Fəsillərin yaranmasında Novruzun yeri

Novruz bütöv bir sistem olub, ilin 365 gününü əhatə edir. İlin təzələnməsini təsdiqləyən astronomik hadisənin - Günəşin zenitdə olması, yerin cənub və şimal yarımkürələrini eyni səviyyədə işıqlandırması, gecə-gündüz bərabərliyinin yaranması Novruzun təntənə dövrü sayılır. Təqvim Novruzdan (21-22 mart) başlanır. Günəşin gecə-gündüz bərabərliyindən ilin ən uzun gün vəziyyətinə qədər (22 iyuna) olan dövr yaz adlandırılır. Elə bu qlobal kainat hadisəsini müşahidə edən insanlar həmin günləri martın 21-22-ni təntənəli qeyd edirlər. Kainat və planetin sirlərinə kifayət qədər bələd olan Azərbaycan türkləri yazın ilk gününü həssaslıqla müşahidə etmişlər.

Xalqın min illərlə apardığı müşahidələrdən gəldiyi qənaətə görə, bahar fəslinin birinci günü yazı, ikinci günü yayı, üçüncü günü payızı, dördüncü günü qışın əlamətlərini bildirirdi. Baharın ilk günü yağmurlu-yağmursuz, küləkli-küləksiz olması ilə müəyyənləşdirilərdi ki, yaz necə keçəcək. Əgər hava küləksiz və yağmursuz keçərsə, yazın da xoş keçəcəyi güman edilər. Əgər həmin gün hava soyuq və yağmurlu keçərsə, yazın da yağmurlu olacağı qənaətinə gəlinər. Müşahidə əsasında xalq belə bir dəqiq qənaətə gəlmişdi ki, yaxşı il yazından bəlli olar. Hava, günəş və təbiət üzərində aparılan müşahidələr nəticəsində qarşıdakı üç gündə digər üç fəsil-yay, payız və qış haqqında proqnoz verilər.

Xalq yazın birinci ayını “qarayaz” adlandırır. Torpağın tam göyərməməsi, yaz şumunun aparılması ilə bağlıdır. Bir ay keçəndən sonra deyərdilər ki, yazın “qırxı” çıxdı. “Yazın qırxı” çıxandan sonra camaatda rahatlıq yaranardı. Qarayazdan ən çox yadda qalan “Qarının borcu” və “Danaqıran” adlandırılan günlərdir. “Qarının borcu” adlandırılan günlərlə bağlı “Danaqıran”la əlaqədar folklor nümunəsinin bir versiyasında deyilir ki, danaqıran çiçəyinin açdığını görən bir kişi mal-qarasını yaylağa aparır. Özü ilə yaylağa 40 şələ ot, 40 kötük odun və 40 ədəd çörək götürübmüş. Qəflətən hava tutulur, çovğun qopur, qar yağır.

Kişi 40 şələ otu heyvanlara yedizdirir, 40 çörəyi özü yeyir, 40 kötüyü isə yandırıb qurtarır. Hava açılmır ki, açılmır. Ot-ələfi qurtardığından mal-heyvan acından tələf olur. Dərin peşmançılıq hissi keçirən kişi öz-özünə deyir: “Ay bunu qırx deyən zalım, əlli deyərdin də!” Bu əhvalatla bağlı Şirvan bölgəsində belə bir deyim formalaşıb: “Qırx kötük yanan, qırx çuval saman, Allah aman” . Martın sonu ilə aprelin birinci yarısı arasına Azərbaycanın bir çox regionlarında “keçiqıran” deyilir. Həmin günlər havalar sazaqlı, soyuq keçir, külək əsir. Keçi də şaxtaya, soyuğa dözümsüz olduğundan qışdan arıq çıxır, yazın soyuq-sazağına duruş gətirə bilməyib qırılırlar. Buna görə də həmin dövrə keçiqıran deyirlər.

“Yazın qırxı” çıxdıqdan sonra yaz şumu başlayır. Yazın son dövrü 20 gün davam edir. Həmin müddətə “qızılgül” dövrü deyilir. “Qızılgül” dövrü “arpa biçini” və ya “arpaya cin çəkilən” dövr kimi də tanınır.

