Milli salnaməçiliyin banisi

Qulam Məmmədli - 120

1980-ci illərin əvvəlləri idi. Mirzə Fətəli Axundzadə adına Respublika Kitabxanasının arxivinə tez-tez gəlir, XX əsrin əvvəllərinə aid qəzet və jurnallardakı qəliz ərəb və fars tərkibli sözləri oxumaqda çətinlik çəkəndə ona müraciət etməyimi məsləhət bilirdilər. Bütün günü oxu zalında yorulmaq bilmədən araşdırmalar aparan, qeydlərini səbirlə, təmkinlə ümumi dəftərlərə səliqə ilə köçürən qalın eynəkli şəxs respublikanın əməkdar mədəniyyət işçisi, əməkdar jurnalist, teatrşünas, publisist, milli salnaməçiliyimizin banisi Qulam Məmmədli idi. O, yaşın və yaradıcılığın ucalığına, bəyaz zirvəsinə yüksələnə qədər dövrün məşəqqətlərindən, zamanın məhrumiyyətlərindən, həyatın keşməkeşli, əzab-əziyyətlərlə dolu tufanlarından keçmişdir...

Qulam Məmməd oğlu Məmmədli 1897-ci ildə qədim və zəngin elm, mədəniyyət ənənələri olan Təbriz şəhərində adi ictimai mühitdə dünyaya göz açmışdır. O, anası Məşədi Zəhranın xatirələrinə əsasən qeyd edir ki, atası Təbrizin Rasta küçəsində yaşayan Sitarə adlı bir qızla gizli evlənir. Bu xəbəri eşidən Məşədi Zəhra şəhərin Xiyaban məhəlləsindən Rasta küçəsinə qədər piyada gedib günüsünü tapır, dişinin dibindən çıxanı deyib qayıdır. Hamilə qadın yolun yarısında ağrı çəkir. Qulam müəllim anasının dediklərini belə xatırlayırdı: “Elə onu bildim ki, özümü saldım dalana! - Nə yaxşı ki, qapı açıq imiş. Həyətə girdiyim yadıma gəlir. Deyəsən, yıxıldığımı da xatırlayıram. Bir vaxt gözümü açdım, gördüm yorğan-döşək içindəyəm, səni də bələyib uzadıblar yanıma” (Q.Məmmədli. “Ömür dəftərindən səhifələr”, Bakı, “Təhsil”, 2016, s.22).

Bu vüqarlı insan, şərafətli ana Məşədi Zəhra xanım ərinin xəyanətini ona bağışlamır... Cehizlərindən sabiq ərinin xeyrinə imtina edərək, körpə Qulaməlisini qucağına alıb atası evinə qayıdır. Altı aydan sonra qohumlarının dəvəti ilə Təbrizdən Bakıya, Bakıdan Aşqabada gedir. Məşədi Zəhra burada həmşərisi Məmməd adlı bir nəfərlə yenidən ailə qurur. Məmməd kişi kasıb olsa da, əsl ailə başçısına çevrilir, onu oğulluğa qəbul edir. Qulamın ata adı və soyadı Məmməd kişinin ismindən qaynaqlanır.

Qulam Məmmədli Aşqabadda molla yanında dörd-beş il oxuduqdan, “Çərəkə”ni, “Quran”ı, “Gülüstan”ı, “Üsuli-cədid”i başa vurduqdan sonra bir müddət çəkməçi yanında şagird, tünükəçi, Nobelin neft zavodunda fəhlə, “Ruznameyi-Maverayi-Bəhri-Xəzər” qəzetdə, sonra müxtəlif mətbəələrdə mürəttib işləyir. Ailənin təsərrüfat işlərinə kömək göstərir, fərdi qaydada savadını artırır, Sabiri, Səhhəti, Şaiqi, Mirzə Cəlili, Cavidi, Cəfər Cabbarlını mütaliə edir, “Molla Nəsrəddin”, “Məktəb”, “Babayi-Əmir”, “Tuti” jurnallarını mütəmadi oxuyur, bu mətbuat orqanlarına yazılar göndərirdi.

