmalıdır. Heç bir pedaqoji təcrübə dərsliyin elmi səviyyəsini və əsaslarını əvəz edə bilməz. Mən bu məsələyə niyə diqqət edirəm? Ona görə ki, bizdə ali məktəblərə uşaq hazırlayan fənn müəllimləri xeyli dərsliklər yazıblar və çap da etdiriblər. Bunlara test imtahanlarına hazırlıq üçün metodiki vəsait demək daha doğru olar. Əslində, bunların buraxılmasında mənfi bir şey yoxdur.

Yaxşı hazırlıqlı müəllim belə vəsaitlərdən asanlıqla baş çıxarır. Amma bu dərsliklərin əksəriyyəti tədris üçün deyil, test imtahanlarına hazırlaşmaq üçündür. Burada adətən, məsələlər əzbərlənmək üçün rahat olsun deyə, qısa formulə edilir. Lakin mövzunun mahiyyəti üzrə şərhinə diqqət yetirilmir, test imtahanında buna ehtiyac yoxdur. Amma təhsil və keyfiyyətli bilik baxımından mövzuları mahiyyəti üzrə bilmək mühüm məsələdir, bəlkə də yaxşı təhsilin məqsədi elə budur. Təhsil mütəxəssisləri bunu çoxdan deyirlər: mahiyyət üzrə bilikli olanlar əzbərçilərdən uğurlu olurlar. Elə buna görə test imtahanlarına hazırlıq üçün yazılan vəsaitləri dərsliklərlə qarışdırmaq olmaz. Başlıcası isə bu vəsaitlərdən dərslərdə istifadə etmək mexaniki əzbərçiliyin yayılması ilə nəticələnə bilər. Yaxşı deyiblər, zamanın yeganə meyarı yaddaşdır.

Tərcümə dərsliklərin və vəsaitlərin mənfi tərəflərindən biri də dil və terminologiya ilə bağlıdır. Məlumdur ki, dərsliklərin əsas məqsədlərindən biri milli tədris məkanında vahid terminoloji standartların tətbiqidir. Vahid dərsliklərdən istifadə həm də elə bu standartların yaranması və möhkəmlənməsidir. Orta və ali təhsildə, elmi mətnlərin yazılmasında və onlardan istifadə prosesində terminoloji sabitlik fundamental əhəmiyyət daşıyır. Həm təhsil alanlar, həm elmi yaradıcılıqla məşğul olanlar arasında normal anlaşmanı təmin edir. Məsələn, cənubi azərbaycanlılar o tayda başqa dildə yazılmış dərsliklərdən istifadə edirlər. Ölkəmizə elmi iş müdafiə etməyə gələndə onlar bizim elmi kitabları mənimsəməkdə çətinlik çəkirlər. Bəzən açıq deyirlər ki, sizin dərslikləri anlamırıq. Bu, heç də Azərbaycan dilini pis bilməkdən doğmur. Bu problem ilk növbədə, müxtəlif dərsliklərlə təhsil almaqdan irəli gəlir. Müxtəlif dərsliklər isə müxtəlif terminoloji aparat deməkdir. Terminlər elmin qapısıdır, onları mənimsəmədən, onların dəqiq mənalarını öyrənmədən elmi mətnləri anlamaq çətindir. Eyni problemlə bizim ali təhsilli gənclər Türkiyədə elmi iş aparmaq istəyərkən onların dərsliklərindən istifadə edəndə üzləşirlər.

Mən termin məsələsinin üstündə ona görə dururam ki, dərslik və vəsaitlərin çoxluğu terminoloji baxımdan da pintilik yaradır. Xüsusilə, xarici dil bilən dərslik və vəsait müəllifləri bildikləri digər dildəki dərsliklərdən paralel terminlər işlədirlər. İlk baxışda bu, adi bir hal kimi görünür. Amma dərslik və vəsaitlərdə terminoloji pintilik, artıq paralel terminlərin işlədilməsi cəhdi təhsilin keyfiyyətinə böyük ziyan gətirə bilər. Orta təhsil nədir? Müəyyən mənada müvafiq fənlərin terminoloji bazasını mənimsəməkdir. Paralel terminlərdən lüzumsuz istifadə bizi, necə deyərlər, həm Əli aşından, həm də Vəli aşından məhrum edə bilər. Orta məktəbdə şagirdə bir məna verən beş sinonim termini öyrətməyə ehtiyac yoxdur. O, ali təhsil zamanı ehtiyac yaranarsa, bunu öyrənəcək.

