Muzeylər maddi və mənəvi irsi qoruyan məbəddir

18 may Beynəlxalq Muzeylər Günüdür

Hər xalqın mənəvi sərvəti ilk növbədə onun tarixini, mədəniyyətini, varlığını, mövcudluğunu təsdiqləyir və yaşadır. Ona görə də min illəri yola salan belə sərvətlərin qorunması başlıca şərtlərdən biridir.

Qloballaşan dünyada həyatın ritmi bəzən ayrı-ayrı fərdlərin mənsub olduqları xalqı adət-ənənələrindən uzaqlaşdırır, hətta özlərindən sonrakı nəslə hansı dəyərləri miras qoyacaqları barədə düşünmə imkanını belə əllərindən alır. Lakin bu mənəvi aşınmanın qarşısının alınmasının müxtəlif yolları aşkar edilib ki, onlardan ən mühümü ayrı-ayrı xalqların əsrlər boyu yaratdığı maddi və mənəvi irsini bir məbəd kimi qoruyan muzeylərdir. Çünki muzeylər keçmişdən gələcəyə bir körpüdür. Olduqca mühüm və vacib missiya daşıyırlar - tariximizin yaddaş kitabı kimi.

Beynəlxalq Muzeylər Şurasının təşəbbüsü ilə 1977-ci ildə 18 may tarixinin Beynəlxalq Muzeylər Günü kimi təsis edilməsində də məqsəd onların cəmiyyətin həyatında nə dərəcədə mühüm rol oynadığını göstərməkdir. Artıq Beynəlxalq Muzeylər Günü dünyanın 100-dən çox ölkəsində qeyd edilir.

Qədim insan məskənlərindən sayılan Azərbaycan başdan-başa maddi mədəniyyət abidələri və tarixi özündə yaşadan sərvətlərlə zəngindir. Abidə və məbədlərlə zəngin yurdumuzun hər guşəsi sanki açıq havada təbii muzeydir. Qarabağda da belə sərvətlər sayagəlməz dərəcədədir. Etnoqraflar bu qənaətə gəliblər ki, bəşər sivilizasiyası tarixində Odlar yurdunun xüsusi yeri var. Belə təbii sərvətlər zaman-zaman torpağın qoynunda qorunub saxlanırdısa, son yüzilliklərdə muzeylərin meydana gəlməsi ilə onlara yeni ömür bəxş edildi. Dövlət tərəfindən qayğılarla əhatə olunan belə muzeylərdə xalqların və millətlərin özünəməxsus mədəniyyətləri, maddi, mənəvi sərvətlərində tarixi, etnoqrafiyası nəsillərdən-nəsillərə çatdırılır.

XX əsrin 30-cu illərindən etibarən bir-birinin ardınca mahiyyətinə görə müxtəlif təmayüllü - dövlət, memorial, səyyar, ədəbiyyat, incəsənət, tarix, musiqi, qoruq, teatr muzeyləri yaradılıb. Onların əlavə status almaları və yenilərinin yaradılması prosesi də dayanmayıb. Sonrakı illərdə Azərbaycanda müasir üslublu muzeylər fəaliyyət göstərib.

XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanın ictimai-siyasi, mədəni həyatında sürətlə cərəyan edən proseslər muzey işinin təşkilinə təkan verib. Ona görə də ilk muzeylərdən biri görkəmli ədib Cəlil Məmmədquluzadənin təşəbbüsü və iştirakı ilə XIX əsrin sonlarında Naxçıvanın Nehrəm kənd məktəbində təşkil olunub.

Muzeylərin Azərbaycanda rəsmi şəkildə yaradılması və fəaliyyətə başlamaşı ötən əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Belə ki, ilk dəfə Bakıda Xalq məktəbləri müdiriyyəti nəzdində Pedaqoji, həmçinin Ümumrusiya Texniki Cəmiyyətinin Bakı şöbəsində qapalı muzeylər yaradılıb. O da məlumdur ki, vaxtilə Azərbaycanda aşkar edilən qiymətli arxeoloji əşyalar Tiflis, Moskva, Peterburq muzeylərinə göndərilib və orada saxlanılıb.

Azərbaycanda dövlət səviyyəsində 1919-cu ildə - Xalq Cümhuriyyəti dövründə təməli qoyulmuş ilk milli muzey 1920-ci ildən Azərbaycan Dövlət Muzeyi kimi fəaliyyət göstərməyə başlayıb.

Milli Azərbaycan Tarix Muzeyinin binası bu gün də maddi mədəniyyət nümunələrimizdən soraq verən daş abidə kimi qiymətlidir. Milyonçu və xalqımızın xeyriyyəçisi kimi tanınmış Hacı Zeynalabdin Tağıyevin mülkü olan həmin muzey binasına bəzən “Muzey içində muzey” də deyirlər.

