Molla Pənah olan
şair
Molla Pənah Vaqif
- 300
Hər oxuyan Molla
Pənah olmaz
El sözü
Azərbaycan şeiri uzun əsrlər
ərzində romantik üslubda və əruz vəznində
yazılmışdır. Romantik üslub orta əsrlərin
ümumi məhəbbət fəlsəfəsini yüksək
bədii səviyyədə əks etdirmək
üçün çox münasib idi. Məhəbbət
və romantika bir-birini tamamlayan baxışlar kimi şeirdə
də qoşa addımlamağın poeziyasını, mənəvi
aləmin zənginliklərini, həsrət və vüsal aləmini
bütün ucalığı ilə tərənnüm etməyə
imkan yaratmışdır. Doğrudur, orta əsrlərdə
təkcə sevgi macəraları deyil, bütün mətləblər:
dövrandan şikayət, çərxi-fələkdən giley,
“padişahi-mülk” sahiblərinə münasibət də
aşiqanə şəkildə ifadə olunmuşdur.
“Aşiqanəlik” - orta əsr
Azərbaycan poeziyasının danışan dili,
açarı idi. Lakin XVII əsrdən etibarən Azərbaycan
cəmiyyətində baş vermiş dəyişikliklər
bütün mətləblərin romantik üslubda, “aşiqanə”
dillə tərənnüm edilməsinin çətinliklərini
nəzərə çarpdırırdı. Hələ xeyli əvvəl Səfəvilər
dövlətinin taleyindəki ibrətamiz Çaldıran məğlubiyyəti
romantik şeirin də ruhunda müəyyən dəyişiklik
yaratmışdı. Zaman “qəlb
şairi”ndə “Şikayətnamə” yazmaq “sifarişini”
meydana çıxarmışdı. Məhəmməd
Füzulinin məşhur “Şikayətnamə”si yalnız
bioqrafik nəsr əsəri olması ilə deyil, sənətkarın
onu narahat edən fikirləri, ictimai mətləbləri
artıq nəinki romantik şeir vasitəsilə, ümumiyyətlə,
yalnız şeir dili ilə mənalandırmasının
çətinliklərini diktə edir. Bu,
artıq “qəlb şairi” olmağın
müşkülatından şikayət idi. Zaman yeni düşüncə və ifadə tərzinə
tələbat yaratmışdı. “Şikayətnamə”
- sonralar Mirzə Fətəli Axundzadənin bəyan etdiyi
“Gülüstan” və “Zinətül -məcalis”
dövrü”ndən kənara çıxmaq zərurətinin
“ibtidası” idi. XVII əsrin ortalarından
Azərbaycanın xanlıqlara parçalanması hadisəsi,
ölkədaxili çəkişmələr və xarici təzyiqlər
dövrü ədəbiyyatda romantika vasitəsi ilə
qavranılacaq hadisələr deyildi. Sözün
həqiqi mənasında XVII əsrin ortalarında artıq
Zaman öz içində cəmiyyətə realist
baxışları hazırlamışdı. Bu vaxta qədər Azərbaycan xalq-aşıq
poeziyasında “Qurbani der” - intonasiyasında şeirlər
meydana çıxsa da, yazılı ədəbiyyatda klassik
lirika tilsimi hələ sınmamışdı. Şeirdə yeni tarixi mərhələyə
keçid sənətkardan təkcə təb və istedad
deyil, ictimai-siyasi düşüncə və cəmiyyətə
ayıq-sayıq münasibət bəsləməyi də tələb
edirdi.
