Birinci Türkoloji Qurultayda multikultural mühit

“Multikulturalizm” nisbətən yeni bir anlayış olsa da, dünya sosial-fəlsəfi fikrində onun çox zəngin ənənələri var. Hələ qədim ədəbiyyatlarda müxtəlif mədəniyyətlərin təmasını və birgəyaşayışını görmək mümkündür. Orta əsrlərdə qlobal səviyyədə ticarətin və ədəbi-mədəni əlaqələrin genişlənməsi ilə bağlı mədəniyyətlərin yaxınlaşması da güclənir. Xüsusilə qədim İpək yolunun üzərində yerləşən ölkələrdə, o sıradan Azərbaycanda müxtəlif mədəniyyətlərin dinc yanaşı yaşaması və bir-birini zənginləşdirməsi ənənə halına gəlir. Xalqın həyat tərzinə çevrilən, gündəlik məişətinə sirayət edən bu tendensiya zamanla onun düşüncəsinə, təfəkkürünə də nüfuz edir və nəticədə, təbii olaraq, bədii söz sənətində özünün ifadəsini tapır.

Azərbaycanda multikulktural cəmiyyətin formalaşması tarixinə nəzər salsaq, bu mütərəqqi ideyanın, ənənənin köklərinin tarixin dərinliklərinə gedib çıxdığını görərik. Bir çox dövlətlərdən fərqli olaraq, Azərbaycanda multikultural cəmiyyət, tolerant əxlaq zorən, xalqın iradəsi əksinə bərqərar olmamışdır. Bu proses əslində əks istiqamətdə getmiş, məhz millətin yaşam tərzindən, mentalitetindən, daxili-mənəvi keyfiyyətlərindən qidalanaraq, güc alaraq bu gün ən yüksək səviyyəsinə çatmış və xalqın, millətin hərtərəfli inkişafını, gələcəyini düşünən dövlətin də hazırda dəstəyini qazanmışdır.

Tarix sübut edir ki, bu torpaqda ən mürəkkəb sosial-mədəni dəyişikliklər şəraitində belə yerli, köklü xalq tərəfindən müxtəlif dilli və inanclı millətlərlə dinc yanaşı yaşamaqda problemlər, demək olar ki, olmamışdır.

Multikulturalizm siyasəti yürüdən, tolerantlığa dəstək olan dövlət və xalq ilk növbədə öz milli dəyərlərinə qiymət verməli, xalqın genetik yaddaşını oyatmaq üçün milli kimliyinin ən başlıca özəlliklərinin öyrənilməsinə və təbliğinə nail olmalıdır.

Türk xalqlarının tarixində önəmli hadisə olan Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultayda multikultural mühiti şərtləndirən əsas amillər də xüsusi vurğulanmalıdır. “Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 fevral 2016-cı il tarixli sərəncamında göstərilir ki, türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasında xüsusi və mühüm bir mərhələnin əsasını qoymuş bu möhtəşəm qurultay ilk növbədə geniş vüsəti və böyük bir coğrafi məkanda yaşayan çoxsaylı türk xalqları üçün bir sıra taleyüklü məsələlərin qoyuluşu, işlənib hazırlanması və ardıcıl şəkildə gerçəkləşdirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, məhz bu mötəbər məclisdə keçmiş Sovetlər birliyi məkanında yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı yaxın gələcək üçün düşünülmüş bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarlar qəbul edilib, latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri ətraflı şəkildə işlənib hazırlanıb. Tarixi hadisələrin sonrakı inkişafı, türk xalqlarının maddi-mədəni irsinin öyrənilməsi sahəsində görülən işlər, dünyanın ən mötəbər elm adamlarının bu işə marağının artması Birinci Türkoloji Qurultayın nə qədər böyük tarixi əhəmiyyətə malik olmasını bir daha təsdiqləyir.

Qurultay türkologiyanın həm də bir elm kimi inkişafına təkan vermişdir. Türk dillərinin fonetikası, leksikologiyası, frazeologiyası, onomastikası, morfologiyası, sintaksisi, dialektologiyası, dil tarixi, üslubiyyatı, nitq mədəniyyəti sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlərin təməli məhz bu qurultayda qoyulmuşdur.

Mötəbər məclisdə müzakirə edilən məsələlər, onların əhəmiyyəti, türk dilləri, ədəbiyyatı, folkloru, etnoqrafiyası ilə bağlı aparılan fikir mübadilələri çox böyük əks-səda vermişdir. Elə bu səbəbdəndir ki, beynəlxalq tədbirdən qısa bir zaman keçdikdən sonra türk millətlərindən olan qurultay nümayəndələrinin əksəriyyətinə qarşı 1937-ci ilin dəhşətli repressiyası başlanmışdır. Nəticədə sayılıb-seçilən ziyalılar, düşünən beyinlər amansız irtica və cəza tədbirlərinin qurbanı olmuşdur. Bu, azmış kimi, bəzən bütün millət (türk millətləri) acı repressiyanı dadmışdır.

Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultay həm də türk xalqlarının siyasi-iqtisadi birliyinin, mədəniyyət və elm sahələrində mübadilə və qarşılıqlı zənginləşmə prosesinin canlanmasına bir təkan verdi, ümumtürk əlifbası və ortaq türk dili ideyasının intişar tapmasına səbəb oldu.

