Bakını paytaxt edən qurtuluş mücadiləsi

Azərbaycan xalqının tarixində 15 sentyabr günü olduqca əlamətdar bir tarixdir. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı şəhəri yad və düşmən qüvvələrdən azad edildi. 100 illik Rusiya əsarətindən qurtularaq dövlətçiliyini bərpa etmiş, həm də ən sivil idarə üsuluna üstünlük vermiş Azərbaycan xalqı müsəlman Şərqində ilk respublika qurdu. İstiqlaliyyətini yenicə elan etmiş Cümhuriyyətin müvəqqəti paytaxt olaraq Gəncə şəhərini seçməsi acı reallıqdan çıxış yolu idi. Nəinki Azərbaycan xalqının, bütün Qafqaz müsəlmanlarının, Yaxın Şərqin mühüm, iqtisadi, mədəni, siyasi mərkəzlərindən olan Bakı artıq müsəlman əhali, yəni azərbaycanlılar üçün itirilmiş vəziyyətdə idi. Azərbaycan muxtariyyətinin qatı əleyhdarı olan Şaumyan bunun müqabilində azərbaycanlılara vəd etdiyi xarabazarlığı nəsib etdi. Bakının yerli əhalisinə - müsəlmanlara, azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilmiş qətliamlar mahiyyəti etibarilə soyqırımı siyasəti idi. İstər sovet Rusiyası, istərsə də “vahid və bölünməz Rusiya” tərəfdarı olan bütün siyasi qüvvələr zəngin neft mənbəyi olan Bakını əldən vermək istəmirdilər.

Dünya müharibəsinin gedişatında Rusiya imperiyasının süqutu düşmən hərbi bloklararası və blokdaxili mübarizənin məzmununa yeni istiqamət verdi. Rusiya imperiyası ilə müttəfiq olmuş Böyük Britaniya və Fransa artıq keçmiş müttəfiqinin ərazisinə sahib olmaq üçün sövdələşmişdi. Xəzər hövzəsi, Qafqaz regionu, xüsusən Bakı nefti uğrunda Almaniya da kəskin mübarizə aparırdı. Almaniyanın Bakı neftinə yiyələnəcəyi təqdirdə müharibənin xeyli uzanacağı və təhlükəli olacağından ehtiyat edən Böyük Britaniya artıq regiona hərbi ekspedisiya təşkil etmişdi. Xarici müdaxilə koalisiyası və vətəndaş müharibəsi şəraitində hakimiyyətini qorumağa çalışan bolşevik Rusiyası üçün yanacaq mənbəyi olan Bakını əldə saxlamaq həyati məsələ idi. Azərbaycanlıların muxtariyyət uğrunda hərəkatının genişlənməsi neftə sahib olmaq istəyən bütün qüvvələri narahat edirdi. Bu baxımdan “Böyük Ermənistan” iddiası ilə Azərbaycan xalqına qənim kəsilən erməni siyasi və hərbi qüvvələri mənafelərinə müvafiq müttəfiqlərlə yaranmış şəraitdən maksimum faydalanmağa çalışırdılar. 1918-ci ilin martında Bakıda azğınlıqla törədilən kütləvi qırğınlar Azərbaycanın bütün qəzaları üzrə görünməmiş vəhşiliklə həyata keçirildi. Qafqazın dinc müsəlman əhalisini fiziki məhv olmaqdan xilas edə biləcək yeganə xarici qüvvə kimi Osmanlı dövlətinə ümid edən azərbaycanlılar bir neçə dəfə nümayəndə heyətləri göndərərək yardım istəmişdilər. Osmanlı dövlətinin Qafqaz regionu - Xəzər hövzəsi ilə bağlı planları olduğu kimi, Azərbaycan ziyalıları da xalqının müqəddəratı ilə əlaqədar Osmanlı dövlətindən dəstək gözləyirdi. Hələ 1915-ci ilin əvvəlində Aslan Xoyskinin Ənvər paşa ilə görüşündə təqdim etdiyi plana görə, Osmanlı ordusu “Cənubi Azərbaycana girməli və bunun ardınca da Şimali Azərbaycanda və Dağıstanda Difai tərəfdarları geniş müstəqillik hərəkatına başlamalı idilər.” İki il sonra, Rusiyada mütləqiyyətin devrildiyi 1917-ci ilin oktyabrında Osmanlı dövlətindən yardım istəmək məqsədilə Qafqaz türklərindən ibarət heyət Mosulda hərbi komandanlıq ilə görüşmüşdür. Qafqazdakı vəziyyəti öyrənmək üçün Mosuldan göndərilmiş üç zabitdən biri olan Müzəffər əfəndi ilə sonralar Nuri Paşa Azərbaycana yola düşmək ərəfəsində görüşmüşdü. Osmanlı dövlətinin Qafqaz siyasətinin dəyişməsinə və aktivləşməsinə təsir göstərən əsas amil bolşeviklərin Rusiyada hakimiyyəti ələ keçirməsi oldu. Ərzincan müqaviləsinə görə Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasındakı müharibə sona çatdı. Qafqaz cəbhəsinin ləğv olunması bölgənin müsəlman əhalisini qətliama, talana, qırğınlara düçar etdi. Qafqazdakı rus ordusunun tərxis olunması erməni silahlıları qarşısında əliyalın müsəlmanları müdafiəsiz qoymuşdu.

