Milli dövlətçilik tariximizin parlaq siması
Milli istiqlal ideyaları ilə yaşayıb-yaradan ziyalılar
xalqın döyünən
qəlbi, düşünən
beyni, milli yaddaşın, milli ruhun daşıyıcısı
kimi tarixi funksiyanı həmişə
ləyaqətlə yerinə
yetirmişlər. Xalqımızın müstəqillik idealının gerçəkləşdirilməsində,
Azərbaycanın tarixi
dövlətçilik ənənələri
zəminində milli dövlət quruluşunun
yaradılmasında böyük
xidmətlər göstərmiş
şəxsiyyətlərdən biri də görkəmli
ictimai-siyasi xadim, istiqlal mücadiləmizin parlaq siması Fətəli Xan Xoyskidir.
Hər şeydən
əvvəl, xalq üçün çalışmaq,
milli müstəqilliyin,
dövlətçiliyin qurulmasına
xidmət etmək, millətin gələcək
inkişafı naminə
yorulmadan, əzmlə
fəaliyyət göstərmək
görkəmli şəxsiyyətin
həyat amalına, məqsədinə çevrilmişdi. Bu amal, qayə isə öz növbəsində, onun mənəvi dünyasından,
vətən eşqindən
qaynaqlanırdı. Təkcə
türk xalqları içərisində deyil,
ümumən müsəlman
dünyasında ilk demokratik,
parlamentli respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin məhəg
daşını qoyanlardan
biri, milli hökümətin ilk qurucusu
Fətəli Xan Xoyskinin çətin, keşməkeşli, lakin şərəfli həyatı,
xalqın milli istiqlal mübarizəsinə
həsr edilmiş bütöv ömür yolu tariximizin şanlı səhifəsini
təşkil edir.
Fətəli Xan Xoyski ictimai
mənşə etibarilə
Cənubi Azərbaycanın
Xoy şəhərindən
olub, sonralar Şimali Azərbaycana - Şəkiyə köç
etmiş məşhur
xoyskilər nəslinə
mənsubdur. Atası İsgəndər xan rus ordusunun
general-leytenantı olmuş,
babası İsmayıl
xan Xoyski və ulu babası
vaxtilə Xoy xanı olan Cəfərqulu xan keçən əsrin əvvəllərində Şəki
xanlığına rəhbərlik
etmişlər. İbtidai
təhsilini Şəki
şəhərində alan Fətəli xan Gəncədə klassik gimnaziya təhsili görmüş,
sonradan isə Moskva Universitetinin hüquq fakültəsinə
daxil olmuşdur. Hələ tələbəlik illərində
gənclər hərəkatına
qoşulan Xoyski çar Rusiyasının xalqlar arasında apardığı ikili siyasətin, ayrı-seçkiliyin
şahidi olur. Bu ədalətsizlik, siyasi diskriminasiya sonralar onun milli
istiqlal amalının,
mücadiləsinin rüşeyiminə
çevrilir. O, Moskava
Universitetini təkcə
hüquqşünas kimi
deyil, eyni zamanda dünyagörüşlü
bir siyasətçı
kimi başa vurur. Əvvəlcə Gəncə, sonralar
Suxumi, Batumi, Kutaisidə
ədliyyə sistemində,
Yekaterinodar dairə məhkəməsində prokuror
müavini çalışmaqla
yanaşı, ictimai-siyasi
fəaliyyətini də
davam etdirir. Peşə fəaliyyəti dövründə
hümanizmi, xeyirxahlığı,
həmçinin prinsipiallığı,
qətiyyəti ilə
Qafqaz müsəlmanlarının,
Azərbaycan türklərinin
böyük etimadını
qazanan Fətəli xan Gəncə quberniyasından 2-ci Dövlət
Dumasına deputat seçilir.
