Hüquqi dövlətin inkişafının mükəmməl konstitusion islahat modeli

Konstitusiya hər bir ölkədə hüquqi, iqtisadi-sosial, ictimai-siyasi münasibətləri, vətəndaş azadlıqlarını və demokratik prinsipləri tənzimləyən, həmçinin qəbul olunan hər bir qanunun, normativ-hüquqi aktların ali istinad mənbəyidir. Cəmiyyət həyatı üçün olduqca əhəmiyyətli sənəd olan Əsas Qanunun dövrün müasir çağırışlarına, dinamik inkişaf edən qlobal proseslərin məntiqi təzühurlərinə daim uyğunlaşdırılması, yəni, onda zaman-zaman dəyişiklik və əlavələrin edilməsi, yəni, Konstitusiyada islahatların aparılması zəruridir.

Tarixdən də məlumdur ki, iqtisadi və demokratik inkişaf sahəsində uğurlara imza atmış hər bir ölkədə istər idarəçilik formasının təkmilləşdirilməsi, istər insan hüquq və azadlıqlarının daha dolğun və hərtərəfli təminatı ilə bağlı olaraq zaman-zaman Konstitusiyaya düzəlişlər edilib. Sentyabrın 26-da ölkəmizdə Konstitusiyaya dəyişikliklərlə bağlı keçiriləcək ümumxalq səsverməsi də zamanın tələbi və Azərbaycanın inkişaf dinamikasının məntiqi qanunauyğunluğudur.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına müvafiq dəyişikliklərin edilməsi şəxsiyyət, cəmiyyət, dövlət və dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra amillərlə şərtlənir. Bu amillərə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının müasir dövrün tələblərinə - ictimai mühitin müasir inkişaf səviyyəsinə və beynəlxalq hüquq normalarına uyğunlaşdırılmasını, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli və məqsədyönlü konstitusion təminatlar sisteminin yaradılmasını, yeni dövlət idarəetmə mexanizmlərinin formalaşdırılmasını, dövlətin Konstitusiyada təsbit edilmiş məqsədlərinin və funksiyalarının daha səmərəli yerinə yetirilməsini, xalqın suveren hüququnu həyata keçirən nümayəndələrinin xalq qarşısında konstitusion-hüquqi məsuliyyətinin artırılmasını, hüquqi sistemin təkmil konstitusion bazaya əsaslanmasını, bütövlükdə isə xalq hakimiyyətinin konstitusion təminatlar sisteminin gücləndirilməsini və s. bu aspektli digər məsələləri daxil etmək olar. Bu faktorlar birdəfəlik xarakter daşımır, cəmiyyətin və dövlətin inkişaf səviyyəsinə müvafiq olaraq daimi təkmilləşdirilməni, xüsusi ilə konstitusiya islahatlarını zəruri edir.

Yuxarıda qeyd olunan amillər üzrə təkmilləşdirməyə olan ehtiyacı təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının zamanla dəyişikliklərə məruz qalması labüddür. Müstəqil Azərbaycanın qurucusu ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən inkişafın konstitusiyaya əsaslanan islahat modelinin təməli qoyulmuş, milli xüsusiyyətlər və qabaqcıl beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla tətbiq edilmişdir.

Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulmuş səmərəli islahatlar müasir dövrdə onun siyasi kursunun layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla inkişaf etdirilərək həyata keçirilir. Müvəffəqiyyətli islahatların məqsədləri sırasına: demokratik hüquqi dövlətin əsas atributlarından biri olan vətəndaş cəmiyyətinin, o cümlədən informasiya cəmiyyətinin sürətli inkişafına nail olmaq, hüquqi dövlət quruculuğu prosesini davam və inkişaf etdirmək, insan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını səmərəli təmin etmək, sivil cəmiyyət üçün xarakterik olan spesifik əlamətlərin daşıyıcısına çevrilmək, beynəlxalq səviyyədə özünə yer tutmuş müsbət təcrübəni əldə etməklə dövlət idarəetməsinin müxtəlif sahələri üzrə milli model formalaşdırmaq, cəmiyyət həyatının bütün sahələrini modernləşdirmək və s. bu kimi digər mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlər daxildir. Sosial, siyasi, iqtisadi, hüquqi, mədəni və digər sahələri əhatə edən məqsədyönlü islahatlar kompleks xarakter daşıyaraq ilk növbədə, konstitusion təminatların realizəsini şərtləndirmişdir və bunun nəticəsi olaraq, inkişafın Azərbaycan modelinin əsası qoyulmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin məqsədyönlü fəaliyyəti sayəsində müasir dövrdə hüquqi dövlətin inkişafının konstitusion islahat modeli uğurla həyata keçirilərək səmərəli islahatların nəticəsi kimi müasir hüquqi dövlətin hərtərəfli inkişafının və dövlət hakimiyyətinin xalqa mənsubluğunun Azərbaycan modeli formalaşmışdır.