Yay fəsli gündüzün ən uzun vaxtından (22 iyun) payız gecə-gündüz bərabərliyinə (22 sentyabr) qədərki dövrü əhatə edir. İlin ən uzun günü və ən qısa gecəsi də elə iyunun 22-nə düşür. Astronomik təzələnməyə görə bu dövrə Novruzun yay məqamı deyilir. İyunun 22-dən başlayaraq gündüzlər dekabrın 22-dək get-gedə qısalmağa, gecələr uzanmağa başlayır. Lap qədimlərdən xalq arasında yay ilin “anbarı” sayılıb. Kənd təsərrüfatı işləri - əkin-biçin və məhsul toplanışı əsasən yayda həyata keçirilirdi. Hətta yayın son ayında əkin-səpin də aparılırdı. Uzun illərin müşahidə və təcrübəsinə istinad edən xalq yayı iki əsas mərhələyə bölürdü. İyunun 22-dən başlanan birinci mərhələ 45 gün davam edirdi. Bu mərhələ “quyruq doğdu” və ya “quyruq dondu” dövrünə kimi davam edir.

Quyruq doğana qədər olan dövrü də xalq 2 mərhələyə bölürdü. Xalq təqvimində iyunun 15-dən iyulun 15-nə qədər olan dövrə “qoradəyən ay” deyilərdi. Ardınca “qorabişirən ay” gəlir. İyulun 15-dən avqustun 15-nə qədər olan dövrə qorabişirən ay deyilib. İlin ən isti günləri bu ərəfəyə təsadüf etdiyindən qora yetişir, şirinləşir. “Quyruq dondu” və ya “quyruq doğdu” ilə yayın ikinci mərhələsi başlayır. Bu mərhələnin adı ilə bağlı xalq arasında iki versiya var. Bir versiyaya görə həmin vaxt - yay yarı olanda Ayı bürcündə dalbadal quyruqlu kimi 2-3 ulduz görünür. Həmin ulduzun doğması ilə əlaqədar bu vaxta “quyruq doğan” deyilir. Həmin mərhələdə istilər bir qədər səngiyir.

İkinci versiyaya görə, həmin gün - avqustun 6-da kəsilmiş qoyunun gecə çöldə ağacdan asılmış quyruğu donur. Hər iki variantın ifadə mahiyyəti eynidir. Yayın ikinci mərhələsi başlayandan sonra qışa hazırlıq daha da artır. Azərbaycanın bir çox regionlarında quyruq doğandan sonra yay şumuna başlanılırdı. Yayda əkilən taxıl “arağac” adlanardı. Xalqda minillik müşahidələr belə bir qənaət yaratmışdı: “əkin gərək iki yay görsün, yay ək, yay biç”. “Xalqın qənaətinə görə, quyruq doğana qədər bal kəsmək olmazdı, çünki həmin ərəfədə bal sulu olar. Quyruq doğandan sonra camaat bal kəsməyə başlayardı”.

Novruz sisteminin üçüncü məqamı payızdır. Payız sentyabrın 22-dən dekabrın 22-dək davam edir. Novruzun payız dönəmində yaz məqamında olduğu kimi, gecə ilə gündüz yenidən bərabərləşir. Günəşin istiliyi azalır, gündüzlər qısalır. Sentyabrın 21-22-də Novruzun yaz dönəmində olduğu kimi, gündüz ilə gecə bərabərləşir. Xalqın inam və müşahidəsinə görə, Günəşin hökmranlıq müddəti qurtardığından taxtdan düşür. Payız yaz və yayın maddi-mənəvi yekunudur. Payızda yetişmiş məhsul yığılır, yeni məhsulun özülü qoyulur, payız şumu və səpini aparılır. Dağlıq və dağətəyi bölgələrdə payız şumuna bir qədər tez başlanılardı ki, əkilmiş taxıl soyuğa, qara düşməsin.

İnsanlar qışa hazırlığın əsas işlərini payızda tamamlayardı. Qışın sərt və mülayim keçəcəyini də müxtəlif yardımçı təbii vasitələrin köməyi ilə elə payızda müəyyənləşdirərdilər. Xalq fenologiyasına (bitki və heyvanların həyatındakı hadisələrin qanunauyğunluğu) görə, çinar ağacı yarpağını başdan tökməyə başlayardısa, həmin ilin qışı mülayim keçəcəyi gözlənilirdi. Əgər çinar aşağıdan yarpaq tökümünə başlayardısa, qışın sərt olacağı proqnozlaşdırılırdı. Ağaclar yarpaqlarını gec tökərdisə qışın son dərəcə sərt keçəcəyi və uzun sürəcəyi gözlənilirdi. Qış insanlar üçün məşəqqətli dövr sayılırdı. Elə bu səbəbdən xalq payızla bağlı deyirdi: “Qorx payızdan, qabağından qış gəlir. Qorxma qışdan, qabağından yaz gəlir”. Qışa hər cür ehtiyat görən insanlar mənəvi-psixoloji baxımdan da ona tam hazır olduqlarını nümayiş etdirirdilər. Qədim tarixə malik olan “Kəvsəc” bayramı da elə bu niyyətlə keçirilirdi. “Kəvsəc” oyunu payızın ortalarında (noyabrda) keçirilirdi. “Kəvsəc” geniş xalq kütlələrinin marağına səbəb olan mərasim tamaşası idi. Bu mərasim tamaşasının leytmotivini camaatı psixoloji cəhətdən qışa hazırlıq təşkil edirdi. Komik qiyafədə olan bir nəfər əynində cındır paltar qatıra minib meydana çıxar və əlində tükü yolunmuş qarğa tutarmış. Ətrafdakılar onun üst-başına soyuq su tökərmiş. Ancaq o, bunu hiss etdirmədən “istidir - istidir” - deyə qışqırar, əlindəki yelpiklə üzünü yelləyərdi. Həmin şəxsin bir əlində qarğa tutması da təsadüfi olmayıb. Xalqımızın inamlarından bizə məlumdur ki, qarğanın “qarr”, “qarr” səslənməsi qarın, qışın çağırılması kimi mənalandırılıb. Buradakı qatır da qışın simvoludur. Məlumdur ki, qatır doğub-törəmir, artıb-çoxalmır. Qış da qatır kimi barsız-bəhərsizdir.

