Erməni məkrinin ilk qurbanı

Azərbaycanın inkişaf etmiş sənaye mərkəzlərindən biri olan Xankəndinin işğalından 25 il ötür

Bu gün Azərbaycanın ən gözəl şəhərlərindən biri, vaxtilə Qarabağ xanlığının istirahət mərkəzi olmuş - Xankəndinin işğalından 25 il ötür. Ölkəmizin inkişaf etmiş sənaye mərkəzlərindən biri olan bu yurd indi bizə yaxın olduğu qədər də uzaqdır. Dağlıq Qarabağ müharibəsində ən ağır sınaqlar ilə üz-üzə qalan, erməni məkrinin ilk qurbanı olan bu doğma şəhər bu gün xəyallarda yaşayır. 25 ildir ki, həsrət çəkir xankəndililər və bir gün doğma yurda dönəcəkləri günü səbirsizliklə gözləyirlər.

Xatırladaq ki, 1991-ci il dekabrın 28-də mühüm strateji əhəmiyyətə malik olan Kərkicahan qəsəbəsinin işğalı ilə Xankəndi və ətraf ərazilər erməni silahlı birləşmələri tərəfindən işğal edilib.

Bu gün Xankəndi əhalisinin çox hissəsi Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərlərində, Abşeron, Ağcabədi, Naftalan və Ağcakənd ərazilərində, eləcə də paytaxtın Pirşağı, Mərdəkan, Zuğulba qəsəbələrində məskunlaşıblar. Qarabağ müharibəsinin ilk məcburi köçkünləri olmuş Xankəndi əhalisi o ağrılı-acılı günləri bu gün ürək yanğısı ilə xatırlayır. Nə qədər ağır olsa da, onların bir neçəsi yaşadıqları faciəli günlərin acı xatirələrini bizimlə bölüşdülər.

Həmin vaxt və bu gün də Nizami Gəncəvi adına Xankəndi 4 saylı orta məktəbdə müəllim işləyən Nadir Rəşidov:

- Biz Xankəndidə çox rahat və sakit həyat sürürdük. Heç bir problemimiz yox idi. Heç vaxt bizi narahat edəcək hadisə ilə rastlaşmadığımız üçün ermənilərlə, ruslarla birgə sakit yaşayırdıq. Amma sən demə, görəcəkli günlərimiz qabaqda imiş...

Xankəndidə ilk mitinq 13 fevral 1988-ci ildə mərkəzi meydanda təşkil olundu. Həmin vaxt məktəbdə dərsdə idim. İllərlə bizimlə birgə sakit formada yaşayan ermənilər sanki azğınlaşmışdılar. Bu hadisələrdən öncə isə yerli azərbaycanlılardan bütün odlu silahlar yığılmışdı. Xalqın müqavimət göstərməyə silahı yox idi. Ermənilər isə dağılmaqda olan imperiyanın silahlarını ələ keçirmişdilər. Şəhərdə hətta bütün lövhələrdə birinci erməni, ikinci rus dilində yazılar görmək mümkün idi.

İlk mitinqdən bir həftə sonra, fevralın 20-də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Sovetinin erməni deputatları qanunsuz olaraq vilayətin Azərbaycanın tərkibindən ayrılaraq Ermənistan SSR-yə birləşdirilməsi məsələsini qaldırdılar. Bu, Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı icmasının haqlı narazılığına səbəb oldu. Bundan sonra sovet rəhbərliyi vəziyyəti sabitləşdirmək üçün Xankəndiyə daxili qoşunların batalyonunu göndərdi. Həmin aylardan etibarən ermənilərin azərbaycanlılara qarşı terror hərəkatı başlandı. Bizdə qorxu, vahimə yaratmağa çalışırdılar. Uşaqlar məktəbə gələ bilmirdilər. Bir müəllim kimi şagirdlərimin gözlərindəki qorxu, həyəcan hissini görəndə ürəyim parçalanırdı.

“Xankəndi məcburi köçkünlərə dəstək” İctimai Birliyinin sədri Xatirə Vəliyeva:

- Biz Dağlıq Qarabağın mərkəzində ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi bir şəhərdə yaşayırdıq. 5 erməni, 3 rus, 2 Azərbaycan məktəbi vardı. Evimiz şəhərin mərkəzində idi. Hadisələr başlayan zaman 22 yaşım vardı. Hər şeyi çox dəqiq xatırlayıram. 1988-ci ildən başlayaraq yerli azərbaycanlı əhaliyə qarşı mənəvi repressiyalar başlanmışdı. Heç bir müəssisədə azərbaycanlı rəhbər ola bilməzdi. Azərbaycanlılar ancaq zavodlarda fəhlə işləyirdilər. Şəhərdən çıxıb oxumağa gedənləri geri qayıdanda qeydiyyata salmırdılar. Üstüörtülü formada azərbaycanlıların Xankəndidən qovulması prosesini həyata keçirirdilər. Vəziyyət getdikcə çətinləşirdi. Sumqayıt hadisələrindən sonra xeyli sayda erməni ailəsini Xankəndiyə gətirərək məskunlaşdırdılar. Sumqayıtda ermənilərin özlərinin təşkil etdikləri təxribatın acısını Xankəndi əhalisi çəkdi. Onlar məkrli planlar qurub evlərimizi daş-qalaq edir, yandırırdılar və beləcə, başıbəlalı Xankəndi sakinləri dekabrın 26-da şəhəri tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Ancaq bu, xankəndililərin doğma yurddan didərgin düşmələrinin başlanğıcı idi. Şəhərdən çıxanların bir qismi Xocalıya, bir qismi Şuşaya, bir qismi isə Ağdama üz tutdu. Orada bir müddət yaşasalar da, həmin şəhərlərin işğalı nəticəsində yenidən ağır zərbə aldılar.