Hüquqi dövlət quruculuğunun sürətli inkişafı, konstitusion-hüquqi təminatlar sisteminin gücləndirilməsi, insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinin təmin edilməsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, ictimai münasibətlərin daha təkmil hüquqi normalarla tənzimlənməsi, qanunvericilik bazasının sistemləşdirilməsi və yeni hüquqi aktların qəbul edilməsi, dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi zamanı insan hüquqlarının və azadlıqlarının bütün forma, üsul və vasitələrlə təmin edilməsi, mültikultural dəyrələrə əsaslanan ictimai mühitin tərəqqisi və s. bu kimi aspektlər üzrə təzahür edən digər məsələlər müasir hüquqi dövlətin hərtərəfli inkişafının Azərbaycan modelinin tərkib hissəsini təşkil edir.

Azərbaycan Respublikasının 12 noyabr 1995-ci il tarixli ilk müstəqil Konstitusiyası, “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında hüquqi islahat komissiyasının yaradılması haqqında” 21 fevral 1996-cı il tarixli sərəncamı, “Azərbaycan Respublikasının dövlət idarəetmə sistemində islahatlar aparılması üzrə dövlət komissiyasının yaradılması haqqında” 29 dekabr 1998-ci il tarixli fərmanı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin müəllifi olduğu Azərbaycan dövlətinin müasir inkişaf modelinin əsaslarını özündə ehtiva edən “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası və digər müvafiq hüquqi aktlar tarixi, sosial, siyasi, hüquqi və milli-mənəvi dəyərlər baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edərək, Azərbaycan dövlətinin uzunmüddətli inkişaf konsepsiyasının təməl prinsiplərini, hüquqi dövlətin inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirir.

Konstitusion islahat modeli üçün xarakterik olan əsas cəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki, hər uğurlu addım yeni ictimai münasibətlərin yaranmasına, həyata keçirilən hər bir islahat yeni ideyaların təşəkkülünə və cəmiyyətin tərəqqisinə səbəb olaraq ictimai inkişafın tələblərinə cavab verən qanunvericilik sisteminin möhkəmləndirilməsini zəruri edir.

Prezident İlham Əliyev Azərbaycan xalqının layiqli təmsilçisi, hamisi olaraq Konstitusion səlahiyyətlərindən - xalqın Azərbaycan Respublikasının dövlət başçısına, Prezidentinə verdiyi konstitusion səlahiyyətlərindən səmərəli, məqsədyönlü istifadə edərək cəmiyyətimiz, xalqımız, dövlətimiz, o cümlədən hər bir şəxs, hər bir vətəndaş üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən, dövlətin, xalqın, cəmiyyətin hər bir üzvünün inkişafına xidmət edən kompleks xarakterli islahatların həyata keçirilməsinə uğurla rəhbərlik edir, dövlətin və cəmiyyətin inkişafı naminə mütərəqqi fəaliyyət göstərir.

Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktının layihəsinin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə göndərilməsi barədə 18 iyul 2016-cı il tarixli 2212 nömrəli və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi məqsədi ilə ümumxalq səsverməsi (referendum) keçirilməsi haqqında 26 iyul 2016-cı il tarixli 2241 nömrəli sərəncamları ilk növbədə dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsində xalqın iştirakının təmin edilməsinə xidmət edir. Bununla yanaşı, həmin sərəncamlar Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə, dövlət idarəçilik sisteminin inkişafına, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının səmərəli təminatlar sisteminin gücləndirilməsinə, konstitusion nizamlanmaya daha çox ehtiyac olan ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə və s. istiqamətlər üzrə təkmilləşdirilməyə misilsiz bir töhfədir.