1916-cı il may ayının 15-də Aşqabadın dəmir yolu vağzalında Cəlil Məmmədquluzadəni və Əliqulu Qəmküsarı qarşılayan ziyalılar, qələm əhli arasında gənc mürəttib Qulam Məmmədli də var idi. Şəhərdə “Ölülər” tamaşasının hazırlanmasında o, həvəskar aktyor kimi ciddi çalışsa da, son anda əsərin göstərilməsinə icazə verilmir. Bununla belə, gənc Qulam Mirzə Cəlil ilə yaxından tanış olur, onun rəğbətini qazanmağa macal tapır.

Q.Məmmədli ilk dəfə 1923-cü il iyun ayının əvvəllərində yazıçı, publisist Yaqub Nəsirli ilə Aşqabaddan həsrətini çəkdiyi, arzularında yaşatdığı Bakıya gəlir. Burada ilk getdikləri yer - “Yeni yol” qəzetinin redaksiyası, ilk görüşdükləri şəxs, baş redaktor Cəlil Məmmədquluzadə olur. Mirzə Cəlilin xeyirxahlığı sayəsində Qulam Məmmədli 8 iyun 1923-cü ildən “Kommunist” qəzetinin mürəttibi işinə qəbul edilir. Bir müddət sonra “Molla Nəsrəddin” jurnalına da mürəttiblik edir. Peşəsi ilə əlaqədar burada Ruhulla Axundov, Həbib Cəbiyev, Sultan Məcid Əfəndiyev, Əliheydər Qarayev, Məmməd Səid Ordubadi, Cəfər Cabbarlı, Seyid Hüseyn, Məmmədəli Sidqi, Nemət Bəsir, Əfrasiyab Bədəlbəyli və başqaları ilə də yaxından tanış olur, dostluq edir.

Qulam Məmmədlinin həyatından yazan bəzi müəlliflər onun 1924-1926-cı illərdə Türk Teatr Məktəbində oxuduğunu və oranı bitirdiyini qeyd edirlər. Hətta Q.Məmmədli öz xatirəsində yazır: “1924-cü ilin payızında mən Teatr məktəbinə qəbul edildim. Birinci kursda oxuyurdum, özü də istehsalatdan ayrılmamaq şərti ilə. ...Beləliklə də, birinci kursda oxuyan Fatma Qədri, Sultan Fikrət, Musa Hacızadə, Hacıməmməd Qafqazlı və başqaları ilə tanış ola bilirdik. Heç gözləmədiyim yerdə Cəfər Cabbarlı da onların içində... Burada olmasının səbəbini soruşdum, dedilər ki, “o da bizimlə oxuyur!” Deməli, mən indi Cəfər Cabbarlı ilə bir məktəbin şagirdi olmuşam” (Q.Məmmədli. Cəfəri xatırlarkən. “Böyük sənətkar”, Bakı, “Gənclik”, 1976).

Tarixi faktlar da təsdiqləyir ki, bu xatirədə xırda yanlışlıqlar var. Cabbarlı Teatr Məktəbində cəmi iki həftə oxuyub: - 1923-cü ilin sentyabr ayının 22-dən oktyabrın 5-dək. Oktyabrın 5-də isə gizli “İstiqlal” qəzeti ilə əlaqəsinə görə Azçeka tərəfindən həbs edilib. 1924-cü ildə isə C.Cabbarlı Bakı Universitetinin Tarix fakültəsinin qədim filologiya şöbəsinə daxil olub.

