Xalq müdrikliyinin daşıyıcısı

XX əsrin görkəmli ziyalılarından biri də folklorşünas Əbülqasım Nurməhəmməd oğlu Hüseynzadədir. Bir əsrə yaxın (1890-1988) ömür yaşamış bu nurlu ziyalı müqəddəs bir missiyanın daşıyıcısı olmuşdur. Xalqımızın təfəkkür xəzinəsinin itib, məhv olmaması üçün əzab-əziyyətə qatlaşmış, onları yığıb-toplamış və nəşrinə nail olmuşdur. Xalq müdrikliyinin daşıyıcısı, təmsilçisi və bir nəsildən digər nəslə - gələcəyə ötürülməsi Əbülqasım Hüseynzadənin tale yolu olmuşdur. Atalar sözləri və məsəlləri, tapmaca, bayatı və rəvayətləri sinədəftərlərimizin sinəsindən - yaddaşından toplayıb yazıya almış, tarixə çevirmişdir.

Professor Azad Nəbiyev “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” adlı dərsliyində Ə.Hüseynzadəni bu sahəyə gətirib çıxaran anlara aydınlıq gətirərək yazır: “Azərbaycan atalar sözü və məsəllərin toplayıcılarından biri olan Əbülqasım Hüseynzadə bu nümunələri toplamağa başladığı günləri xatırlayaraq yazırdı: “Mən beş-altı yaşımda balaca oğlan idim. Atam baqqal dükanında işləyirdi. Hər gün evə gələndə mənə rəngbərəng kağızlara bükülmüş konfetlər gətirərdi. Əvvəlcə höccələyə-höccələyə onların üstündəki sözləri mənə oxudardı: “Az aşım, ağrımaz başım”, “Qarın səndən aşağıdır”, “İş adamın cövhərildir”, “Kor kora kor deməsə, ürəyi partlar”, “İşləməyən dişləməz” və s. Sonra mən kağızları açıb konfetləri yedikcə yazılı kağızları üst-üstə yığıb cumuxdanda gizlədərdim. Hərdən atam məni özü ilə baqqal dükanına aparanda xəlvətə salıb yol qırağına tökülmüş belə kağızları da yığıb evə gətirər və o birilərinin üstünə yığardım. Bu konfet kağızları sonralar mollaxanada oxuyarkən mənim ən çox sevdiyim kağızlar olub. Daha sonralar isə mənim atalar sözləri və məsəlləri toplamaq sahəsindəki başlanğıc işimə çevrildi”.

Göründüyü kimi, uşaqlıqdan məşğul olduğu faydalı bir əyləncə sonradan onun tale yoluna çevrilmiş, ömrünün sonunadək bu maraqlı peşədən ayrılmamışdı. Hətta bu istiqamətdə nə ali, nə də orta təhsil almasa belə. Filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimovun yazdığı kimi: “İndi çoxları bilmir ki, Əbülqasım müəllim təhsilini mollaxanada, rus-tatar məktəbində və nəhayət, 1910-cu ildə birillik mühasibat kursunda almışdır. Bu deyilənlərdən başqa, o heç bir yerdə oxumamış, folklorçu, ədəbiyyatçı kimi xüsusi təhsil almamışdır. Onun araya-ərsəyə gətirdiyi folklor materiallarının şifahi xalq ədəbiyyatımızı, etnoqrafiyamızı öyrənənlər üçün əvəzsiz mənbə edən məşğul olduğu sahəyə ömür boyu tam sədaqətini qoruyub saxlaması, gördüyü işi həmişə ürəkdən, canı-dildən görməsidir... Ə.Hüseynzadə ömrünün gənclərə örnək olacaq əsaslı cəhəti elə ondan ibarətdir ki, kim sevib-seçdiyi bir işə sonsuz həvəslə girişib sona qədər sədaqətlə onunla məşğul olacaqsa, mütləq bəhrəsini görəcək, əməyi xalq, ziyalılar tərəfindən yüksək dəyərləndiriləcək. Nağıllarda deyil, real həyatda uğurun, xoşbəxtliyin sirri bundadır”.