Haqqında söhbət açacağımız müddəa hazırda 71-ci maddəyə əlavə kimi referenduma çıxarılan mütənasiblik prinsipidir. İnsan hüquqlarının əksəriyyəti ictimai və ya fərdi maraqların təmin olunması naminə müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırıla bilər. Hələ Fransa İnsan və vətəndaş haqları haqqında 1789-cu il deklarasiyasında öz əksini tapan bu ideya hazırda insan hüquqlarına dair bütün beynəlxalq sənədlərdə də öz əksini tapmışdır. İnsan hüquqları doktrinasında insan hüquqlarının məhdudlaşdırılması dedikdə, elə bir hüquqi sərhəd və çərçivələrin müəyyən olunması başa düşülür ki, onların daxilində insanlar öz hüquq və azadlıqlarından sərbəst istifadə edə bilərlər. Belə bir çərçivələrin olmaması həm fərdlər tərəfindən öz hüquqlarının həyata keçirilməsinə mane olar, həm də dövlətin həmin hüquqların təmin etməsinə çətinlik törədə bilər.

İnsan hüquqlarının məhdudlaşdırılması ancaq beynəlxalq və dövlətdaxili hüquqda qəbul olunan əsaslar olduqda mümkündür. Məsələn, milli təhlükəsizlik, ictimai təhlükəsizlik, digər insanların hüquq və azadlıqlarının təmin olunması və digər əsaslardan əlavə insan hüquqlarının məhdudlaşdırılması zamanı müəyyən şərtlərə riayət olunmalıdır ki, bunlara da nəzəriyyədə insan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasının əsas prinsipləri deyilir. Bu prinsiplərə qanunçuluq, labüdlülük, mütənasiblik və insan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasının dar tövsif olunması prinsipləri aiddir.

Mütənasiblik prinsipi insan hüquqları nəzəriyyəsinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi öz qərarlarında bu prinsipi geniş təhlil edərək, onu insan hüquqlarının müdafiəsinin əsas prinsipi kimi təsbit etmişdir. Avropa Məhkəməsi öz qərarlarında dəfələrlə qeyd etmişdir ki, “İctimai maraqla fərdin hüquqları arasında ədalətli balansın axtarışı bütün Avropa hüquq sisteminin xarakterik xüsusiyyətidir. Bu balansın təmin olunması üçün mütənasiblik təmin olunmalıdır.

Mütənasiblik prinsipinin məğzi Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın müddəalarının məhdudlaşdırılmasının və dövlətlərin həmin müddəalardan geri çəkilməsinin təfsiri ilə bağlı Sirakuza prinsiplərində aydın göstərilmişdir: “Məhdudiyyətlərin tətbiq olunması zamanı dövlət insan hüquqlarına məhdudiyyətin tətbiq olunması məqsədinə nail olmaqdan daha artıq dərəcədə məhdudlaşdırılmasına gətirən vasitələr tətbiq etməməlidir”.

Mütənasiblik prinsipi insan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasının legitimliyini müəyyən edən ən vacib şərtlərdən biridir. Mütənasiblik prinsipi o deməkdir ki, dövlətin insan hüquqlarını məhdudlaşdırmaqla qarşısına qoyduğu məqsədi və bu istiqamətdə seçilən vasitə arasında sıx əlaqə olmalıdır. Bu prinsip dövlət tərəfindən şəxsi hüquqlarına müdaxilənin çərçivələrini müəyyən edərək, dövlət və vətəndaş cəmiyyəti arasında qarşılıqlı əlaqəni təmin edir.