Xankəndinin igid oğulları Şuşada, Xocalıda son nəfəslərinə kimi döyüşdülər. Xankəndinin Şirin Mirzəyev, Nizami Məmmədov kimi Milli Qəhrəmanları, igid oğulları var və bu gün də bizim qəlbimizdə yaşayırlar. Biz öz yurdumuza qayıtmaq arzusundayıq və inanırıq ki, bu arzumuz bir gün gerçəkləşəcək.

Kərkicahan qəsəbəsinin sakini Kəmalə Şahmuradova:

- Həyatıma ağır və sağalmaz yara vuran acı keçmişi xatırlamaq mənimçün çox çətindir. Çünki həyatda ən böyük varlığım olan 2 doğma qardaşımı bu savaşda itirmişəm. Qardaşımın birinin nəşini belə tapa bilməmişik. Hadisələr başlayanda 17 yaşım vardı. Dekabrın qarlı-şaxtalı günlərində ermənilərin hücumu zamanı insanlar qaçıb dağlarda gizlənirdilər. Soyuqda-sazaqda bir müddət qaldıqdan sonra yenə evlərinə dönürdülər. Beləcə, Kərkicahan əhalisi çox ağrılı-acılı günlər yaşadı. Düz 4 il köməksiz vəziyyətdə camaat dözdü. Kərkicahan qəsəbəsi Xankəndi, Şuşa, Qaybalı, Xəlifəli, Kosalar və Cəmilli ilə həmsərhəd idi. Kərkicahana həm Şuşadan, həm də Xankəndidən şose yolu var idi. İnsanlar daha çox Şuşaya üz tuturdular.

İşğal gününə qədər Xankəndi ərazi vahidliyinin tərkib hissəsi olan Kərkicahanın müdafiəsi yerli özünümüdafiə dəstələri, yeni yaranmış polis və Milli Ordunun bir qrup əsgərləri tərəfindən təşkil olunurdu. Dekabrın 28-də ermənilər hücuma keçdilər. Topların mərmiləri evləri darmadağın edirdi. Onlardan biri də evimizə düşdü. Atam anamı dağıntılar altından zorla çıxardı. Kəndin bir çox əhalisinə divan tutdular. Erməni silahlılarının istifadəsində olan hərbi texnika və ağır silahların qarşısında özünümüdafiə dəstələri son nəticədə geri çəkilməyə məcbur olublar. Özünümüdafiə dəstələrinin bir müddət erməni silahlılarının hücumlarının qarşısını almaları nəticəsində dinc əhali qəsəbədən çıxarıldı. Kərkicahan və ətraf ərazilər uğrunda gedən döyüşlərdə 34 nəfər şəhid oldu, 150 nəfər isə yaralandı. Biz Ağdama üz tutduq. Ancaq polis məktəbini bitirib Şuşaya təyinat alan böyük qardaşım Natiq, su maşını ilə kəndlərə su daşıyan kiçik qardaşım Namiq Şuşada son nəfəslərinədək döyüşərək şəhid oldular. Onlardan bir müddət sonra bacımın həyat yoldaşı Tahir də şəhidlik zirvəsinə yüksəldi.

Xankəndi sakini Xatirə Salmanova:

- Mən Xankəndiyə gəlin köçmüşdüm. Yoldaşım Rusiya Federasiyasında çalışırdı. Hadisələr başlayanda üç azyaşlı uşaqla olmazın müsibətlərini yaşadım. Ermənilər evlərə hücum edəndə zirzəmiyə enirdik. Bir dəfə tələsik çıxdıq və uşağın yeməyini götürə bilmədim. Səhərə qədər uşaq ağladı və axırda halsız vəziyyətdə qollarımda qaldı. Balamı bağrıma basıb için-için ağlayırdım ki, o biri uşaqlar mənə baxıb həyəcanlanmasınlar. Elə bildim uşaq ölüb. Amma səhər gördüm sağdır. Sovet ordusunun əsgərləri gəldilər və mənə yeməyi götürməyə yardım göstərdilər.

Ermənilər çox məkrli idilər. Mitinq başlamazdan öncə bir qrup erməni şəhərə çıxıb azərbaycanlılar yaşayan evlərin pəncərələrini vurub sındırırdılar. Mitinq başlayanda isə bir-birinə xəbər verirdilər ki, yalnız pəncərələri qırıq olan evlərə hücum edib yandırsınlar. Beləcə, bizi Xankəndidən qovmaq üçün müxtəlif iyrənc üsullara əl atırdılar və məkrli istəklərinə də nail olurdular. Biz Xocalıya üz tutduq və 1992-ci ilin fevral ayında Xocalı soyqırımı törədildi. Biz yenidən yurddan didərgin düşdük.

Bütün bunlar Xankəndi sakinlərinin yaşadıqları faciəli günlərin canlı təsviri idi. Ancaq 25 ildir yurd həsrəti ilə yaşayan xankəndililər inanırlar ki, Azərbaycan Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin yürütdüyü qətiyyətli siyasət nəticəsində tezliklə Azərbaycanın tarixi torpaqları erməni işğalçılarının tapdağından qurtulacaq və xankəndililər öz doğma yurdlarına dönərək yenidən xoşbəxt, firavan həyat sürəcəklər.

Rəşad BAXŞƏLİYEV,

Azərbaycan.- 2016.- 28 dekabr.- S. 11.