Qaladərəsindən Gülablıya gedən yolun hər addım başında xocalılıların meyiti var idi...

Zakir Bəndəliyev Xocalıya qayıdacağı günün uzaqda olmadığına inanır

...O zaman cəmi 44 yaşı vardı. Həyat yoldaşı Bəsti ilə birlikdə bir qız, iki oğul övladı böyüdürdü. Evin böyük uşağı Gülnarənin 14, Anarın 13, Ədalətin 12 yaşı vardı. Xocalıda fəaliyyət göstərən tikiş fabrikində çalışdığı mexanik işindən və həyətyanı təsərrüfatından alın təri ilə qazandığı ruzisi ilə ailəsini halallıqla dolandırırdı. Atası Şıxverdi kişinin: “Oğul, evə haram gətirmə, halalı da aparar. Unutma ki, bizim ocağa haram düşmür “ kəlamı daim qulağında sırğa idi. Ona görə də həmişə evdən çıxanda ilk duası bu olardı: “Böyük Allahım, ruzimi halalından bəxş et və ailəm, doğmalarım üçün sağlam can sağlığı ver”.

Babaları hələ XX əsrin əvvəllərində qədim yurd yerimiz olan Dərələyəzdən məcburiyyət qarşısında Qaladərəsinə pənah gətirmişdilər. Dağlıq Qarabağın bu gözəl guşəsində məskunlaşan insanlar zəhmətləri ilə quru yerə çubuq sancıb ev-eşik qurmuşdular. Lakin hardan biləydilər ki, on illər keçdikdən sonra onların yaşadıqları aqibət xələflərinə də nəsib olacaq. Necə deyərlər, sən saydığını say, gör fələk nə sayır...

Artıq zülmət aşiqi olan şər öz oyununu oynamaqda idi. Dünyanın əksər ölkəsinə səpələnmiş erməni daşnakları yenə də qana susayır, bir zaman soydaşlarına ərməğan olunmuş torpaqları tam mənimsəmək, Yerevan və Dağlıq Qarabağdakı əlaltıları vasitəsi ilə bu yerlərin əbədi sakinləri olan azəri türklərini silah gücünə dərbədər etmək niyyəti güdürdülər. Vəziyyət pik həddinə çatmışdı. Xüsusən də hər tərəfdən ermənilərin kompakt yaşadıqları kəndlərlə əhatə olunan Xocalı şəhəri və onun ətraf kəndləri üçün dözülməz vəziyyət hökm sürməkdə idi. Halqa tam daralmışdı.

Xocalı rayonunun Qaladərəsi kəndinin sakini, həmin hadisələrin canlı şahidi olan Zakir Bəndəliyev deyir:

- Son bir neçə ay ərzində gecəmiz-gündüzümüz yox idi. Davamlı olaraq erməni birləşmələri müxtəlif çaplı silahlardan kəndimizi atəşə tuturdular. Bu atışmalar xətərsiz ötüşmürdü. Ölən və yaralılar var idi. Ona görə də yaşlı insanların və uşaqların müəyyən qismi, o cümlədən mənim övladlarım da vertolyotla kənddən çıxarılmışdı. Lakin sakinlərin böyük əksəriyyəti hələ də kənddə qalaraq böyük Yaradana ümid bağlayaraq yaşamlarını sürürdülər. Bizi arxayın salan o idi ki, həmin dövrlər demək olar, hər gecə kəndi raket atəşinə tuturdular. Bu hal vərdiş halı aldığı üçün bir növ, insanlar qorxu hissinə güc gəlmişdilər.

