Elmə dəyərli töhfələr vermiş
iqtisadçı alim
Elm xadimləri
Həyat ucu-bucağı görünməyən, möhtəşəm və ecazkar bir məkandır. Ömür isə bu məkanda alovlanan və qürub edən bir zamandır. Bu zaman içərisində insanın ömrü, həyatı da vardır. İnsan həm də yaratdıqları ilə əbədi yaşayır. Bu isə onu zamanın ovcunda əzilən deyil, qalib gələn ziyaya döndərir. Belə ziya sahiblərindən biri Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, iqtisad elmləri doktoru, professor Aqil Əlirza oğlu Əliyev olub. Vətəninə və xalqına ləyaqətlə və şərəflə xidmət etmiş görkəmli iqtisadçı alim A.Əliyev 1926-cı il dekabrın 10-da qədim Naxçıvan diyarında anadan olmuşdur. Yaşasaydı, indi onun 91 yaşı tamam olacaqdı. Yeniyetməlik və ilk gənclik illəri İkinci Dünya müharibəsinin qanlı-qadalı dövrünə düşmüşdü.
Çətinliklər üzündən erkən yaşlarında əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Amma ən böyük arzusu ali təhsil almaq, elmin sirlərinə yiyələnmək olmuşdu. Müharibə qurtardıqdan sonra o, arzusuna çatmışdı. 1946-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinə daxil olmuş və 1951-ci ildə oranı bitirmişdir. 1953-cü ilə qədər Azərbaycan EA-nın Tarix İnstitutunda elmi işçi vəzifəsində çalışmışdı. Görkəmli alim 1953-cü ildən etibarən taleyini Azərbaycan Tibb Universitetinə bağlamışdır. Siyasi iqtisad kafedrasında əmək fəaliyyətinə başlamış və ömrünün sonuna qədər, yəni 53 il həmin kafedrada əvvəlcə müəllim, dosent, professor və kafedra müdiri vəzifələrində işləmişdir.
Aqil Əliyev 1970-ci ildə “Şəhər və kənd əhalisinin həyat səviyyəsinin bir-birinə yaxınlaşması problemləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək iqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. 1973-cü ildə dosent, 1979-cu ildə professor vəzifəsinə seçilmişdir. 1982-ci ildə “Şəxsi istehlakın iqtisadi problemləri” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir.
Bütün zəka sahibləri həmişə özlərinə böyük təbib və filosof Əbu Əli İbn Sinanın “Çox istərdim ki, biləm mən kiməm və bu dünyada nə axtarıram?” - sualını vermişlər. Bu sualın cavabı geniş dünyagörüşünə sahib olan şəxsiyyətlərin daxili aləmlərində, mənəviyyatlarında, yaradıcılıqlarında öz təcəssümünü tapmışdır. AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, iqtisad elmləri doktoru, professor Aqil Əliyevin bu fikirlər içərisində özünəməxsus yeri var. Anadan olmasının 91 illiyi ərəfəsində aramızda olmadığı bir zamanda onun haqqında yazmaq, sözsüz ki, çox çətindir. Bu çətinlik onun cismani yoxluğu ilə əlaqədardır, lakin böyük alimin yaratdıqları, iqtisad elmi sahəsində zəngin fikirləri ilə bağlı mülahizə və ideyaları indi də dəyərli və əhəmiyyətlidir.
Aqil müəllim alicənab,
təvazökar, müdrik insan idi. Özünü həyatda
həddən artıq sadə aparırdı. Uşağı da, böyüyü də,
tanıdığını da, tanımadığını
da xoş üzlə qarşılayırdı. Onlara imkanı çatdığı qədər
kömək göstərirdi.
Deyirlər ki, tarixdə nə
baş verirsə, onu insan edir. İnsanın yaratdığı
böyük dəyərlərə qiymət verərkən
biz tarixdən kənara çıxırıq. K.Yaspers
yazırdı: “Biz insanı özünün
yaratdığı nəhəng əməllərdə
görərkən tarixin sərhədini keçirik: bu əməllərlə
insan varlığı tapıb başa düşür və
onu başqaları üçün də əlçatan
edir”. Professor Aqil Əliyevin elmi və pedaqoji fəaliyyətinin
özəyini məhz bu ali məqam əhatə
edirdi.