Fətəli xan Xoyskinin bioqrafiyasında
2-ci Dövlət Dumasının
deputatı kimi fəaliyyəti xüsusi mərhələ təşkil
edir. Rusiya parlamentinin
iclaslarında siyasi və iqtisadi tələblərlə çıxış
edən cəsarətli
millət vəkili çar hökumətinin Zaqafqaziyada, o cümlədən
Azərbaycanda yeritdiyi
müstəmləkəçilik siyasətini kəskin tənqid edir, hökumətdən Rusiyanın
müstəmləkəsindəki xalqlara milli-mədəni muxtariyyət verilməsini
tələb edirdi. Torpaqların kəndlilərə
paylanması, müsəlmanların
azad və hüquq bərabərliyi haqlarının tanınması,
onların dilinə və dininə hörmət, 8 saatlıq iş gününə keçilməsi, cümə
gününün müsəlman
fəhlələri üçün
istirahət günü
elan edilməsi və s. məsələlər
də Fətəli xan Xoyskinin toxunduğu
problemlər sırasında
idi.
1913-cü ildən başlayaraq
Bakı şəhər
məhkəməsində andçı
- müvəkkil vəzifəsini
icra edən Xoyskinin fəal vətəndaşlıq mövqeyi
sosial statusunu müəyyənləşdirmişdi. O, Bakı
Müsəlman Milli Şurası Müvəqqəti
İcraiyyə Komitəsinin
üzvü seçilmiş,
Qafqaz müsəlmanlarının
Bakı qurultayının
təşkilatçısı və istirakçısı
kimi fəallıq göstərmişdir.
1917-ci il fevral
inqilabı, Rusiyada çarizmin devrilməsi ilə imperiya əsarətində olan xalqların, o cümlədən
Cənubi Qafqaz xalqlarının milli oyanış dövrü başlayır. Belə bir şəraitdə
heç bir partiya mənsubiyyəti olmayan, Vətən və millət mənafeyini özü üçün müqəddəs
amala çevirən Fətəli xan Zaqafqaziya Seyminin üzvü və müstəqil Zaqafqaziya Federativ Respublikası hökumətində nazir vəzifəsini tutmuşdur.
Fətəli xan Xoyskinin Azərbaycan
tarixinə töhfələrindən,
millət qarşısında
xüsusi xidmətlərindən
biri də ordu quruculuğu sahəsindədir. Bu illərdə
məhz Fətəli xan Xoyski Zaqafqaziya
komissarlığının rəhbərliyi qarşısında
nizami Azərbaycan ordusunun yaradılması haqqında məsələ
qaldırmış və
komissarlığın sədri
Y.P.Gegeçkori tərəfindən
imzalanmış “Zaqafqaziya
Müsəlman ordusu təşkil etmək haqqında” qətnaməyə
əsasən, ordunun təşkil olunmasına rəhbərlik etmişdir.
Uzaqgörən siyasətçi bilirdi ki, nizami
ordunun yaradılması
milli müstəqilliyə
gedən yol, dövlətçiliyin təməl
daşıdır.
Azərbaycanda ibtidai və ali məktəblərin açılması yönündə təşəbbüsü və səyləri Fətəli xan Xoyskinin fəaliyyətində parlaq səhifələrdən birini təşkil edir. Zaqafqaziyanın maarif naziri olduğu zaman Fətəli xan Tiflisdə yaradılması qərarlaşdırılan Avropa tipli universitetin Bakıda açılması təklifini irəli sürmüş, sonralar bu təşəbbüs Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakıda təkcə Azərbaycanın deyil, müsəlman Şərqinin ilk universitetinin açılmasında mühüm rol oynamışdır.
Fətəli xan Xoyskinin siyasi həyatının mühüm bir dövrünü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründəki fəaliyyəti təşkil edir. Azərbaycanın istiqlalı haqqında Əqdə imza atan, ilk və ümumilikdə isə üç ardıcıl hökumətin təşkilatçısı Fətəli xan Xoyskinin dövlətçilik fəaliyyəti türk dünyasında, eyni zamanda bütün müsəlman aləmində ilk parlamentli respublikanın - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinın salnaməsini təşkil edir.
Xoyskinin rəhbərlik etdiyi hökumət kabinetləri dövründə müstəmləkə siyasətinin rəmzi olan Yelizavetpol şəhəri və quberniyasının yenidən Gəncə və Gəncə quberniyası adlandırılması, Qaryagin qəzasının Cəbrayıl qəzası adı ilə əvəz edilməsi, çoxpartiyalı parlament sisteminin yaradılması, Azərbaycan Respublikasının pul və poçt markalarının buraxılması, ana dilində məktəb və seminariyaların açılması və digər mütərəqqi tədbirlər həyata keçirilmişdir.