Qafqazdakı vəziyyətdən xəbər tutan Ənvər paşa hələ 1917-ci ilin dekabrında bildirmişdi: “Azərbaycan türklərinin düşmənə qarşı təşkilatlanmağa və savaşmağa istəkli olduğu, ancaq onları təşkilatlandıracaq və idarə edəcək əsgəri liderlərin bulunmaması səbəbiylə hərəkətə keçmədikləri qənaətinə gəldim.” Onun Azərbaycan türklərinə yardım göstərmək qənaətini 1918-ci ilin əvvəllərindən Türkiyəyə kömək almaq üçün yola düşən Azərbaycan nümayəndələri qətiləşdirdi. Gəncədən türk ordusunun əsir olmuş zabiti Hüsaməddin Tuqacla yola düşmüş Nağı bəy Şeyxzamanlı missiyasını uğurla yerinə yetirdi. Ənvər paşa və digər yüksək mənsəbli və çinli Osmanlı məmur və hərbçiləri ilə görüşlərində Nağı Şeyxzamanlı Azərbaycan türklərinin istiqlal arzularını ifadə etmiş, müsəlmanların məruz qaldığı qətliamları, hərbi yardımın zəruriliyini anlatmışdır. Ənvər paşanın bacısının əri olmuş Həbib Əfəndi Şamaxıdan aldığı acı xəbərləri eşidib vətənə dönmüş, faciəli vəziyyəti görüb yardım istəmək məqsədilə Türkiyəyə gedəndə yolda Qafqaz İslam Ordusuna qoşularaq Azərbaycana gəlmiş və hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdir. İctimai xarakterli müraciətlər Qafqaz İslam Ordusunun formalaşmasının mənəvi statusunun göstəricisidir və rəsmi statusunu şərtləndirmişdir. Azərbaycanı işğaldan xilas etmək məqsədiylə Osmanlı dövlətinin Baş komandan vəkili və hərbi naziri Ənvər paşa bu missiyanın həyata keçirilməsinə sonadək dəstək verdi. 1918-ci ilin fevralında Qafqaz İslam Ordusunun qərargahı üçün İstanbulda hərbi nazirlikdə 20 nəfərlik tərkib seçilib müəyyənləşmişdi. Qafqazda fəaliyyət göstərmək barədə geniş səlahiyyətlər verilən Nuru paşa martın 22-də İstanbuldan Mosula yola düşmüş, 3 gündən sonra Mosula çatmışdı. Qafqaz İslam Ordusunun hüquqi əsasını həm də aprelin 5-də Ənvər paşanın “Qafqaz İslam Ordusunun təşkili və vəzifələrinə dair təsdiq etdiyi təlimat” müəyyənləşdirirdi. Bu ordunun formalaşmasını Birinci Dünya müharibəsinin Qafqazda yaratdığı geopolitik vəziyyət şərtləndirdi.

Qafqaz İslam Ordusunun siyasi-hüquqi statusu Trabzon, Batum konfranslarında, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra ikitərəfli danışıqlarda, xüsusən də Batum müqaviləsi ilə təsbit olundu. 1918-ci il mayın 9-da Təbrizə, 20-sində Araz çayına çatan Nuru paşa mayın 25-də Gəncəyə gəldi və Qafqaz İslam Ordusunun quruculuq işlərinə başladı.