Avropa Məhkəməsi hər bir konkret işdə mütənasibliyin pozulub pozulmamasını müəyyən etmək üçün aşağıdakı tələbləri irəli sürür. Məhkəmə praktikasında buna proporsionallıq testi də deyilir:

1. Legitim məqsəd o dərəcədə ciddi və əsaslı olmalıdır ki, şəxsin hüquqlarına müdaxilə zəruri olsun;

2. Seçilmiş vasitələr birbaşa həmin məqsədə nail olunmasına xidmət etməlidir;

3. İnsan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına dair seçilmiş vasitələr məqsədə çatmaq üçün zəruri olmalıdır.

Avropa Məhkəməsi ilk dəfə bu prinsipi “Belgian Linguistic Case” işində tətbiq etmişdir. Həmin işdə Avropa Məhkəməsi qeyd etmişdir ki: “Dövlət tərəfindən fərdlərin öz hüquq və azadlıqlarını həyata keçirməsi zamanı müxtəlif, fərqli yanaşma ancaq legitim məqsədə xidmət etməlidir: 14-cü maddə o zaman pozulur ki, istifadə olunmuş vasitələrlə qarşıya qoyulmuş məqsəd arasında mütənasiblik pozulmuş olsun”. Belə ki, heç də hər bir fərqli yanaşma diskriminasiya demək deyil. Hər bir konkret halda diskriminasiyanın olmasını müəyyən edəcək amil də qeyd olunan mütənasiblikdir. Adətən, dövlət tərəfindən insanlara hüquq və azadlıqların həyata keçməsinə dair fərqli münasibət sonda ədalətin təmin olunmasına xidmət edir. Məsələn, müəyyən kateqoriya insanlara xüsusi imtiyazların verilməsi. Qeyd olunan prinsip BMT İnsan Hüquqları Komitəsinin fəaliyyətində də mühüm rol oynayır və komitə müxtəlif qərarlarında bu prinsipin əhəmiyyətini dəfələrlə qeyd etmişdir.

Beynəlxalq insan hüquqları sahəsində müstəsna əhəmiyyətə malik proporsionallıq prinsipinin Azərbaycan Respublikasında Konstitusion prinsip səviyyəsində təsbit olunması təklif olunmuşdur. Adı çəkilən prinsipin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit olunması insan hüquqlarının daha etibarlı müdafiəsinə xidmət etməklə yanaşı, insan hüquqlarının məhdudlaşdırılması zamanı yarana biləcək sui-istifadə hallarının da qarşısını alacaqdır.

Dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi olan Azərbaycan xalqının - dövlət müstəqilliyimizin əbədi, sarsılmaz köklər üzərində qurulması və möhkəmlənməsi, xalqın suveren hüququnun təmin edilməsi, dövlətimizin və dövlətçiliyimizin daimi kompleks inkişafı, cəmiyyətimizin mütəmadi tərəqqisi, hər kəsin, hər bir vətəndaşın layiqli həyat şəraitinin təmin edilməsi, indiki və gələcək nəslin firəvanlığı naminə 26 sentyabr 2016-cı il tarixdə keçiriləcək ümumxalq səsverməsində (referendumda) aktiv iştirak edəcəyinə, “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktı”nın layihəsində nəzərdə tutulmuş bütün məsələlərə “hə” deyəcəyinə heç bir şübhə yoxdur.

Referendum Aktı layihəsində nəzərdə tutulan əlavə və dəyişikliklərin mütərəqqi xarakter daşıdığı, demokratik standartlara tamamilə uyğun olduğu, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatına, dövlət idarəçilik sisteminin təkmilləşdirilməsinə yönəldiyi elə ilk baxışda qabarıq görünür. Aktuallığı və əhəmiyyəti ilə diqqəti cəlb edən hər bir düzəliş Azərbaycanın inkişafından, yüksəlişindən və modernləşmə yolunda nail olduğu uğurlardan irəli gələn tələbatdır. Ən əsası, yeni Konstitusiya islahatında irəli sürülən təkliflər Azərbaycanın hər bir sahədə demokratik cəmiyyətlərdə qəbul olunan dəyərlərə, norma və prinsiplərə uyğun inkişaf yolu seçdiyini bir daha nümayiş etdirir.

Mehdi ABDULLAYEV,

hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan.- 2016.- 9 sentyabr.- S.9.