Bax beləcə, özü xalqın bağrından qopduğu üçün də xalqımızın incilər xəzinəsinin mühafizəçisi oldu və ömrünü buna həsr etdi. 1926-cı ildə çapdan çıxan “Atalar sözləri” kitabının ardınca onun “Atalar sözü” (1938), “Din əleyhinə el sözləri” (1940), “El sözləri” (1944), “Ata sözü” (1949) kitabları da nəşr olundu. Habelə “Bayatılar”, “Tapmacalar”, “Rəvayətlər”, “Hikmətli sözlər”, “Məzəli rəvayətlər” və başqa bu kimi müxtəlif xalq örnəklərini əhatə edən kitabları işıq üzü görən Ə.Hüseynzadənin ümumilikdə Azərbaycan və rus dillərində 21 kitabı çap olunmuşdur.

Tədqiqatçının sağlığında nəşrini görmədiyi əlyazmaları da qalmışdır ki, onlar hazırda M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun arxivində qorunub saxlanılır. 2014-cü ildə həmin institutun xətti ilə “Əbülqasım Hüseynzadə arxivinin təsviri” (“Elm və təhsil” nəşr.) adlı kitabça buraxılmışdır. Əlyazmalar İnstitutunun Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsinin elmi işçisi Zahidə Hacıyevanın zəhmətinin məhsulu kimi araya gələn bu təsvir materiallarında onun şəxsi fondundakı 96 sənəd barədə məlumat əksini tapmışdır. Təsvirdə materialın adı, tarixi, dili, məzmunu, ölçüsü, həcmi və saxlama vahidləri göstərilməklə yanaşı, həmçinin burada vaxtilə tədqiqatçının ünvanına daxil olmuş məktublar, teleqramlar, təsviri sənədlər, şəxsi kitabları barədə də açıqlayıcı informasiyalar verilmişdir.

Bütün bunlar isə tədqiqatçının dəyərli irsinə dövlət qayğısı və dəstəyinin təzahürü kimi qiymətləndirilməlidir. Həmçinin də bu irsin bu gün də diqqətdən və tədqiqdən kənarda qalmadığı kimi düşünülməlidir. Elə bunun bir əyani nümunəsi də həmin əlyazma materialları əsasında elmi işçi Zahidə Hacıyevanın nəşrə hazırlayıb 2013-cü ildə və təkrar olaraq 2015-ci ildə çap etdirdiyi “Atalar sözləri və məsələlər” kitabıdır. Bu, həm də bir daha onu göstərir ki, mənəvi dəyərlər heç zaman ölmürlər və hər vaxt da öz aktuallıq dəyərini qoruyub saxlayırlar. Bu, həm də o deməkdir ki, ruhlar ölmürlər. Əbülqasım Hüseynzadənin yaxın zamanlarda işıq üzü görmüş bu “Atalar sözləri və məsəllər” (“Elm və təhsil” nəşr.) kitabı eyni zamanda, sağlığında ömrünü xalqın mənəviyyat xəzinəsini unudulmağa qoymayan fədakar bir ziyalımızın yaşaması deməkdir. Xalqımızın mənəvi dünyasını yaşadan insanı xalqımız belə qədirbilənliklə yaşadır.

Əbülqasım Hüseynzadə Azərbaycan folklorunun toplanması və nəşri sahəsindəki xidmətlərinə görə respublikanın “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülmüşdür.

Bəli, nə qədər ki, Azərbaycanın folklor inciləri yaşayır, o qədər də bu inciləri qoruyub yaşadan ziyalılarımız, elə o cümlədən bu yolda hədsiz fədakarlıqlar göstərmiş Əbülqasım Hüseynzadə yaşayacaq. Ömrünü xalqa həsr edənlərin ömürləri əbədi olur.

Şakir ƏLİFOĞLU,

AMEA-nın Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan.- 2015.- 23 sentyabr.- S. 6.