Tədqiqatçıların bəziləri “Kəvsəc” mərasim tamaşasını Novruz ərəfəsində keçirilən “Qarı ilə martın deyişməsi” və qarı nənə ilə bağlı olan digər süjetli səhnələrlə eyniləşdirirlər. “Kəvsəc” meydan tamaşasının bir sıra variantları olmuş (A.Nəbiyev), ancaq yuxarıda qısa mündəricəsini xatırlatdığımız mərasim oyunu daha qədim və populyar idi.

Qış fəsli dekabrın 22-dən martın 22-dək davam edir. Xalq təqviminə görə 40 gün böyük, 20 gün kiçik çillədən və 30 gün Boz aydan ibarətdir.

Novruz daxili harmoniyası, dəyişilməz nizamı olan sistemdir. 365 (4 ildən bir 366) gündən ibarət olan il, 4 fəslə, hər fəsil 3 aya, hər ay 4 həftəyə, həftə isə 7 günə bölünmüşdür. Bu harmoniya sutka ərzində də özünü qoruyub saxlayır. Əski zamanlarda Azərbaycan türkləri vaxt və təqvim anlayışını özləri üçün dəqiqləşdirmişlər. Vaxt və təqvim anlayışlarında səhvə yol vermədiklərinə əmin olan müdrik xalqımız qənaət və düşüncələrini folklor nümunələrində belə açıqlamışdılar:

Babanın bir çuxası var,

On iki cibi,

Hər cibində otuz düymə,

Hər düymənin bir üzü ağ,

Bir üzü qara.

Xalqın təfəkküründə baba kainatı, çuxa ili, on iki cib ilin aylarını, otuz düymə ayın günlərini, ağ və qara düymələr isə gecə və gündüzün rəmzidir.

Məna və mahiyyətcə bu tipli folklor nümunələri olduqca çoxdur. Dərin müşahidə və güclü yaddaşa malik xalqımız hər ayın və hətta hər günün belə xarakterini müəyyənləşdirə bilmişlər. Fevralın 22-dən martın 22-nə qədər olan bir aylıq dövrə Boz ay, aprel ayına - leysan, may ayına ağlar - güləyən, iyuna - vaynənə, iyula - qorabişirən, avqusta - quyruq donan (quyruq doğan), sentyabra - sol, yan, noyabra - qırovdüşən deyiblər.

Bu adlar təsadüfi verilməyib. Uzun illərin dərin müşahidələrindən, dönə-dönə sınaqdan çıxarıldıqdan, təcrübədən keçdikdən sonra verilibdir.