O, 190-dan artıq elmi əsərin, o
cümlədən 32 monoqrafiya və kitabın müəllifi
olmuş, çoxsaylı elmlər namizədinin və elmlər
doktorunun yetişməsində əvəzsiz xidmətlər
göstərmişdir.
Professor Azərbaycanda
iqtisadiyyat elminin bir çox aparıcı istiqamətlərinin
inkişafında səriştəli fəaliyyəti ilə fərqlənmişdir. Onun iqtisadiyyatın müxtəlif
sahələrinə dair yazdığı “Ərzaq
proqramının aktual problemləri”, “Azərbaycanın sosial
inkişafında islahatların rolu”, “Azərbaycanda bazar
münasibətləri şəraitində əhalinin sosial
problemləri”, “Tibbin iqtisadiyyatı”, “Azərbaycanda əhalinin
həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinin aktual
problemləri”, “Bələdiyyələr. Metodik
kömək”, “Naxçıvan Muxtar Respublikası (nailiyyətlər
və problemlər, I-II hissə)” və digər əsərləri
dünya alimləri tərəfindən yüksək dəyərləndirilmişdir.
İqtisadçı alim Naxçıvan MR ilə
bağlı əsərlərində bu diyarın sosial-iqtisadi
inkişafı və mədəni quruculuq sahəsində əldə
etdiyi nailiyyətlərdən, keçirilən iqtisadi
islahatların əhəmiyyətindən, qarşıda duran vəzifələrdən
ətraflı bəhs edir, xeyli tövsiyələr verirdi. Müəllif, eyni zamanda muxtar respublikanın görkəmli
şəxsiyyətlərinin Azərbaycanın ictimai-siyasi və
sosial-iqtisadi həyatında göstərdikləri xidmətlərdən
də ətraflı yazırdı.
Alim Azərbaycanda ilk dəfə
“Şəxsi istehlakın iqtisadiyyatı və problemləri”,
“Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri”, “Kənd əhalisinin
həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi problemləri”
və digər sanballı monoqrafiyaların da müəllifidir.
2002-ci ildə yazdığı “Bazar iqtisadiyyatına
keçid: dövlətin iqtisadi siyasəti” monoqrafiyasında
A.Əliyev bu mühüm mərhələdə dövlətin
iqtisadi siyasəti, bazar təsərrüfatının iqtisadi
strategiyası, bazar iqtisadiyyatında dövlətin rolu,
respublikada aparılan iqtisadi islahatlar, sahibkarlığın
formalaşması və inkişafı, pul-kredit, maliyyə,
büdcə, gömrük, vergi və sosial siyasət ətraflı
şərh edilir. Bundan əlavə, kitabda Azərbaycanın
beynəlxalq iqtisadi investisiya prosesində iştirakı, neft
strategiyası, xarici ticarətin və xarici investisiyaların cəlb
edilməsi kimi aktual məsələlər fundamental şəkildə
tədqiq edilir. İqtisadçı alimin
“Azərbaycan gömrüyü iqtisadi inkişaf yollarında”
adlı kitabında respublikada gömrük siyasəti,
gömrük nəzarətinin təşkili və beynəlxalq
əməkdaşlıq kimi aktual mövzular öz əksini
tapmışdır. Onun “Azərbaycanın
bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində vergi
sistemi” kitabı isə vergidə aparılan islahatlara həsr
edilmişdir. Alimin 2005-ci ildə çap
edilmiş “Sosial sferanın iqtisadi və metodoloji əsasları”
monoqrafiyasında bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin
formalaşdığı şəraitdə əhalinin sosial
müdafiəsinin təşkilinin iqtisadi əsasları və
müasir dövrdəki nəzəri məsələləri
araşdırılır. “Dünya iqtisadiyyatı:
müasir dövrün problemləri” monoqrafiyası isə
çağdaş dünya iqtisadiyyatı və onun əsas
sahələri, dünya təsərrüfatının
yarımsistemləri, iqtisadi inkişaf modelləri və s. kimi
məsələlər kompleks şəkildə tədqiq
edilmişdir.
