2. ABŞ: uğurlarla böhran arasında

Aqrar sektor: dünya təcrübəsi

Əhalini ərzaqla təmin edən təbəqə kimi fermerlər istənilən cəmiyyətdə diqqət mərkəzində olsalar da, ABŞ-da onlara daha yüksək dəyər verilir. Çünki Birləşmiş Ştatlarda torpağı olmayan mühacirlərin və bura qul kimi daşınanların törəmələri uzun illərdən sonra torpağa cəmiyyətdə yaşamağa verilən vəsiqə, azadlıq və müstəqillik rəmzi kimi baxırdılar.

Dünyanın ən münbit və əlverişli torpaqları bu ölkədə yerləşir. Amerikalı fermerin torpağı rahat əkib-becərməsi, yüksək məhsul götürərək satıb varlanması adi reallıq idi. Əlverişli iqlim şəraiti, məhsuldar torpaqların bolluğu, bol yağış, o da olmayanda çaylar və zəngin yeraltı sular bolluğa yol açan əsas amil olub. Məhsuldarlığa böyük kapital qoyuluşu, savadlı işçi qüvvəsi də təsir edirdi. Xəstəlik və quraqlıqdan çəkinməyən toxumların alınması, gübrə və pestisidlərin, kompüter və kosmik texnologiyaların, yeni innovasiyaların geniş tətbiqi ABŞ fermerinin fərqli imicidir.

1783-cü ildə Amerika İngiltərədən azadlığını elan edəndə bir hektar torpağın satış qiyməti 6,25 dollar idi. Yeni torpaqları fəth edənlərin əksəriyyəti mərd, lakin kasıb mühacirlər idi. 1861-ci ilin vətəndaş müharibəsinə qədər pambıq, tütün və düyü istehsalı üçün 100, hətta 1000 hektarlıq plantasiyalar salınırdı. İdarəçilər varlı və qəddar ailələr, işçilər isə qullar idi. 2 milyon Amerika ferması məhsul bolluğu yaratdı. Elə həmin illərdə fermer ittifaqları yaranmağa başladı. Onlar XIX əsrdə birləşərək qiymətləri qaldıran dəmir yolları, talançı topdansatış ticarətçiləri, sələmçi bank sahiblərinə qarşı çıxış edir, müəyyən qədər güzəştlərə nail ola bilirdilər. XX əsrin birinci on illiyində isə ABŞ fermerləri intibah dövrünü yaşadılar.

Lakin Birinci Dünya müharibəsindən sonra qiymətlər düşməyə başladı, ABŞ hökuməti fermerlərinə dəstək vermək fikrindən daşındı və dərinləşən böhran iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edərək 1929-cu ilin “Böyük depressiya”sı ilə nəticələndi. İqtisadi tənəzzüldən sarsılan ştatlarda ABŞ Prezidenti seçildikdən sonra Ruzvelt 1933-cü ildə istehsalı azaltmaq şərti ilə ərzaq məhsullarının qiymətini fermerlər üçün “ədalətli hədd”ədək qaldırdı, məhsulun artığını almağı öhdəsinə götürdü. Həmçinin kənd rayonlarının elektrikləşdirilməsinə, yolların salınmasına start verildi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra aqrar sektor yenidən izafi məhsul bolluğu problemi ilə üzləşdi. Texnoloji yeniliklər, benzin və elektriklə işləyən avadanlıqlar, gübrə və pestisidlərin geniş tətbiqi hektarın məhsuldarlığını ağlagəlməz həddədək qaldırdı. 1954-cü ildə Konqres “Sülh naminə ərzaq” layihəsi çərçivəsində artıq məhsulları ehtiyacı olan ölkələrə göndərməyə başladı. Eyni zamanda, yerli kasıb əhaliyə də dəstək verən layihə tətbiq edildi. 1973-cü ildən Birləşmiş Ştatların fermerləri az əkmək üçün federal yardım almağa başladı, beləliklə, istifadə edilən torpaqların 25 faizi əkin dövriyyəsindən çıxarıldı. 80-ci illərdə ABŞ-ın belə xərcləri 20 milyard dolları ötürdü. 1985-ci ildə Reyqan subsidiyaları azaltmaq qərarına gəlir. 18 milyard hektara yaxın əkin sahəsi dövriyyədən çıxarılır, fermerlərin dövlətdən asılılığı azaldılır. 1994-cü ildə isə Konqres fermeri dövlətə güvənməkdən çəkindirmək məqsədilə onları dəstəkləyən böyük maliyyə tutumlu layihələri ləğv edir. ABŞ fermerinə dünya bazarına çıxarmaq üçün məhdudiyyətsiz məhsul istehsal etməyə icazə verilsə də, Konqres fermerlərə yeni qanunlara uyğunlaşmaq üçün 7 il ərzində 36 milyard dollarlıq subsidiyalar ayırdı.