Deyilənlərdən bu qənaətə gəlmək olar ki, Qulam Məmmədli Teatr Məktəbinə 1924-cü ildə yox, 1923-cü ildə dinləyici kimi daxil olub. Çünki o, Cabbarlını Teatr Məktəbində yalnız 1923-cü ilin sentyabr ayının sonu, oktyabrın əvvəlləri görə bilərdi. İkincisi, Q.Məmmədlinin 1926-cı ildə Teatr Məktəbini bitirməsi fikri də reallıqla səsləşmir. Çünki həmin məktəbi 1926-cı il may ayının 2-də bitirən “ilk qaranquşlar”, on iki nəfər məzun Rza Əfqanlı, Hacıməmməd Qafqazlı, Fatma Qədri, Mollağa Bəbirli, Şüa Şeyxov, Akif Kazımov, Əjdər Nijdət, Əkbər Şəfi, Fazil Dadaşov, Sultan Fikrət, Musa Hacızadə və Ələsgər Şərifov idi.

Q.Məmmədlinin adı Teatr Məktəbinin diplom alan məzunları sırasında da yoxdur. Məktəbi bitirə bilməməsinin bir səbəbi də həmin ərəfədə onun vərəm xəstəliyinə yoluxması, müalicə üçün 1926-cı ilin aprel-may aylarında Yaltaya Vərəm İnstitutuna göndərilməsi olmuş, orada isə davamlı müalicə kursu aldıqdan və tam sağaldıqdan sonra geriyə, Bakı şəhərinə, “Kommunist” qəzetinə qayıtmışdır.

Bir məqam da vurğulanmalıdır ki, Qulam Məmmədli yalnız mürəttib deyil, həm də çox fəal ictimaiyyətçi, peşəkar təşkilatçı idi. “Kommunist” qəzetinin baş redaktoru Həbib Cəbiyev Q.Məmmədlinin təşəbbüslərini yüksək qiymətləndirir, redaksiyadaxili və respublika əhəmiyyətli tədbirlərə onu cəlb edirdi. Ötən il 90 illik yubileyini qeyd etdiyimiz I Bakı Türkoloji Qurultayına dəvət edilən nüfuzlu qonaqların dəmir yolu vağzalında qarşılanması mərasimində, eləcə də qurultay nümayəndələri sırasında adı yazılmasa da, gənc, ucaboy Qulam Məmmədlini görürük. 1926-cı il martın əvvəllərində keçirilən qurultayın nümayəndələri arasında məşhur türkoloqlar - T.Mentsel, professor A.N.Samoyloviç, akademik S.F.Oldenburq, professor M.P.Pavloviç, A.B.Baytursun, professor Aziz Qubaydullin, İsmayıl Hikmət, Əhməd bəy Pepinov, Artur Zifeldt-Simumyaqi, Həbib Cəbiyev, S.Veltman, Cəlil Məmmədzadə və professor Bəkir Çobanzadə əzəmətlə dayanıb. Şəkil mətbuat vasitəsilə tirajlanıb geniş yayılsa da, Həbib Cəbiyevin sağ tərəfində dayanan gənc Qulam Məmmədlinin adı Türkoloji Qurultayla bağlı nəşrlərdə qeyd edilməyib.