Qurultayın rəyasət heyətinə və fəxri üzvlüyünə irəli sürülmüş namizədlərin siyahısının, qoyulan məsələlərin nəzərdən keçirilməsi qurultaydakı multikultural mühit haqqında aydın təsəvvür yaradır, digər millət və xalqların milli dəyərlərinə hörmət və ehtiram açıq-aydın hiss olunur. Belə ki, ayrı-ayrı türk xalqlarının nümayəndələri ilə yanaşı, qeyri-türk millətindən olan ziyalıların da qurultayın işində yaxından iştirak etməsi onun diqqət mərkəzində olan məsələlərin tolerant ruhundan xəbər verir. Heç bir xalqın maddi-mənəvi haqlarına toxunmadan türk xalqlarının tarixi, etnoqrafiyası, dil və ədəbiyyatı problemlərinə həsr edilmiş məsələlər diqqəti cəlb edir. Bir hal da maraqlıdır ki, dil və ədəbiyyat məsələlərindən fərqli olaraq, tarix və etnoqrafiyaya həsr olunmuş məruzələrin müəllifləri rus və Avropa şərqşünasları olmuşdur. Mövzu və toxunulan problem baxımından diqqət çəkən məruzələrdən “Türk xalqları tarixinin tədqiqi, öyrənilməsi işlərinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri” (akademik V.V.Bartold, professor İ.N.Borozdin, dosent Q.Qubaydullin), “Türk xalqlarının etnoqrafiyasının öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri” (professor S.Rudenko, Meysoroş (Macarıstan), Çursin) və s. çıxışları göstərmək olar.

Qurultayda söylənilən məruzələrin əsas qayəsinin mədəni plüralizmə əsaslanması da burada hökm sürən multikultural mühitdən xəbər verir. Qafqazın və xüsusilə də bütün Cənubi Qafqazın əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən müxtəlif təsərrüfat məişətli və mədəni səviyyəli türk xalqlarının ədəbi, tarixi, adət-ənənələri, şifahi və yazılı ədəbiyyatı, dialekt və şivələri və s. problemləri bütöv halda götürülmüş, hər bir xalqa, sayının, müstəqil ərazi vahidinin, dövlət strukturunun mövcud olub-olmamasından asılı olmayaraq, fərq qoyulmadan hər birinin məsələsinə eyni diqqət ayrılmışdır. Burada habelə türk xalqlarının həyat tərzi, adət-ənənələri, ədəbiyyatı, dil xüsusiyyətləri, antropoloji xüsusiyyətləri əlahiddə halda öyrənilməklə qalmayıb, digər xalqlarda qarşılıqlı münasibətdə, qarşılıqlı təsir və zənginləşmə prosesində götürülmüş və məhz bu istiqamətdə aparılan elmi tədqiqat işlərinin nəticələrinin əhəmiyyətli olacağı vurğulanmışdır. Məsələn, Q.Çursinin “Qafqazın türk xalqlarının etnoqrafiyasının öyrənilməsi haqqında” məruzəsində deyilirdi: “Qafqazın türk xalqlarının etnoqrafiyasının əsaslı öyrənilməsi həm sırf elmi, həm də təcrübi cəhətdən vacibdir. Elmi cəhətdən bu türk xalqlarının mənşə və tərkibini, tarixlərini, başqa xalqlarla mədəni qarşılıqlı münasibətlərini aydınlaşdırmağa kömək edəcəkdir”.

Birinci Türkoloji Qurultayda xalqların bir-birinə yaxınlaşmasında ədəbiyyatın rolu xüsusi vurğulanmışdı. “Ədəbiyyat xalqların mədəniyyətini yaxınlaşdırır. Əgər biz mədəniyyətlərimizi yaxınlaşdırmaq istəyiriksə, ilk növbədə ədəbiyyatımızı yaxınlaşdırmalıyıq”. Qurultayda irəli sürülən prioritet məsələlərdən biri olan əlifba islahatları, ortaq əlifbanın yaradılması məsələsi də məhz etnoqrafiya, dil və tarix baxımından bir qrupa daxil olan, əsrlər boyunca başqa millətlərlə təmasda, dinc yanaşı yaşayan türk xalqlarının ədəbi, mədəni və tədricən iqtisadi-siyasi birliyinin yaradılması məqsədinə köklənmişdi.

Beləliklə, 1926-cı il fevralın 26-dan martın 6-dək davam edən Birinci Türkoloji Qurultay türk xalqlarının milli, mənəvi, etnik dəyərlərinin geniş elmi araşdırma obyektinə çevrilməsi işində çox böyük bir addım oldu. Amma eyni zamanda hər hansı xalqın dünyadan, başqa sivilizasiya və mədəniyyətlərdən təcrid edilmiş şəkildə inkişafının, tanınmasının və nüfuzlu sözə sahib olmasının mümkünsüzlüyünü bir daha göstərdi. Bu möhtəşəm tədbirdə yaradılmış çoxmillətli mühit və onun fəaliyyəti dinindən, millətindən asılı olmayaraq, bütün insanların, düşünən beyinlərin əsas missiyasının bəşəriyyətin maddi-mədəni sərvətlərinin öyrənilməsi, təbliği, qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi olduğunu isbatladı.

Sevinc QULİYEVA,

ADPU-nun doktorantı

Azərbaycan.- 2016.- 9 noyabr.- S. 6.