Bakının azad edilməsi yalnız hərbi qüvvənin uğuru hesabına baş verə bilərdi. Bu isə yenicə istiqlaliyyətini elan etmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yalnız öz imkanları sayəsində mümkün olmayan, amma taleyüklü başlıca vəzifə idi. Belə ki, “Bakı məsələsi” Azərbaycan dövlətçiliyinin, Azərbaycan varlığının taleyini həll edirdi. “Əgər Bakı alınmasa, hər şey bitdi. Əlvida, Azərbaycan!” Bu təlaşlı xəbərdarlıq mövcud reallıq idi ki, Azərbaycan milli-istiqlal hərəkatının öndəri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1918-ci il sentyabrın 6-da İstanbuldan Azərbaycan hökumətinə ünvanlamışdı: “Nəyin bahasına olursa-olsun, Bakı tezliklə tutulmalıdır. Biz hamını baş vermiş fakt qarşısında qoymalıyıq. Bakıya doğru hərəkət mütləq Azərbaycan naminə olmalıdır, onu Azərbaycan hökuməti tutmalıdır”.

“Bakı məsələsinin” beynəlxalq aləmdə kəskin mübarizə hədəfinə çevrildiyi bir zamanda Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi müraciəti əsasında Osmanlı dövləti yardıma gəldi.

“Bizim məqsədimiz - Bakıdır” çağırışı ilə Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanı xilas etmə əməliyyatı Göyçay, Salyan döyüşlərindən keçdi, Ağsunun, Kürdəmirin, Şamaxının düşməndən azad edilməsi ilə Bakıya yol açıldı. Bakı uğrunda şiddətli döyüşlər 1918-ci il avqustun 5-də başlandı.

Azərbaycan könüllü hərbi dəstələrinin də iştirak etdiyi Qafqaz İslam Ordusunun əks-hücumu Bakıdakı siyasi və iqtisadi vəziyyəti daha da çətinləşdirdi. Bolşeviklərin iflasından sonra hakimiyyəti ələ keçirmiş eser-menşevik-daşnak bloku ingilis hərbi qüvvələrini Bakıya dəvət etməyə qərar verərək İrandakı ingilis hərbi komandanlığına nümayəndələr göndərdilər. 1918-ci ilin avqustunda Bakıya daxil olan ingilis hərbi qüvvələri gözlənildiyindən az idi. Məsələnin getdikcə qəlizləşməsi Azərbaycan hökumətini təlaşlandırırdı. Hökumət başçısı F.Xoyski M.Ə.Rəsulzadəyə göndərdiyi teleqramda (23 avqust 1918-ci il) yazırdı ki, Bakı məsələsinin İstanbulda ən təcili həllinə nail olmaq üçün bütün səylərdən istifadə etmək lazımdır. Hərbi əməliyyatları davam etdirməklə yanaşı, diplomatik fəaliyyəti gücləndirmək effektli nəticə əldə etməyin ənənəvi yolu sayılsa da, M.Ə.Rəsulzadə Tələt paşa və Almaniyanın Osmanlı dövlətindəki səfiri Bernsdorfla növbəti görüşlərindən sonra sentyabrın 6-da Bakı məsələsinin yeganə həlli yolunu göstərirdi: “Bakı məsələsi yalnız qüvvədən asılıdır”. Bakı barəsində Almaniya ilə Rusiya arasında sövdələşmə nəticəsi olan 27 avqust 1918-ci il tarixli sazişə etiraz kimi “bu xəyanətkarlığa ən böyük və layiqli cavab Bakının alınmasıdır” sayılırdı. Azərbaycan hökuməti adından xarici səfirliklərə təqdim edilmiş etiraz notalarının mahiyyəti qəti səciyyə daşıyırdı: “Azərbaycan xalqı Bakını geri qaytarmaq arzusundan heç bir zaman əl çəkə bilməz. Bu məsələ Azərbaycan üçün yalnız ərazi məsələsi deyil, ölüm-dirim məsələsinə çevrilmişdir”. 1918-ci il sentyabrın 14-ü gecə saat 2-də Bakı uğrunda hücum başlandı. 36 saat davam edən bu hücumu 5-ci Qafqaz diviziyası ilə 15-ci piyada diviziyası həyata keçirirdi. Azərbaycan hərbi hissələrinin iştirak etdiyi bu əməliyyat sayəsində Azərbaycan Cümhuriyyəti öz paytaxtına qovuşdu.