Belə dolaşıqlıq bütün dərsliklərdə müşahidə oluna bilir. Amma qrammatika və informatika dərsliklərində daha çoxdur. Bu da müəllimlərdən gəlir: xarici dildə dərslikdən istifadə edən müəllim orada rast gəldiyi terminlərdən sərbəst tərcümə və istifadə edir. Vacibdir ki, dərslik yazan müəllif terminoloji sabitliyin köklü əhəmiyyətini həmişə nəzərdə saxlasın və terminlərin tərcümə ənənəsinə riayət etsin. Ədəbiyyatşünaslıqda Mir Cəlalın, qrammatikada Muxtar Hüseynzadənin dərslikləri terminoloji sabitlik üçün əsas götürülə bilər və götürülməlidir. Terminologiya sahəsində təftişçilik müəllim üçün şəxsi yaradıcılıq işi deyil. Burada sərbəstlik təhsilin keyfiyyətinə tərs mütənasibdir. Hər bir müəllim terminoloji sabitliyin qoruyucusu olmalıdır və bu, çox ciddi bir məsələ - təhsilin keyfiyyəti məsələsidir.

İnformatika indi həyatın bütün sahələrində var və hər yerdə onun tədrisi həyata keçirilir. Bu fənn üzrə sabit terminoloji baza yaratmaq, paralelliyi aradan götürmək üçün xüsusi heyət yaratmaq olar ki, onlar da nazirlikdəki dərslik komissiyası xətti ilə normativ informatika dərsliyi yaradıb buraxsınlar. Yeni kompüter proqramları bir-birinin ardınca həyatımıza daxil olur. Bunların öyrədilməsinə banklardan universitetlərə qədər bütün sahələrdə ehtiyac yaranır. Belə yeni proqramları asan öyrətmək üçün bu sahədəki bütün tədrisi sabit terminoloji özülə qoymaq lazımdır. Bu sahədə özfəaliyyət həddən artıq çoxdur. Kompüter sahəsində yaxşı savadı və vərdişləri olan kadrlara ehtiyac isə gündən-günə artır.

Fikrimcə, biz xarici dillərdən dəqiq elmlərə aid ən keyfiyyətli dərslik və vəsaitlərin tərcüməsinə hər vasitə ilə kömək etməliyik. Lakin bu tərcümələrə diqqətlə yanaşmaq, bu işə səriştəli mütəxəsissləri cəlb etmək şərti əsas götürülməlidir. Bu da Azərbaycanda təhsili müasirləşdirməyin üsullarından biridir. Nazirlər Kabineti nəzdində yaradılmış tərcümə mərkəzini də bu işə cəlb etmək olar.

Dəqiq elmlərə aid dərsliklərdə terminologiya məsələsi daha mürəkkəbdir. Buradakı terminlərin çoxu şifahi dildə işlənmir, şagirdlərin eşitmədiyi beynəlmiləl və düzəltmə terminlərə əsaslanır. Onların yadda saxlanmasına müvafiq olaraq daha artıq yaddaş enerjisi gedir. Lakin ölkəmizin bu gün və sabah sürətli tərəqqisi, neftdən sonrakı beynəlxalq əmək bölgüsündə yeri və iştirakı dəqiq elmlərin orta və ali məktəblərdə tədris səviyyəsindən asılı olacaq. Ona görə müvafiq profilli məktəb və liseylərin təşkilinə, onların hər cür vəsaitlə təmin olunmasına, yaxşı oxuyanlar üçün hər cür stimullar yaradılmasına diqqət yetirilməlidir. Texniki ixtisaslı kadr hər yerdə rəqabət qabiliyyətli sayılır. Belə insanlar xaricı ölkələrə işləməyə gedəndə də humanitar təhsili olanlara nisbətən asan və daha yüksək ödənişli iş yerləri tapırlar.

Dərsliklərin, vəsaitlərin, müəllim təcrübəsinin monitorinqi geniş və dövlət əhəmiyyətli bir məsələdir. Bəlkə də dərslik komissiyasına paralel olaraq ayrıca bir dərsliklərin və vəsaitlərin monitorinqi mərkəzi də yaratmağa dəyər. Çünki dərslik yazmaq ayrı, onu qiymətləndirmək, bu sahədə daim araşdırma aparmaq başqa bir işdir. İndi dövlət və özəl təhsil yanaşı gedir. Hər ikisində yeni dərsliklər və vəsaitlər, proqramlar hazırlanır. Bunları dərc etməkdə hər müəssisə sərbəstdir. Bu böyük sahədə şəffaflıq yaratmaq, pisi yaxşıdan, müasiri köhnəlmişdən ayırmaq böyük dövlət əhəmiyyətli işdir, birbaşa tədrisin təşkili, məzmunu və effektivliyi ilə bağlı məsələdir.