1992-ci il fevral ayının 25-də gecə saat 12-ni keçmişdi. Postda idim. Kəndimizin yuxarısında olan və ermənilərin yaşadığı Mehdi kəndi istiqamətinə zirehli texnikanın gəlməsini müşahidə etdik. Sonra çayın əks tərəfində olan Noraguh kəndindən bir-biri ilə fişəng vasitəsilə əlaqə saxladılar. Bunun ardınca kənd müxtəlif növ silahlardan atəşə tutuldu. Camaatda qorxu hissi artmağa başladı. Evə gəlib həyat yoldaşıma və bacıma narahat olmamalarını, bir azdan murdar ermənilərin sakitləşəcəklərini dedim. Lakin bu gülləbaran əvvəlkilərdən seçilirdi. Kənd yolu evimizin önündən keçirdi. Kəndin içərisində hündürdən səslər gəlməyə başladı. Çıxıb vəziyyəti öyrənmək istədim. Lakin evdəkilər qoymadılar ki, çıxan kimi güllə dəyə bilər. Evimiz ermənilərin yaşadığı Noraguh kəndi ilə üzbəüz idi. Buna baxmayaraq çıxdım. Məlum oldu ki, artıq ermənilər kəndin baş tərəfindəki evləri yandırmağa başlayıblar. Həmin ərazidə isə mesxeti türklərinə fin evlərindən ibarət qəsəbə salınmışdı. Artıq gözləmək olmazdı. Həyətdə zəncirdə olan iti açıb buraxaraq evdən çıxdıq.

Zakir kişi xatirələrini çözələyərək deyir ki, Qaladərəsinin çıxışında uç kəndin - Qaladərəsi, Qaçqın (Dərələyəz) və yerli xocalılıların kompakt yaşadıqları ərazinin yol qovşağında taxta-şalban sexi var idi. Camaat sexin zirzəmisində gizlənir ki, mərmi düşəndə xəsarət almasınlar. Arxada qalan evlər alova büründüyündən başqa çıxış yolu qalmamışdı. Hərəkət etmək lazım idi. Bələdçiliyi olanlar müəyyən kəşfiyyat apardıqdan sonra meşə yolu ilə hərəkət başlanır. Qarlı-şaxtalı havada insanlar ayaqlarını soyunub çaydan keçib, uzun müddət süründülər. Ermənilərin atəş yağışı dayanmaq bilmirdi.

İnsanlar güllədən yayınmaq üçün Kətik dağının döşünə çıxdılar. Oradan Şuşaya və Ermənistan ərazisinə gedən qaz kəməri keçirdi. Borunun yanında ağır texnikanın hərəkəti üçün yol var idi. Meşə ilə müqayisədə daha rahat olan bu yolla bir xeyli hərəkət etdilər. Sonradan bu yol da çaya düşür. Bu halda yenidən köç meşə yolu ilə hərəkətini davam etdi.

Artıq səhər saat 05.10 radələrini göstərirdi. Bu zaman Kətik dağının başında it hürür. Bunun ardınca Zakirin getdiyi insan axınına qarşı Əsgərandan gülləbaran başlanır. Hər kəs başını itirdiyindən hara getməli olduğunu bilmirdi. Hərəkət dayanmışdı. Səhərin açılmasına az qalırdı. Belə davam edəcəyi halda, daha çox qırğın baş verə bilərdi. Zakir Xocalı sakini Bəxtiyara deyir ki, dayanmağın mənası yoxdur. Getmək lazımdır. Lakin o dayanır. Zakirgil yoluna davam edir. Yollarının üzərində hər addımbaşı onlardan bir müddət əvvəl getmiş xeyli qadın, kişi və uşaq meyitləri ilə rastlaşırlar. Həmin istiqamətə atılan atəş yağışı dayanmaq bilmirdi. Yerlə sürünməyə başlayırlar. Zakir bir də baxır ki, həyat yoldaşı sürünə bilmədiyi üçün ayaqüstə gedir. Ondan sürünməsini istəsə də, xanımı bunun mümkün olmadığını deyir. Beləliklə, min bir zillətlə düzəngahda taxıl sahəsinə çatırlar. Ağdamın Şelli kəndinin qənşərinə gəlib çıxırlar. Dağın Şelli tərəfində oturub dincəlirlər. Bu zaman yada düşür ki, uzun illər topladıqları pulları tələsdiklərindən evdə qalıb. Lakin Zakir xanımına təskinlik verir: “Təki canımız sağ olsun, pulu işləyib qazanmaq olar, canı yox”.