Aqil müəllim zəngin
elmi-pedaqoji təcrübəsi, təfəkkürün məntiqliyi,
natiqliyi, əməldə fəzilətliyi və
xeyirxahlığı, fəaliyyətdə mübarizliyi və
tükənməz səbri sayəsində insanlıq zirvəsini
fəth etmişdir. Onun şəxsiyyəti haqqında o qədər
maraqlı faktlar var ki, bəzən bilmirsən hansını
deyəsən, hansını yazasan. O,
xeyirxahlığı, prinsipiallığı və mərhəmətliyi
özündə təcəssüm etdirən nurlu bir sima idi. Xalqımızın ən gözəl xüsusiyyətləri
olan insana yaxşılıq etmək, qayğı göstərmək
əqidə manifesti, həyat devizi idi. Bu,
onun həyatını mənalandırır, dəyərini, qiymətini
yüksəldirdi. Aqil müəllim
sözün əsl mənasında bir çox insanlar
üçün ümid yeri idi. N.Tusinin belə bir
fikrini yada salmaq çox yerinə düşərdi:
“Başqasına etdiyin yaxşılığı unuda bilərsən,
ancaq sənə edilən yaxşılığı
unutmamalısan”. Bu fikir həmişə mənim
qəlbimdə yaşayır. Onun insanlara səmimi,
xeyirxah və qayğıkeş münasibəti bizim
üçün əbədi bir örnəkdir.
Aqil müəllim həddən
artıq tələbkar idi, biganəliyi xoşlamırdı. Elinin,
obasının qədrini bilir, xalqa xidməti həyatının
məna və məqsədi hesab edirdi. Aqil
müəllim saf əqidəsi və məsləki olan
ziyalı idi. Onun əmək fəaliyyətində
çox gərgin illər olmuşdur. Azərbaycan
Tibb İnstitutunun Siyasi iqtisad kafedrasına rəhbərlik
etdiyi dövrdə professor həm tədqiqatçı alim
kimi elmi potensialını ortaya qoymuş, həm də ustad
mühazirəçi kimi səhiyyə sahəsində
yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasına
böyük əmək sərf etmişdi. Bu illərdə
kafedrada ciddi elmi uğurlar əldə edilmiş, tədris-metodiki,
elmi-tədqiqat və ictimai-siyasi sahələrdə
qazandığı nailiyyətlərə görə dəfələrlə
institutun “Ən yaxşı kafedrası” adına
layiq görülmüşdür. ATU-nun kafedra
müdiri olarkən professorun elmi-pedaqoji işin təşkilində
yüksək məharəti üzə çıxır.
Onun bilavasitə rəhbərliyi altında “Tələbələrin
ictimai-siyasi təcrübəsinin təşkili və
keçirilməsinə dair metodiki işləmə”, “Səhiyyənin
iqtisadiyyatı və onun Azərbaycan Tibb İnstitutunda tədrisi”
metodiki göstərişləri hazırlanmışdır.
Bu dövrdə professorun
apardığı elmi tədqiqatlarda iki əsas istiqamət -
kənd təsərrüfatının inkişaf təmayülləri
və kənd əhalisinin iqtisadi-sosial problemləri, səhiyyənin
iqtisadi əsasları özünü aydın şəkildə
göstərir. Onun “Kənd təsərrüfatının
maddi-texniki bazasının inkişafı və kənd əhalisinin
həyat tərzinin yüksəldilməsi”, “Səhiyyənin
iqtisadi problemləri” monoqrafiyaları həmin illərin məhsuludur.
Hər iki fundamental əsər sanbalına
görə elmi ictimaiyyət tərəfindən yüksək
qiymətləndirilmiş, iqtisad elmimizə layiqli töhfə
kimi dəyərləndirilmişdir.
Aqil müəllim elmi fəaliyyətinə
bir an belə fasilə verməmiş,
iqtisadiyyatın müxtəlif problemlərini müntəzəm
olaraq tədqiq etmişdir. Müdafiə etdiyi
doktorluq dissertasiyası onun uzunmüddətli elmi
axtarışlarının bəhrəsi idi. Əsərdə qoyulan məsələlərin
aktuallığı və uğurlu elmi həlli
dünyanın iqtisadçı alimlərinin də diqqətini
cəlb etmişdir. Məqalələrinə,
araşdırmalarına nüfuzlu elmi nəşrlərdə
geniş yer verilmişdir. Professor elmi
tədqiqatlar aparmaqla bərabər, dərs vəsaitlərinin
və dərsliklərin hazırlanmasına da böyük zəhmət
sərf etmişdir. Hazırda ali təhsil
ocaqlarında tədris edilən və əvəzsiz dərs vəsaiti
kimi qiymətləndirilən ikicildlik “İqtisadi nəzəriyyə”
dərsliyinin müəlliflərindən biri məhz professor
Aqil Əliyev olmuşdur.