Bütün bunlara baxmayaraq, Qulam Məmmədli ictimai-siyasi həyata qaynayıb-qarışır, öz üzərində yorulmaq bilmədən çalışır, mütaliəsini zənginləşdirirdi. Respublikanın əsas mətbu orqanlarında - “Kommunist” qəzetində və “Molla Nəsrəddin” jurnalında yüksək peşəkarlıqla mürəttiblik fəaliyyəti, yazarlarla sıx təması, canlı klassiklərdən qazandığı redaktəetmə səriştəsi ali jurnalistika təhsilinə bərabər idi. Onun redaktorluq fəaliyyətinə başlaması, peşəkar jurnalistikaya gəlişi, yaradıcılıq istiqamətində ilk addımları 1926-cı ildən nəşrə başlayan “Çapçı gözü” adlı çoxtirajlı qəzetdən başladı. Sonralar Q.Məmmədli “Kommunist” qəzetində ədəbi işçi, şöbə müdiri, “Kəndli qəzeti”nin redaktor müavini, daha sonra “Azərbaycan kolxozçusu”, “Yeni yol” qəzetlərinin redaktoru vəzifələrində müvəffəqiyyətlə çalışdı, prinsipiallığı, səmimiyyəti ilə cəmiyyətdə böyük nüfuz qazandı. Müharibə illərində fəaliyyətini 44 illik ayrılıqdan sonra Təbrizdə işıq üzü görən “Vətən yolunda” (1941-1942 və 1944-1945) adlı ordu qəzetində ədəbi işçi kimi davam etdirdi. Burada Mirzə Məhəmməd Naxçıvani ilə sıx dostluğu və onun kitabxanasından səmərəli istifadə nəticəsində Mirzə Əli Möcüzün “Seçilmiş əsərləri” (1945), Heyran Xanımın “Seçilmiş əsərləri”, “Bəxtiyarnamə” adlı kitabları ilk dəfə Təbrizdə nəşr etdirdi. Müharibədən sonra isə Bakı Kinostudiyasında ssenari şöbəsinin müdiri, 1947-ci ildən “Kommunist” qəzetinin şöbə müdiri, 1952-ci ildən “Kirpi” jurnalı redaksiyasında əvvəl məsul katib, sonra baş redaktor vəzifələrində işləmişdir. 1959-cu ildə fərdi təqaüdə çıxan Q.Məmmədli ikiillik fasilədən sonra Azərbaycan EA-nın Tarix İnstitutunda kiçik elmi işçi (1961-1969), Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində elmi məsələlər üzrə direktor müavini (1969-1975) vəzifələrində çalışmışdır.

Qulam Məmmədlinin Tarix İnstitutunda, Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində çalışdığı dövr, ümumiyyətlə isə, ömrünün son 25 ili fərdi təqaüdəqədərki müddət ilə müqayisədə elmi-tədqiqat işlərinin miqyası, sanbalı baxımından daha zəngin və əhəmiyyətli olmuşdur. Böyük mütəfəkkir Cəlil Məmmədquluzadənin 100 illik yubileyi münasibətilə onun 1966-cı ildə çap etdirdiyi “Molla Nəsrəddin” salnaməsi ustad sənətkara qədirşünaslıq nümunəsi olmaqla yanaşı, ədəbiyyat, mədəniyyət sahəsində Azərbaycan salnaməçilik məktəbinin bünövrəsini, təməl daşını təşkil edir. Minlərlə arxiv sənədlərinə, mətbuat səhifələrinə səpələnmiş faktları “iynənin ucu ilə” bir məcraya yönəltmək, bir süjet xəttində sıralamaq, səbirlə, təmkinlə bu sahədə yeni sistem yaratmaq həvəsi, eşqi, əzabı müqayisəedilməz dərəcədə müşkül, məşəqqətli və mühüm işdir. “Molla Nəsrəddin” salnaməsi 1866-cı ildən 1932-ci il yanvar ayının əvvəllərinədək Mirzə Cəlilin həyatı, fəaliyyəti və yaradıcılığı haqqında mötəbər sənədlərə, etibarlı məxəzlərə istinad edilməklə zəngin materiallar toplusu, misilsiz mənbəşünaslıq abidəsidir. Bu dəyərli ensiklopedik məxəz müəllifin sağlığında iki dəfə (1966, 1984) böyük tirajla çap olunmuş, üçüncü nəşri 2009-cu ildə əməkdar elm xadimi, akademik İsa Həbibbəylinin tərtibi, təkmilləşdirməsi, geniş, dolğun ön sözü, yüksək dəyərləndirməsi ilə nəfis şəkildə işıq üzü görmüşdür.

