Xalçalar gözəl sənət inciləridir

Xalqımızın bu sərvəti UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısında qorunur

Bir vaxtlar nənələr nəvələrini dizlərinin dibinə toplayıb uzun qış gecələrində onlara şirin-şirin nağıllar danışar, qəhrəmanların obrazlarını yaradardılar. Rəvayətlər, əfsanələr, nağıl və dastanlar bir-birinə calananda şirin-şəkər nəvələrin nənələrindən umacaqları bir də “uçan xalçalar” olardı. Nənələr də nəvələrini şirin yuxuya vermək üçün özlərindən nağıllar uydurardılar.

Belə nağıllar arasında ən maraqlısı “uçan xalçalar” haqqında söylənilənlər olardı. Nənə başlayardı xalı ilə xalçaların bir-birindən oxşar və fərqli cəhətlərini izah etməyə. Nəvələr də maraq dolu gözlərini nənəyə zilləyib “uçan xalçalar”ın nə vaxt qayıdacaqlarını soruşardılar.

Beləliklə, “uçan xalça” sözü hər birimizə uşaqlıq illərinin ən əziz, maraqlı, həm də müəmmalı olaraq qalan yadigarlarından biridir. Bu xalçaların sirli-sehrli olması Azərbaycan nağıllarında daha çox söylənilir.

“Uçan xalçalar”ın tilsimliyi barədə nənəsini sorğu-suala tutan nəvənin eşitdiklərinə inanıb-inanmadığını demək çətindir. Amma İçərişəhərin Qız qalası tərəfində divardan üzərində “Flycarret”, yəni, “uçan xalça” yazılan bir xalça asılıb. Burada satılan antik əşyaların alıcıları, adətən, əcnəbilər olur. Həmin xalçanı əcnəbilərə satmaq istəyən satıcı onun “sirrini” belə açmağa çalışır: “Bax, bu xalça qədim dövrlərdə bir cadugər tərəfindən Azərbaycan ərazisi üçün tilsimlənib və ona görə də burada uça bilmir. Sən onu alıb öz Vətəninə aparsan, orda necə uçduğunun şahidi olarsan”. Əcnəbilərin həmin xalçanı almamaları isə təkcə satıcının onları “tilsimləməyə” çalışması deyil, həm də onun qiymətinin çox bahalığı olur.

Xalı-xalçalar barədə bugünkü balacaları heyrətləndirmək o qədər də asan deyil. Lakin xalçaların uçub-uçmamasının elə bir fərqi yoxdur. Amma onların bir-birindən fərqli və oxşar cəhətlərini öyrənmək lazım gəlir.

Xalq inamında xalçaların özünəməxsus yeri var. Əcdadlarımız bu sənət növü ilə lap qədim dövrlərdən məşğul olublar. Bu sənətə dair ən qədim və dəyərli arxeoloji materiallar Dağlıq Altay kurqanlarındakı daimi buzlaq ərazilərdə aşkar edilib. Bütöv halda qalmış xalça Pazırık (Basırıq) kurqanlarında tapılıb ki, hazırda o, Sankt-Peterburqdakı Ermitajda saxlanılır.

Ən qədim xalının 2500 yaşı var. Bu, Bərdə (saqa-oğuz) xalısı adlanır və Qarabağda toxunub. İyirminci yüzilliyin ortalarında Altayda yerli türklər qazıntı aparan zaman Basırıq kurqanlarında insanı heyrətə gətirən maddi mədəniyyət nümunələri aşkar ediblər. Skit boylarına məxsus bu sənət əsərləri arasında salamat qalan və rəngini belə itirməyən bir xalı da olub ki, onun 2500 il öncə Qarabağda toxunduğu təsdiq edilib. Bununla da sübut olunub ki, xalı və xalçalar ilk olaraq dünyanın ayrı-ayrı qütblərinə Azərbaycandan yayılıb. Maraqlıdır, bəs ən uzun xalı harada toxunub və ölçüləri nə qədərdir?

Milli-mənəvi sərvət və maddi mədəniyyət nümunələrindən sayılan Azərbaycan xalçaları bu gün İstanbulun “Topqapı”, Nyu Yorkun “Metropoliten”, Londonun “Viktoriya və Albert”, Parisin “Luvr” muzeylərində nümayiş etdirilir. Londonun “Viktoriya və Albert” muzeyində saxlanan “Şeyx Səfi” xalısı möhtəşəmliyinə görə dünya xalçalarını çox-çox geridə qoyur. Uzunluğu 56,12 metr olan xalı 1539-cu ildə Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin sifarişi ilə Ərdəbil məscidi üçün toxunub. Həmin xalçanı - gözəl sənət incisini 1893-cü ildə ingilislər Londona aparmışlar. Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə həmin xalının təkrar nüsxəsi hazırlanaraq Azərbaycan Müasir İncəsənət Muzeyində saxlanılır. Bu, əlbəttə, bütünlüklə maddi mədəniyyət abidələrinə, milli-mənəvi sərvətə Heydər Əliyev Fondunun qayğısıdır. Onu da xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycan xalçası Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevanın vətənpərvərlik təşəbbüsü ilə 2010-cu ilin noyabr ayının 16-da UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib.

Xalça muzeyinin ilk dəfə ölkəmizdə təşkili də bu qədim xalq sənətinin vətəninin Azərbaycan olduğuna bir işarədir. L.Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq-Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi heç də təsadüfi olaraq milli mədəniyyətimizin yeganə zəngin xəzinəsi hesab edilmir. Muzeydə Azərbaycan xalqının milli mədəniyyəti və incəsənətinin daşıyıcısı olan, əsrlər boyu yaratdığı qədim, əvəzsiz xalça nümunələri ilə birgə müasir dövr rəssam və xalq sənətkarlarının ən nümunəvi əsərləri də toplanıb. Xalqımızın maddi və mənəvi irsinin saxlanc yeri sayılan Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi xəzinəsindəki nadir xalçaların dəyərinə, həmçinin əhəmiyyətinə görə dünyada yeganədir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı sərəncamla müasir Xalça muzeyinin yeni binasının tikilməsi və bu əvəzedilməz xalq sərvətinin orada qorunub saxlanması ilə yanaşı, nümayişi də məhz həmin xəzinənin qorunmasına, yaşadılmasına dövlət qayğısının bariz nümunəsidir.

Xalçalar zaman-zaman öz dəyərini birə-min artıraraq, evin, ailənin ən qiymətli əşyalarından sayılıb. Xalı ilə xalçanın fərqini nənələr və xalçaçılıq sənətinin biliciləri daha yaxşı bilir. İlk dəfə nənələrimiz xalı toxuyublar. Bunun da əsasən tərəkəmə ellərində köçəri həyatın üstünlük təşkil etməsi ilə bağlı olduğu bildirilir. Belə ki, qışda aranda qışlayan, yayda yaylaqda yaylayan elat tayfaları otağı və keçədən qurulmuş alaçığı bəzəmək üçün xalılardan istifadə ediblər. Evin döşəməsinin ölçüsündə xalılar toxunub. Belə xalılar xovlu və xovsuz olublar. Əsasən ilk vaxtlar xalılar xovsuz toxunub, yəni, palaz, kilim, şəddə və s. formada. Sonralar xalıların ölçüləri dəyişdirilib: xalçaya çevrilib və əsasən xovlu toxunublar. Ən kiçik formatlı xalçalara da rast gəlmək mümkündür ki, onlar qiymətli hədiyyə kimi sifarişlə toxunurlar.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

Azərbaycan.- 2015.- 17 noyabr.- S. 11.