XVIII əsrdə Molla Pənah
Vaqif yazılı ədəbiyyatda Azərbaycan şeirinin
Qurbanisi missiyasını həyata keçirmişdir. Molla Pənah
Vaqif Azərbaycanda ədəbiyyatın inkişafında
xüsusi mərhələyə çevrilmiş romanitk
şeirdən realist tərənnümə qəti
keçidin banisidir. Doğrudur, klassik Azərbaycan
şeirində də realist notlar var idi. Molla Pənah
Vaqifə qədər Nizami Gəncəvinin, Əfzələddin
Xaqaninin, hətta Məhəmməd Füzulinin “seyli-sirişk
içrə” nəfəs alan misraları,
“var söz”ün ifadəsi olan gerçək
düşüncələri də şeirdə
görünmüşdü. İmadəddin Nəsiminin
üsyankar səsində, “şeir bazarçısına”
etirazlarında romantik yüksəkliklə birlikdə
gerçəkçi bir baxış da öz əksini
tapmışdır. XVII əsrdə Azərbaycan
poeziyasındakı “hind üslubu” ədəbiyyatı saray həyatından
çıxarmış, xalqa yaxın olan didaktik ideyaları
şeirə gətirmişdir. Lakin
bütün bunlar hələ də romantik örpəyin
yalnız xalları qədər idi və klassik lirikanın
ictimai ruhu miqyasından uzağa gedə bilmirdi. Molla Pənah Vaqif çoxəsrlik Azərbaycan
şeirində ilk dəfə olaraq “qəzəli-aşiqanə”dən
imtina edib, realist cizgilərə əsaslanan yeni tipli məhəbbət
şeirləri yaratmışdır. XX əsrin
əvvəllərinə aid edilən yeni şeir əsasən
satirik poeziyaya aid idi. Satirik şeir realist
poeziyanın inkişafının yeni səviyyəsi, yaxud təzə
mərhələsi idi. Bu tipli şeir
lirika deyil, satira olduğu üçün yeni
adlandırılırdı. Əslində
isə Azərbaycan ədəbiyyatında lirika istiqamətində
yeni şeir Molla Pənah Vaqifdən başlanmışdır.
Molla Pənah Vaqifin şeirləri klassik Azərbaycan
şeirindən forma etibarilə və məzmunca fərqlənirdi.
Bu, xalq-aşıq şeiri üstündə
köklənmiş, el-oba həyatını və gözəlləri
gerçək şəkildə tərənnüm edən
yeni şeir idi.
Xalq həyatının təsviri
Vaqifin şeiri üçün əsas idi. Təsadüfi
deyildir ki, Vaqifi xalq nəğməkarı adlandırırlar.
Molla Pənah Vaqif sadə, təbii el gözəllərini
onların “ənniyi-kirşanı” və mühiti ilə
birlikdə tərənnüm edir. Şairin
gözəllərə və gözəlliyə realist
münasibəti vardır. Molla Pənah
Vaqifin şeir dili canlı, koloritli xalq dili idi. Ərəb-fars sözləri və tərkibləri
ilə “bəzənmiş” klassik lirikadan fərqli olaraq, Molla
Pənah Vaqifin şeirlərində doğma ana dili kəskin
surətdə üstünlük qazanmışdır. Xalq şairi Səməd Vurğun haqlı olaraq
şairin bədii dilinin özünəməxsusluğunu
“Vaqifin şirin dili” adlandırmışdır. Molla Pənah Vaqifin şeir dili - Azərbaycan dilinin
sadəliyini, xəlqiliyini, incəliyini, gözəlliyini və
zənginliyini dolğun şəkildə əks etdirir. Vaqifin şeirlərində Azərbaycan dilinin
geniş poetik imkanları canlı şəkildə
yaşayır. Bu, geniş mənada ədəbiyyatın
dilində islahatlar aparmaq demək idi. Çünki
klassik Azərbaycan ədəbiyyatında möhkəm yer tutan
əruz vəzninin qəlibləri xalqın canlı
danışıq dilindən istifadənin genişləndirilməsinə
imkan vermirdi. Molla Pənah Vaqifin
islahatları sayəsində əruz vəznində
yaradılmış qəzəl-qəsidə ədəbiyyatının
yerində sadə, canlı və aydın dildə, heca vəznində
yazılmış qoşma-gəraylı şeirləri
aparıcı istiqamətə çevrilmişdir. Yeni tipli bu ədəbiyyatda ümumiyyətlə
dövran və məhəbbət deyil, konkret olaraq zaman, məkan,
insan və sevgi öz əksini tapmışdır. Molla Pənah Vaqif şeirlərində geniş mənada
xalq həyatından böyük ilhamla və xalqın
özünün danışdığı dildə söz
açır.
Molla Pənah Vaqif - Azərbaycan
yazılı ədəbiyyatında heca vəznli şeirin
yaradıcısıdır.
Vaqif - xalq həyatının
böyük nəğməkarıdır.
Vaqif - Azərbaycan
mövzusunu şeirin əsas mövzusuna çevirmişdir.
Vaqif - Azərbaycan ədəbi
dilinin banisidir.
Vaqif - erkən yeni dövr Azərbaycan
realist ədəbiyyatının əsasını
qoymuşdur.
Böyük mütəfəkkir Mirzə
Fətəli Axundzadə “Nəzm və nəsr” adlı məqaləsində
Molla Pənah Vaqifi “nadir vücuda gələn”, “xəyalatında
(təsvirlərində - İ.H.) təsir olan”, şeirdə
yeni yol açan (rəhnüma) şair kimi yüksək qiymətləndirmişdir.