Qulam Məmmədli ucaltdığı salnamə sarayının bünövrəsi üzərinə yeni kərpiclər qoyur, 1967-ci ildə “Hüseyn Ərəblinski” salnaməsini, bir il sonra isə “Cahangir Zeynalov” kitabını araya-ərsəyə gətirərək nəşr etdirir. İncəsənətimizin, teatrımızın bu iki qüdrətli sənətkarının həyatı və yaradıcılığı barədə boşluqlar demək olar ki, Qulam Məmmədlinin titanik zəhməti sayəsində doldurulur. Onun milli teatr tariximizə ən böyük xidməti isə ikihissəli “Azərbaycan teatrının salnaməsi”dir. Tədqiqatın birinci hissəsi 1974-cü ildə, ikinci hissəsi isə 1983-cü ildə işıq üzü gördü. Səksən illik (1850-1930) teatr tariximizin arxiv materialları və mətbuat səhifələri əsasında tarixi-xronoloji ardıcıllıqla izlənilməsi, yeni mənbələrin və məqamların üzə çıxarılması ədəbi ictimaiyyət üçün böyük elmi-mədəni hadisə idi. İkicildlik “Azərbaycan teatrının salnaməsi” tədqiq miqyasının genişliyi, faktların yeniliyi və zənginliyi baxımından da çəkilən zəhmətin ağırlığını, çətinliyini, intəhasızlığını nümayiş etdirir. Uzun illər teatrşünaslar, mədəniyyətşünaslar üçün bu sahədə dərslik yoxluğunu əvəzləyən yeganə və mötəbər qaynaqdır.

Qulam Məmmədli milli salnaməçilik sahəsində elmi-tədqiqat marafonunu daha uğurla davam etdirir, ömrünün ahıl çağında fədakarlığı ilə ən gənc tədqiqatçıları belə təəccübləndirirdi. O, bir-birinin ardınca “Cavid ömrü boyu” (1982), “Üzeyir Hacıbəyov” (1983), “Abbas Mirzə Şərifzadə” (1985), “Nəriman Nərimanov” (1987) adlı irihəcmli salnamələri nəşr etdirir. Onun tədqiqatçı sevgisi nəticəsində yaranan qalaq-qalaq cildlərin sanbalını nəzərdən keçirdikcə heyrətlənməyə bilmirsən. Oxucunu çox heyrətləndirən Qulam Məmmədlinin həcmcə yığcam, vəzncə dağlar qədər ağır, sanballı “İmzalar” (1977) kitabıdır. Bu əsəri Azərbaycan mətnşünaslığının “Morze əlifbası” da adlandırmaq olar. Dörd minə qədər gizli, örtülü imzanın kodunu, üst qatını mötəbər dəlil-sübutlarla açmaq, heç də asan deyil. “İmzalar” kitabı olmadan XX yüzilliyin əvvəlləri satirik mətbuat orqanlarımızın milli ədəbiyyatşünaslıq üçün hazırladığı “sürprizlər”i təsəvvür etmək belə çətindir. Əlbəttə, mətbuat səhifələrində gedən bütün örtülü adların öz əksini “İmzalar” kitabında tapdığını düşünmək də sadəlövhlük olardı.

Yadımdadır, 1985-ci il avqust ayının 30-u idi. Qulam müəllimin evinə zəng vurub bəzi gizli imzalar barədə köməyə ehtiyacım olduğunu bildirdim. Güman edirdim ki, görüşmək üçün məni Mirzə Fətəli Axundzadə adına Kitabxanaya dəvət edəcək. Belə olmadı, Qulam müəllim mənzilinin ünvanını söyləyərək evdə gözlədiyini bildirdi. Sual dolu vərəqlərlə Qulam müəllimgilə yollandım. “Molla Nəsrəddin” jurnalında rast gəldiyim “Sancan”, “Zəhər” və b. gizli imzaların əsl müəllifi haqqında Q.Məmmədlinin kitabında məlumat yox idi. Geniş və ətraflı söhbətimiz oldu. Mənə çox dəyərli məsləhətlər verdi.

Qulam Məmmədli milli salnaməçiliyin banisi, mətnşünaslıq, mənbəşünaslıq məktəbinin görkəmli nümayəndəsi idi. Onunla yalnız bir dəfə ünsiyyətdə olanlar vaxta qənaət, fakta sədaqət məziyyətini əxz edirdilər.

Asif RÜSTƏMLİ,

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun

Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin müdiri,

filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.- 2017.- 5 aprel.- S. 7.