Ötən əsrin sonunda ABŞ-da 1,9 milyon fermerin istifadəsində 337 milyon hektar torpaq sahəsi var idi. Bu torpaqların 60 faizi fermerlərin xüsusi mülkiyyətində idi. Bu ölkənin aqrar sektorunu analiz edən ekspertlər torpağın xüsusi mülkiyyətə verilməsinin uğurlu təsərrüfatçılığa zəmin yaratmadığını vurğuladılar və zəngin torpaqların faydalı istifadəsi əvəzinə onların amansız istismara məruz qalması hallarını təsdiq etdilər. Xüsusi mülkiyyətlərində torpaq olan kiçik fermer təsərrüfatlarının 50 faizi istehsalat və maliyyə-iqtisadi fəaliyyətinə görə ya zərərlə işləyir, ya da, okeanın o tayındakı ekspertlərin təbirincə desək, “stress vəziyyətindədirlər”. Kiçik torpaqlarda meliorasiyanın üstünlüklərindən, yüksək texnologiyalardan istifadə etmək mümkün deyil. Torpağın xüsusi mülkiyyətə verilməsi heç də onun qorunmasına zəmin yaratmır, çünki bazar maksimum gəlir əldə etməyə can atan fermeri bəzən torpağı da qədərindən artıq istismar etməyə sövq edir. Bu da ekoloji fəlakətlərə - toz tufanlarının əmələ gəlməsinə, qiymətli torpaqların gücdən düşərək itirilməsinə, su mənbələrinin zəhərlənməsinə səbəb olub. Kimyəvi maddələrin tətbiqindən nəhəng gəlirlər əldə edən fermer orqanik gübrələrdən imtina etdi. Gəlir artdıqca torpaq, hava, su və qidalar zəhərli kimyəvi maddələrlə “zənginləşdi”. ABŞ dövləti torpaqların qorunması üçün çox sərt tədbirlər həyata keçirməyə məcbur oldu.

Bütün bu çatışmazlıqlar XXI əsrdə ABŞ-ın aqrar sektorunda böhran təzahürlərinin qabarmasına səbəb oldu. Son bir-iki ildə Amerika fermerinin maliyyə göstəriciləri nəzərəçarpacaq dərəcədə “arıqladı”. Son 5 ildə fermerlərin debitor borcları 22 milyard dollar artmış, kommersiya banklarına borclar da təhlükəli həddə çatmışdır. Son 4 ildə fermerlərin gəliri 20 faiz - 11 milyard dollar aşağı düşüb. Keyfiyyətli toxuma, yeni texnologiyalara və kimyəvi maddələrə çəkilən xərclər durmadan artır. Bunun müqabilində aqrar böhranın klassik nümunəsi kimi son 5 ildə yumurtanın 22, düyünün 35, donuz ətinin 38, taxılın 45, qarğıdalının qiymətinin 48 faiz aşağı düşməsini göstərmək olar. 1996-cı ildən başlayaraq idxalın 60 milyard dollardan 49 milyarda düşməsi fermerlərə dəyən ikinci zərbədir. Bu müddət ərzində ixrac 5 milyarddan 37,5 milyarda qalxmışdır. Əgər dövlət fondundan fermerlərə verilən dəstəyin həcmi iki dəfə artırılmasaydı, ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı rentabelli olmazdı.

Amerika fermeri XXI əsrdə yenə də ötən əsrdə üzləşdiyi problemlərin məngənəsindədir. Bunlardan birincisi qədərindən artıq istehsaldır. Texnikanın sürətli inkişafı, yeni məhsuldar toxum növləri, gübrələr və suvarma sistemləri, ziyanverici həşəratlarla mübarizə həmişə fermerə məhsuldarlığı artırmağa imkan verib. Qiymətlərin sabit saxlanması üçün istehsalın azaldılması ideyasını fermerlər sözdə dəstəkləsələr də, işdə həmişə istehsalı artırmaq marağında olublar. Faktiki olaraq Amerikanın kənd təsərrüfatı aqrar-sənaye kompleksinə çevrilərək özündə genişprofilli müəssisələri birləşdirən nəhəng korporativ olmuşdur. ABŞ-da 1940-cı ildə fermerlərin sayı 6 milyon idi və hər birinin təsərrüfatı orta hesabla 67 hektar torpaq sahəsindən ibarət idi. 60 il ərzində fermerlərin sayı kəskin surətdə azalaraq 2,2 milyona düşüb, hər təsərrüfatın torpaq sahəsi isə 190 hektara kimi artıb. Həmin dövrdə aqrar sektorda çalışanların da sayı 12,5 milyondan 1,2 milyon nəfərə qədər azalıb. Əgər ABŞ-da XX əsrin əvvəlində bütün istehsalatda çalışanların 50 faizi fermerlər idisə, əsrin sonunda bu rəqəm 2 faizə qədər azalıb. Onu da nəzərə alaq ki, Birləşmiş Ştatlarda bu müddət ərzində əhalinin də sayı iki dəfə artmışdır. Əsrin sonunda fermerlərin 60 faizi aqrar sektorda qismən işləməklə yanaşı, digər işlərdə də çalışırlar. Bu isə adı ilə fəxr edən Amerika “ailə ferması”nın yeni əsrdə yeni çətinliklərlə üzləşdiyini büruzə verir. Əsrlərin dərinliyindən əfsanələrlə bir abidə kimi ucalan Amerika fermeri müasir dünyanın iqtisadi sınaqları ilə üzləşdikcə götür-qoy edir, yeni fəaliyyət istiqamətləri seçir. Səliqəli fermer təsərrüfatları ilə öyünən amerikalıların öz kəndlisini bundan sonra qiymətlərlə necə stimullaşdıracağı hələ ki bəlli deyil.

Bahadur İMANQULİYEV,

Azərbaycan.-2015.- 9 yanvar.- S.4.