Bu barədə 1933-cü ildə Almaniyada dərc edilmiş Azərbaycana həsr edilən məqalədə yazılmışdır: “1918-ci ilin 15 sentyabrı Azərbaycan tarixi üçün müstəsna dərəcədə əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman Avropada Azərbaycan Cümhuriyyətinə kömək edilməsi və ona yaşamaq imkanı verilməsinin zəruriliyi haqqında səslər ucalırdı. Lakin bu, Azərbaycana Bakısız Azərbaycan bəxş etməkdən başqa bir şey deyildi... Bədənin başsız yaşayacağı mümkün olmadığı kimi, Azərbaycan da Bakısız təsəvvür edilməzdir. Azərbaycanın süqutu və tərəqqisi Bakının taleyi ilə bağlıdır”.

Bakının qurtuluş xəbərini dərc etmək Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi dövlət mətbu orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin ilk sayına təsadüf etdi. Gəncədə işıq üzü görən bu sayda Nuru paşanın qurtuluş müjdəli qısa teleqramı verildi: “ Bismillahir-rəhmanir-rəhim! Bakı şəhəri 15.09.18. saat 9-a işləmiş igid ordu hissələrimiz tərəfindən azad olundu”. Azərbaycanın hökumət başçısı Fətəli xan Xoyskinin “dünyanın ən nəcib və cəsur əsgəri olan türk oğullarına” minnətdarlığını Nuru paşaya ərz etdiyi teleqram da qəzetin ilk sayında dərc olunmuşdu.

Bakının Azərbaycan xalqına qaytarılması yolunda şəhid olmuş türk hərbçilərinin uyuduğu məzarlıqlar bu gün ziyarət yerlərimizdir. Bakının mərkəzində türk şəhidliyinə ucaldılmış abidənin yerləşdiyi yer Şəhidlər xiyabanıdır. XX yüzilliyin sonunda dövlət müstəqilliyini bərpa etmək naminə şəhid olmuş onlarla azərbaycanlının məzarını ziyarət edərkən onların vaxtsız həyatdan getməklərindən kədərlənməklə yanaşı, hansı amal və əqidə yolunda mübarizə apardıqlarını unutmamalıyıq. Ümumi fəaliyyətimizi Vətənimizin tərəqqisi, dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsi işinə yönəltməyi bacarmalıyıq.

15 sentyabr günü ibrətamiz bir tarixdir. Bu gün də Azərbaycan xalqına qarşı təcavüzünü davam etdirən, torpaqlarımızı işğal altında saxlayan düşmənlərimiz tarixdən ibrət almağı bacarmasalar da, Fətəli Xan Xoyskinin 1918-ci ildə baş vermiş hadisələri qiymətləndirərək dediyi sözləri onlara ünvanlayıram: “Bizim də yaşamaq, azad yaşamaq haqqımız var. Nə zirehli maşın, hidroplan, kanonerka, tikanlı məftil, mina və digər texniki qurğular, nə ingilislər və onların əlaltıları, nə də ümumiyyətlə, hər hansı bir qüvvə tarixin təbii gedişini dayandıra bildi, onların əlli minlik orduya və texnikaya malik olmasına baxmayaraq, kiçik qüvvənin həmləsinə tab gətirməyib Bakını tərk etmələri öz rifahı və səadətini başqasının fəlakəti və bədbəxtliyi üzərində qurmağa çalışanlar üçün ibrət dərsi olmalıdır”.

Tarixi qisas üçün deyil, ibrət üçün xatırlayaraq, xalqımızın ağrılı Qarabağ probleminin həllindən gələcək nəsillərimizin şərəfli tarix kimi bəhs etmələri naminə tezliklə Azərbaycan dövlətinin ərazi bütövlüyünün bərpası başlıca amalımız olmalıdır. İşğal olunmuş ərazilərimizin qurtuluş müjdəsini, bütün Qarabağda hakimiyyətimizin bərqərar olması xəbərini də 97 yaşlı “Azərbaycan” qəzetinin verəcəyi gün uzaqda deyildir.

Azərbaycanda, Bakıda 15 sentyabr gününü Paytaxt günü kimi qeyd etmək tarixi reallığa söykənir. Dövlətçiliyimiz tarixində təqdir olunası hadisə kimi bu ənənəni yaratmaq və yaşatmaq hamımızın borcudur.

Firdovsiyyə ƏHMƏDOVA,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Tarix kafedrasının müdiri,

əməkdar müəllim

Azərbaycan.- 2015.- 15 sentyabr.- S. 7.