Belə hesab edirəm ki, xaricdə təhsil bu sahədə apardığımız islahatların tərkib hissəsiidir. Ölkə rəhbəri bu sahəyə daim qayğı göstərir və böyük vəsait ayırır. Bu da təsadüfi deyil. Xaricdə oxuyub gələn mütəxəssislər vətənimizə qabaqcıl ölkələrin təhsil standartlarını və nailiyyətlərini gətirirlər. Ona görə bu sahəyə ən istedadlı gənclərimizi yönəltməliyik, ən çox onlar qayıdıb ölkəmizin tərəqqisinə töhfə verə bilərlər. Buradakı seçimdə də texniki profilli ixtisaslara üstünlük verilməlidir.

Əvvəllər insanlar cavanlıqda təhsil alırdılar. Sonra isə bu bilikləri praktikada tətbiq edir, həyat təcrübəsi toplayırdılar. Amma müasir texniki tərəqqinin sürəti insanlardan yeni bir şey tələb edir: ömür boyu təhsil almaq indi bir normaya çevrilib. Kim geri qalmaq istəmirsə, öz ixtisasının inkişafı qayğısına qalırsa, həmişə oxumalıdır. Fasiləsiz təhsil indi həyatın reallığı və deyərdim ki, sərt tələbidir.

Bu təhsil indi hələ məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrində başlanır. Dövlətimiz həmin müəssisələrin inkişafına böyük qayğı göstərir, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq onların şəbəkəsini genişləndirir, onlara vergi güzəştləri tətbiq edilir. Bu sahədəki dövləti və humanitar işlərin əsas təşkilatçısı Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, ölkənin birinci xanımı Mehriban Əliyevadır. Onun insanpərvər, sülhməramlı fəaliyyəti bütün dünyada əks-səda verir, xalqımızın və dövlətimizin nüfuzunu yüksəldir.

Mehriban xanım Əliyevanın təhsilə, məktəb tikintisinə qayğısı, ölkənin dünya humanitar düşüncə məkanına inteqrasiya sahəsindəki miqyası görünməyən işlərini saymaqla bitməz. Onların başında şübhəsiz ki, kimsəsiz və şikəst körpələrə, onların müalicə ocaqlarına maddi və mənəvi qayğısı durur. Birinci xanımın layihələrinə baxanda az qala, bütün Azərbaycan qadınlığı ona bənzəməyə çalışır, nəsə xeyirxah bir iş görməyə, bir xeyriyyə aksiyasında iştirak etməyə can atır. Bu, mənəvi kamillikdir, milli düşüncəmizin ən ali cizgilərinin təzahürüdür.

Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Heydər Əliyev Fondu xalqımızın sabahı üçün köklü şəkildə əhəmiyyəti olan yeni bir layihəyə start verib. Bu, məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin inkişafı proqramıdır. Bəli, fasiləsiz təhsil həm də körpəlikdən başlayır. Nə qədər vaxtında və uzaqgörənliklə seçilmiş layihədir! Müasir, qabaqcıl təhsil sistemi yaratmaq üçün bu işi uşaqların körpə yaşlarından başlamaq lazımdır, çünki tədris olunan biliklərin zəruri həcmi gündən-günə artır. “Uşağa tərbiyə ver, tərbiyə almamışdan” deyib atalar. Hər bir azərbaycanlının təhsildəki, ixtisas biliyindəki rəqabət qabiliyyəti körpəlikdən inkişaf etdirilməlidir.

Bu qayğıdır, həm də gələcəyimizə, nəvələrimizə qayğıdır. Keçid dövründə ən çox ziyan çəkən məktəbəqədər təhsil və tərbiyə müəssisələri olub. Bu barədə çox yazılıb, çox deyilib, indi konkret işlər məqamı gəlibdir. Şübhəsiz ki, bu sahədə tələbin təklifi üstələməsi bir faktdır. Müvafiq xidmətlərin bahalığı da buradan doğur. Bu düzəldilməlidir. İşləyən analarımız, qadınlarımız üçün bu, mühüm sosial problemdir. Məktəbəqədər uşaq müəssisələri qadınlarımızin şəxsi, peşə və sosial həyatını daha məzmunlu etməlidir.

Təhsil cəmiyyətin özəyi olan hər evə, hər ailəyə bağlanan mürəkkəb prosesdir. Bu prosesdə başlıcası, dövlətin qayğısı, bunun üçün vəsaitlərin olmasıdır. Bunların hər ikisi xoşbəxtlikdən bizdə kifayət qədərdir. İndi əsas vəzifə müəllimləri və cəmiyyəti bu işə daha fəal cəlb etmək, bu sahədəki formalizmi və laqeydliyi aradan götürməkdir. Təhsildə xırdalıq, detal yoxdur, burada hər şey mühümdür. Bu, bütün cəmiyyətin işidir.

Nurlana ƏLİYEVA,

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin direktoru,

YAP Qadınlar Şurasının sədri, filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.-2015.- 17 mart.- S.5.