O, ədəbiyyatda realist şeirin meydana gətirilməsində
Molla Pənah Vaqifin “müqəddəm” (irəlidə gedən
- İ.H.) şair olduğunu da xüsusi olaraq nəzərə
çarpdırmışdır: “...Mən əyyami-səyahətimdə
səfheyi-Qarabağda Molla Pənah Vaqifin bir para xəyalatını
gördüm ki, zikr etdiyim sərt (istər-istəməz ziyadə
ləzzətə (dada, tama) və fərəhdə ziyadə
təsirə bais olmaq - İ.H.) bir növ onda
göründü. Mənim əqidəmə
görə türk arasında şairi-münhəsirdir
(şairliyə aiddir - İ.H.). ...Molla Pənah
müqəddəm (əvvəl, irəlidə gedən) ərsəyə
gəlib bu fənndə, rəhnümadır” (yol
açandır, bələdçidir - İ.H.).
Beləliklə, Vaqif ədəbiyyatda
yeni yol açdığına, şeirə yenilik gətirdiyinə,
insana təsir edə bilən əsərlər
yazdığına görə Molla Pənah olmuşdur. Şairin təxəllüs
kimi qəbul etdiyi Vaqif sözünün lüğəti mənası
da “xəbərdar olan”, “baş çıxaran” mətləblərini
ifadə edir. Böyük şair
özündən əvvəlki zəngin ədəbi ənənələrdən
dərindən xəbərdar olmuş, lakin yeni tarixi şəraitdə
ədəbiyyatı inkişaf etdirməkdən baş
çıxara bilmiş, şeirdə təzə yol
açmağı bacarmışdır. Şeirin təzə
yolu isə - gerçəkliyi əks etdirən, xəyalatında
həyatın dadı, tamı,
reallıqları ifadə olunan poetik nümunələr
yaratmaqdan ibarət idi. Molla Pənah ədəbiyyatın yeni
inkişafına yol açan vəzifələrin həyata
keçirilməsinə nail ola bilmiş,
Vaqif mərtəbəsinə yüksəlmişdir. O, Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinə realist şeirin banisi kimi daxil
olmuşdur. Molla Pənah Vaqifin xalq ruhunda
yazılmış şeirləri sözün obrazlı mənasında
həyatın bənzərsiz “tamaşası” təəssüratı
yaradır. Görkəmli ədəbiyyatşünas
Firidun bəy Köçərlinin yazdığı kimi,
“Molla Pənah milli şair olduğuna binaən hər nə
onun qələmindən zühura gəlibsə,
…tamamisi ürəkdən və həqiqi həyatdan nəşət
edən əsərlərdir. Onlarda öz
müasirlərinin ayini-adatı, adabü-əxlaqı və
dolanmaları artıq məharət ilə rişteyi-nəzmə
çəkilibdir”. Doğrudan da Vaqifin
şeirlərində yaşadığı dövrün təkcə
real mənzərəsi yox, nəbzi, ruhu əks
etdirilmişdir. Onun tərənnüm etdiyi gözəllər
şair xəyalının obrazları olmayıb, həyatda
mövcud olan “ellər yaraşığı, ölkə
gözəli”nin həqiqi və təbii
obrazlı ifadəsindən ibarətdir. Vaqifin
şeirləri təsvir etdiyi gözəllər kimi, bədii
ifadə vasitələri ilə də yenidir. Şairin
yanağı laleyi-baharı kimi, ləbləri yaqutun kənarı
kimi, bir dənə nasüftə mirvari kimi, zülfü ya bənəfşə,
ya səmən kimi ilhamla vəsf etdiyi Azərbaycan gözəli
həm də ağıllı-kamallı, “işarə
anlayıb, hal biləndir”:
Tavus kimi cilvələnə hər səhər,
Bəzək verə
camalına sərbəsər.
Dindirməmiş verə
könüldən xəbər,
İşarə anlayıb,
hal bilən gərək.
Molla Pənah Vaqifin şeirlərində
tərənnüm edilən “gərdəni minadan”, “ağ əlləri
əlvan hənadan”, “şəkər gülüşlü”,
“sinə meydan, zülf pərişan, bel nazik”, “ənniksiz-kirşansız”,
“ellər yaraşığı - ölkə gözəli”
olan Azərbaycan gözəli ədəbiyyatımızda yeni
bədii obraz idi. Vaqifin Azərbaycan gözəllərinə
aid etdiyi “yaşılbaş sona” obrazı gözəlliyin
ümumiləşmiş bədii ifadəsidir. Vaqif “yaşılbaş sona”nı “əcəb seyrəngahı”
olan Azərbaycan milli-mənəvi varlığının əsas
siması kimi tərənnüm etmişdir. Bu, böyük Füzulinin “qönçə
ağızlı, sərv boylu, səməni üzlü”
gözəlindən fərqli olan, real həyatdan gələn,
xalq düşüncəsi ilə təsvir edilən gözəlliyin
ümumiləşmiş bədii obrazı idi.