Aşağı düşüb Şelli sakinlərinin köməyi ilə təcili yardım maşınında Ağdama yollanırlar. Zakir kişi deyir ki, “Çay evi”ndə bəlkə 4-5 litr çay içdim. Yolda susayanda qarı ağzına qoyub suyunu sovursa da udmayıb. Qorxub ki, birdən öskürər və erməni yerlərini öyrənər.

Hava işıqlananda camaatın yarısının olmadığı aşkarlanır. Zakir kişi 3 qayını və qayınanasını adamların arasında tapa bilmir. Qayınlarından biri David Haqverdiyev Xocalı özünümüdafiə batalyonunda döyüşüb. Zakir vəziyyəti öyrənmək üçün qabağa gedərkən David müəyyən məsafədə bacısını belində gətirib. Sonra atışma düşərkən bacısını qoyaraq geriyə düşmənlə döyüşə atılıb və geri qayıtmayıb. Zakir geri qayıdıb çətinliklə də olsa, yoldaşını taparaq Ağdama çatdırıb. Digər qayınları Şahin, Cavanşirlə xanımı və qayınanası isə Kətik dağının başına dırmaşıblar ki, oradan Gülablıya aşsınlar. Anaları yolda keçinib. Onun üstünü paltarla örtdükdən sonra irəliləyiblər. Şahin vəziyyəti öyrənmək üçün qabağa getsə də, geri qayıtmayıb. Cavanşir və həyat yoldaşını isə don vurur. Səhər gülablılılar onları tapıb kömək göstərirlər. Ümumilikdə isə Zakir deyir ki, ən yaxın ətrafı sayanda 20 nəfərdən çox doğmasını itirib.

Digər xocalılılar kimi, Zakirin də köçkünlük həyatı başlayır. 1992-ci ildən 2000-ci ilə qədər Sumqayıt Boruyayma Zavodunun yataqxanasında yaşayıb və orada işləyib. Zavodun rəhbərliyi və kollektivi onlara qayğı ilə yanaşıblar. Xanımını və özünü işlə təmin ediblər. Burada əməkhaqqı ilə yanaşı, müəssisə hesabına da onlara maddi kömək olub.

Lakin nə qədər qayğı ilə əhatə olunsa da, şəhər mühiti Zakiri sıxıb. Beləliklə, 2000-ci ildə gözəl təbiəti, safqəlbli insanları ilə seçilən İsmayıllı rayonunun Ruşan kəndinə gələrək burada məskunlaşıb. Deyir ki, yeni yurd yerində - İsmayıllıda da onları yaxşı qarşılayıblar. Burada özləri heyvandarlıq təsərrüfatı yaradıblar. Oğlanları da bu işdə ona kömək edib. Ardından köçkünlükdən əvvəl məşğul olduğu arıçılığı da inkişaf etdirib.

Artıq hər 3 övladı ailə, oğul-uşaq sahibidir. 6 nəvəsi var. Qızı Sumqayıtda ailə həyatı qursa da, iki oğlu İsmayıllıdan evlənib. Bir sözlə, yerli camaatla qaynayıb-qarışıblar.

Həyatda hər şey yerini tapsa da, sosial məişət problemləri həll olunsa da, Zakir kişi həmin müdhiş gecədə yaşadıqlarını heç zaman unutmur. Nazilən haqqın üzülməyəcəyinə, Ali Baş Komandan başda olmaqla mərd oğullarımzın səyləri ilə üçrəngli bayrağımızın yenidən Xocalıda, Qaladərəsində ucaldılacağına inanır.

Əli SƏLİMOV,

Azərbaycan.- 2017.- 24 fevral.- S.7.