Görkəmli alimin
elmi-pedaqoji fəaliyyətində kadr hazırlığı
xüsusi yer tutmuşdur. Aqil müəllimin yetirmələri bu
gün onun yolunu davam etdirir, iqtisad elminin nəzəri və
praktiki məsələlərini tədqiq edirlər. Ölkənin elə bir səhiyyə müəssisəsi
yoxdur ki, orada Aqil müəllimin tələbələri
çalışmasınlar.
Görkəmli elm xadimi Azərbaycanda
ilk dəfə olaraq “Şəxsi istehlakın iqtisadiyyatı və
problemləri”, “Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri”, “Kənd
əhalisinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi
problemləri”, “Səhiyyədə iqtisadiyyat,
planlaşdırma, idarəetmə, maliyyələşdirmə
və əməyin elmi təşkili”, “ASK-nın aqrar bölməsində
elmi-texniki tərəqqini sürətləndirmə problemləri”
və sair sanballı monoqrafiyalar yazmışdır.
Yalnız bazar
iqtisadiyyatına keçid şəraitində A.Əliyevin 80
adda elmi əsəri çap olunmuşdur. “İpək
yolunun bərpası bəşəriyyətin tərəqqi
yoludur” monoqrafiyası müasir dövrdə əhəmiyyətli
və aktualdır. Müəllif əsərdə
Böyük İpək yolunun e.ə. II-I əsrlərdə
inşa olunduğunu, Çinlə Mərkəzi və Ön
Asiyanı birləşdirdiyini, 31 ölkənin ərazisindən
keçdiyini və 40-a yaxın ölkənin iqtisadiyyatına
xeyir gətirdiyini qeyd etmişdir. Tarixin müxtəlif
dövrlərində su, dəniz yolları fəaliyyət
göstərsə də, hazırda qısa bir zamanda ticarət
əlaqələri üçün bu yolun əhəmiyyəti
çox böyükdür.
A.Əliyevin tarix, mədəniyyət,
etnoqrafiya elmləri haqqında dərin biliyi onu
tanıyanları həmişə heyran edirdi.
Professor A.Əliyev zəhmətlə dolu ibrətamiz bir həyat yolu keçmiş, ömrünü bütövlükdə xalqımızın və vətənimizin tərəqqisinə həsr etmişdir. O, ATU-nun və respublikamızın ictimai həyatında yaxından iştirak etmişdir. Çox təəssüf ki, amansız ölüm onu sıralarımızdan tez apardı. Görkəmli iqtisadçı alim, peşəkar pedaqoq gözəl insani keyfiyyətləri, humanistliyi, ədalətliliyi, prinsipiallığı ilə yaddaşlarda işıqlı bir xatirə qoyub getmişdir.
İşlədiyi müddətdə onun elmi-pedaqoji fəaliyyəti, xalq və vətən qarşısında xidmətləri dövlətimiz tərəfindən layiqincə qiymətləndirilmişdir. O, 1982-ci ildə əməkdar elm xadimi fəxri adına, sonralar “Şöhrət” və “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordenlərinə, çoxlu sayda medal, fəxri fərman və təşəkkürnamələrə layiq görülmüşdür.
1996-cı ildə A.Əliyev Beynəlxalq Enerji İnformasiya Elmlər Akademiyasının Azərbaycan bölməsinin həqiqi üzvü - akademiki, 2001-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 2003-cü ildə Beynəlxalq Menecment Akademiyasının həqiqi üzvü, 2006-cı ilin yanvar ayında Beynəlxalq İqtisadçılar İttifaqının üzvü seçilmişdir.
Bütün həyatı boyu saflıq və paklıq, əməksevərlik və insansevərlik, haqqa, ədalətə vurğunluq yükünü mərdanəliklə öz çiynində daşımış görkəmli elm xadimi Aqil Əliyevin əziz xatirəsi onu istəyənlərin qəlbində daim yaşayacaqdır.
Qoşqar
ƏLİYEV,
ATU-nun İctimai fənlər
kafedrasının müdiri,
fəlsəfə elmləri doktoru,
professor
Azərbaycan.- 2017.- 10 dekabr.- S.7.