Xalqın uzun illər ərzində gəldiyi qənaət belə idi ki, payız gecə-gündüz bərabərliyindən sonra günəş tədricən taqətdən düşür. Belə bir inam da var idi ki, günəş dərinliyə düşür. Dekabrın 21-22-nə kimi günəş tamam taqətdən düşmüş durumda olur. Dekabrın 21-22-nə qədər gündüzlər qısalır, gecələr uzanır. Nəhayət, qış gündönümündə Günəş zodiakın ən dərin guşəsinə - Oğlaq (Təkə) bürcünə girir. Həmin gün ilin ən uzun gecəsidir. Bu astronomik hadisə də dualizmin əlamətidir. Gecə ilə gündüzün döyüşü gedir. Həmin gecənin uzunluğu 14 saat olur. Xalq həmin gecəyə “şəbi - yelda”, “leylət - təvil” (ilin ən uzun və qaranlıq gecəsi) demişdir. “Şəbi - yelda” gecəsinin səhəri günəş yeniləşmiş vəziyyətə gəlir. Güclənmiş, qüvvətlənmiş durumda olur. XX əsrin ortalarına kimi xalqımız dekabrın 21-ni - qış gündönümünü təntənəli şəkildə, bayram səviyyəsində qeyd etmişlər. Həmin bayram ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif adlar daşısa da, onun mahiyyəti və məqsədi dəyişməmiş, erkən çağlar “Sıraqan”, yaxud “Çıraqan”, yəni işıq bayramı, nursaçan bayram, sonralar isə “Nüvədruz” adı (sözün mənası doxsan gündür. Novruza qədərki 90 günlük qış soyuqları dövrünə işarədir) altında qeyd edilmişdir. Elə bu səbəbdən çox vaxt onu “Doxsan bayramı” da adlandırmış, son yüz ildə isə o, sadəcə, “Çillə gecəsi”, yaxud “Şəbi-çillə” mərasimi kimi şöhrət tapmışdır.

Xalqın həmin günü bayram səviyyəsinə qaldırmaqda niyyəti Günəşin “çilləsini” kəsmək olubdur. Mənbələrə istinadən deyə bilərik ki, Azərbaycanın bir çox yerində dekabrın 21-də küçə və meydanlarda tonqallar çatılar, ev-eşik, dükan-bazar işığa qərq olardı. Həmin gecə hər bir ev sahibi öz evində olmalı, bayramı ailə-uşağı ilə birlikdə qeyd etməli idi.

Bir çox mənbələrdə Xəzan - Mehrikan bayramının payızın sonu, qışın əvvəlində keçirildiyi qeyd edilir. Bu bayramla Novruz bayramı arasında eyniliklər var. E.Aslanın yazdığına görə, Mehrikan - Xəzan bayramı islamdan öncə III-V əsrlərdə, təxminən beş yüz ilə yaxın dövrdə və ondan sonrakı əsrlərdə Azərbaycanda Novruzdan sonra əhali tərəfindən çox sevilən bayram olmuşdur.

Novruz sisteminə daxil olan mərasimlərdən biri də Sədə bayramıdır. Tarixdə bu mərasim od-atəşfəşanlıq bayramı adlandırılıb. Sədə-şölələnən od mənasını daşıyır.

Ə.Biruni Sədə bayramının yanvarda yox, dekabrın 21-də keçirildiyini yazır. Məlumdur ki, oda inam, oda sitayiş zərdüştlikdən çox-çox əvvəllər mövcud olmuşdur. Zaman-zaman Azərbaycanda odla bağlı bir çox bayram və mərasimlər keçirilmişdir. Sədə bayramı bəhmən ayının 5 və 10-cu günləri (yanvarın 24-29-da) arasında keçirilirdi. Mənbələrə istinadən müəyyən edilib ki, Azər və Sədə mərasimlərindən əlavə, odla bağlı bir neçə bayram mövcud olmuşdur. Su ilə bağlı da müxtəlif mərasimlər keçirilmişdir.

Professor A.Nəbiyev “Ritual, mərasim və bayramlarımız” adlı məqaləsində yazıb: “Çox az xalqlar var ki, onların dünyəvi düşüncəsi bu qədər zəngin, geniş və əhatəli halda bayram ritual və mərasimlərində əks olunsun. Novruz yekunlaşdıqdan sonra onun ümumi məzmun dəyərləri özündən sonrakı ritual, ayin, etiqad və mərasimlərdə xeyli müddət nüfuz və təsirini göstərmişdir. Məhsul bolluğu etiqadları, şum, səpin, əyəsər (döl), calaqkəsmə və s. kimi qismən kiçik, region səciyyəli mərasim və bayramlarda öz modern məzmununu qoruyub saxlayır”.

Bakı və regionlarda yaz bayramı Novruzdan sonra keçirilən Güləkən bayramı ilə tamamlanıbdır. Bayram Novruzdan sonra qızılgül əkmə ilə başlayır. Üç mərhələdə davam edir. Bu mərasim gül-çiçəyin əkilməsi, becərilməsi və böyümüş gül-çiçəkdən gül suyu, gülab və müxtəlif alkoqolsuz içkilərin çəkilməsi, orijinal qoxusu olan ətirlərin alınması, dadlı-ləzzətli mürəbbələrin bişirilməsi ilə başa çatır.

Xeybər GÖYYALLI,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət

İdarəçilik Akademiyası nəşriyyatının baş redaktoru

Azərbaycan.-2015.- 30 mart.- S.10.