Azərbaycanda muzey işinin inkişafının ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olması da danılmaz faktdır. Xalqımızın milli tarixi və mədəni irsinin qorunmasında muzeylərin dəyərini dərindən və həssaslıqla duyan ulu öndər respublikada müvafiq şəbəkənin genişləndirilməsini, onun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsini daim diqqətdə saxlayıb.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi kimi 1980-ci ilin yanvar ayında “Azərbaycanda muzey işinin yaxşılaşdırılması tədbirləri haqqında” imzaladığı qərardan sonra ölkəmizdə bu sahənin inkişafına yol açılıb. Məhz bundan sonra respublikamızın ayrı-ayrı bölgələrində, hətta rayon mərkəzlərində muzeylər açılıb, xalqımıza məxsus maddi mədəniyyət nümunələri sayılan sərvətin daha əsaslı və etibarlı şəkildə qorunmasına başlanıb.

Son iki yüz ildə Azərbaycan ərazilərinə göz dikmiş daşnaklar və onların havadarları sərvətimizin bir hissəsini ələ keçirib saxtalaşdıraraq milli varlığımıza qənim kəsildilər. Qarabağda və onun ətrafında yerləşən, zəngin sərvətlər məskəni olan ərazilərimizi işğala məruz qoyan erməni vandalları qənimət kimi ələ keçirdikləri bütün maddi mədəniyyət nümunələrini məhv etməyi sanki qarşılarına məqsəd qoymuşdular. 1992-1993-cü illərdə bu talançılıq özünün dəhşətli həddinə çatdı. İşğal olunmuş torpaqlarımızda 762 maddi mədəniyyət abidəsi və 1431 mədəniyyət müəssisəsi qaldı. Erməni faşistləri 22 muzeyi, 4 rəsm qalereyasını tamamilə məhv etdilər.

Özü təbiətin canlı muzeyi sayılan, təəssüf ki, illərdir erməni daşnaklarının tapdağı altında inləyən Şuşada 8 muzey var idi. Tarixi yadigarları qoruyub XXI əsrə qədər saxlayan məbədlər - Dövlət Qarabağ Tarixi Muzeyi, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin ev, vokal sənətimizin banisi Bülbülün memorial, görkəmli musiqiçi və rəssam Mir Möhsün Nəvvabın xatirə muzeyləri, Azərbaycan Xalça Muzeyinin Şuşa filialı, Qurban Pirimovun Ağdam rayonundakı xatirə, eləcə də Xocalı, Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan rayonlarının da tarix-diyarşünaslıq muzeyləri Ermənistanın təcavüzünə məruz qalaraq darmadağın edildi və yer üzündən silindi. Bu sıraya daxil olan daha bir müqəddəs məbəd isə o zamanlar SSRİ-də yeganə sayılan Ağdam Çörək Muzeyidir ki, bu gün ancaq adı dillərdə və xatirələrdə yaşayır.

Yeri gəlmişkən, 2000-ci il martın 24-də qüvvəyə minmiş “Muzeylər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ölkəmizdə bu sahənin fəaliyyətinin təşkilati-hüquqi əsaslarını və müvafiq münasibətləri tənzimləyir. Bu sənədə əsasən, muzey maddi mədəniyyət abidələrinin komplektləşdirilməsi, mühafizəsi, öyrənilməsi, kütləvi nümayişinin və təbliğinin həyata keçirildiyi mədəniyyət, elmi-tədqiqat müəssisəsidir. Dövlət başçısının “Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində İstiqlal Muzeyinin yaradılması və İstiqlal abidəsinin ucaldılması haqqında”, “Müasir İncəsənət Muzeyinin yaradılması haqqında”, “Azərbaycanda muzey işinin yaxşılaşdırılması haqqında”, “Azərbaycan Xalça Muzeyinin yeni binasının maddi-texniki təminatı haqqında”, eləcə də qoruq muzeylərin təşkilinə, muzey işçilərinə fəxri adların verilməsinə dair sərəncamları və “Azərbaycanın regionlarında fəaliyyət göstərən muzeylərin müasir standartlara uyğun təmirinə, yeni avadanlıq və zəruri eksponatlarla təchizatına dair xüsusi tədbirlər planı” bu sahəyə göstərilən böyük diqqətin bariz nümunəsidir.

Onu da qeyd edək ki, “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasını həyata keçirmək məqsədilə Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 27 dekabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunan “Daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin bərpası, qorunması, tarix və mədəniyyət qoruqlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və inkişafına dair 2014-2020-ci illər üzrə Dövlət Proqramı”na uyğun olaraq milli mədəni irsimizin mühafizəsi dövlət əhəmiyyətli prioritet məqsəd kimi qarşıya qoyulub.

Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsləri və hərtərəfli dəstəyi ilə “Şirvanşahlar Saray Kompleksi”, Qız qalası və Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğu UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilib.

Xalqımızın ümummilli lideri tərəfindən muzey işinin inkişafı üzrə müəyyən edilmiş prioritetlər bu gün həm də UNESCO və ISESCO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərən Heydər Əliyev Fondu tərəfindən uğurla davam etdirilir.

Tarix yalnız xalqın yaddaşında və dumanlı xatirələrdə deyil, daşlaşmış abidə kitabələrdə yaşayır. Bu daş kitabələrin muzey eksponatlarına çevrilənləri daha uzunömürlü olurlar.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

Azərbaycan.-2015.- 17 may.- S.10.