Xarici işlər naziri vəzifəsini icra edən Fətəli xan Xoyskinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq aləmdə və xarici dövlətlər tərəfindən tanınmasında da müəyyən xidmətləri olmuşdur. Xoyskinin bu vəzifədə fəaliyyəti Azərbaycan dövlətçiliyinin müdafiəsi baxımından şərəfli tarixdir. Azərbaycan dövlətçiliyinin müqəddəratı ilə bağlı strateji qərarların qəbul edilməsində prinsipial mövqe nümayiş etdirən Fətəli xan Osmanlı dövlətinin yeganə beynəlxalq müttəfiqi olmasına baxmayaraq, türk komandanlığının Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmasına qarşı etirazını bildirmiş, dövlətin müstəqilliyini qorumağı prioritet vəzifə hesab etmişdir. Eynilə bu cür barışmaz mövqedən çıxış edən Fətəli xan kəskin şəkildə ağ qvardiyalı general Denikinin və Bakıdakı erməni quldurlarının əməllərinə göz yuman ingilis generalı Tomsona müraciət ünvanlamışdı. Xüsusilə, Tomsonla söhbəti əsnasında Naxçıvanın Ermənistana verilməsi cəhdlərinin, ermənilərin Qarabağla bağlı ərazi iddialarının gerçəkləşməsinə yol verməyəcəklərini bəyan etmişdir. O, RSFSR-in Xarici İşlər üzrə xalq komissarı G.V.Çiçerinin iddialı notalarına tutarlı cavab verərək Sovet Rusiyası hökumətinə qətiyyətli mövqe bildirmişdir. Göründüyü kimi, Fətəli xan Xoyski Azərbaycanın müstəqilliyi, dövlətin bölünməzliyi məsələsində prinsipiallığını, cəsarətini ortaya qoyaraq vətən sevgisindən qaynaqlanan əzmlə, qətiyyətlə mübarizə aparmışdır.
Fətəli xan Xoyski Azərbaycanın müstəqilliyinin Paris Sülh Konfransında tanınması xəbərini parlamentdə xəbər verərkən sevinc və qürur hissini: “Özümü artıq dərəcədə xoşbəxt hesab edirəm ki, istiqlaliyyətimizi elan edən zaman hökumət başında mən idim. Və indi də təsdiqini sizə mən elan edirəm” - deyə bildirmişdi. Çox təəssüf ki, bu sevinc uzun sürmədi, Rusiya imperialist mövqeyini göstərdi, Azərbaycan işğal olundu, Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi.
Azərbaycan istiqlalının işğalından sonra vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalan Fətəli xan Xoyski Tiflis şəhərində erməni terrorçuları tərəfindən qətlə yetirilmiş və orada müsəlman qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.
M.Ə.Rəsulzadə yaxın dostu və məsləkdaşı haqqında sonralar yazırdı: “Fətəli xan Azərbaycan tarixinin təşəkkülündə mühüm rol oynamış simalardandır, cümhuriyyətin bolşeviklər tərəfindən istilası zamanı Tiflisə iltica eyləmiş, burada Azərbaycan davasını idarə etməkdə ikən xain bir qurşun qiymətdar həyatına faciəli bir surətdə xitam vermişdir. Fətəli xanın bu surətlə həyat səhnəsindən çəkilməsi Azərbaycan istiqlalının həsrəti ilə dağüdar olan könüllərdə silinməz bir təsir buraxmışdır”.
Fətəli xan Xoyski şərəfli həyatı, ictimai-siyasi fəaliyyəti, milli-istiqlal mücadiləsi ilə Azərbaycan xalqının taleyinin bir parçası, məhz bu gün də qürurla xatırladığımız tarixi şəxsiyyətlərdəndir. Onun milli dövlət quruculuğu və müstəqilliyimizin qorunması istiqamətində diplomatik səyləri, gərgin mübarizəsi, hökumət idarəçiliyi sahəsindəki təcrübəsi, dövlətçilk konsepsiyası bu gün və hər zaman Azərbaycan tarixinin parlaq səhifələri olaraq yad ediləcək.
Leyla RƏŞİD,
Bakı Dövlət Universitetinin
doktorantı
Azərbaycan. - 2015.- 29 noyabr.- S. 7.