Vaqifin çox vaxt ümumiləşmiş
şəkildə “gəlin”, yaxud “şamama”
adlandırdığı bu gözəldə Azərbaycan
qızlarının bütün özünəməxsusluqları,
gözəlliyi və dərin mənəviyyatı tam yeni bədii
vasitələrlə canlandırılmışdır: maral
baxışlı, saçları “iki dəstə bənövşətək”,
“yasəmən qoxulu”, “nazik əllərində ənnabı həna”,
“sözləri qənd, ağızları piyala”,
“yanağı lalədən ziyadə göyçək”. Həm də ən başlıcası “həyası
üzündə, əqli başında!” Və
həm də “Vilayət içində həm
adlı-sanlı!”; “Bir nazik kamallı, bir nazik işli!” Vaqif bu qənaətdə idi ki, “lalə zənəxdanlı,
qönçə dodaqlı” gözəllərdə
“adamlıq əsası” olmazsa, onlar “könül
aşınası” deyildirlərsə, onda şeir
rübabı “hayıf ki, yoxdur” nidası ilə narahat həyəcanları
ifadə etməlidir. Budur Molla Pənahı Vaqif mərtəbəsinə
çatdıran, yaxud Vaqifi Molla Pənah edən yeni ədəbiyyat!
Molla Pənah Vaqifin ədəbiyyata təqdim
etdiyi bədii obrazın zahiri gözəlliyi kimi mənəvi
keyfiyyətləri də Azərbaycan gerçəkliyinin təzahürüdür.
Vaqifin şeirlərində konkret coğrafiyası - seyəngahı
Kür qırağı, qış günü
qışlağı Qıraqbasan olan, milli ailə mühitində
çox işlədilən Pəri, Zeynəb, Fatimə və
Yetər kimi adları, yalnız mənsub olduğu xalqa məxsus
gözəllik anlayışı ilə tərənnüm
edilən Azərbaycan gözəli XVIII əsrdə milli ədəbiyyata
gələn “bir təzə çəmənli, həm
gülüstanlı” tamam yeni obrazdır. Məhz
Molla Pənah Vaqifin şeirlərində Azərbaycan gerçəkliyi
və insanı bütün reallıqları ilə fərqli
bədii vasitələrlə milli ədəbiyyatın ruhunda
ifadə olunmuşdur.
Molla Pənah Vaqif Azərbaycan
həyatının gözəlləri və gözəllikləri
ilə yanaşı, çətinliklərini, ağır
güzəranını təsvir edəndə də milli məişətin
reallıqlarını ifadə edir. “Bayram oldu” şeiri -
Azərbaycan şeirinin milli məişəti əks etdirən
realist düşüncəsinin obrazlı bədii ifadəsidir.
“Bayram oldu” şeiri - Molla Pənah Vaqifin həyata
dərin və hərtərəfli baxışlarını, vətəndaşlıq
ruhunu qabarıq şəkildə əks etdirir. “Bayram
oldu” şeiri - Azərbaycan həyatının və azərbaycanlı
güzəranının şeir dili ilə ifadə olunan təbii
əks-sədasıdır:
Bayram oldu, heç bilmirəm neyləyim,
Bizim evdə dolu çuval da
yoxdur.
Düyi ilə yağ
hamı çoxdan tükənmiş,
Ət heç ələ
düşməz, motal da yoxdur.
Allaha bizmişik naşükür bəndə,
Bir söz desəm, dəxi
qoymazlar kəndə.
Xalq batıb noğula, şəkərə,
qəndə,
Bizim evdə axta zoğal da
yoxdur.
Molla Pənah Vaqifin “Hayıf
ki, yoxdur” şeiri şairin
yaradıcılığındakı nikbin ruhun təzadlı
məqamlarını meydana qoyur. Şeirdəki “Kür
qırağı” yer adı Azərbaycan ədəbiyyatında
yeni doğulan ölkə coğrafiyası
anlayışının parlaq nümunəsidir. Həm də
“Kür qırağı” adlandırıla biləcək bu
şeir “əcəb seyrəngahı”, “qış günü
qışlağı”, “gözəl obası”, “adamlıq ədası”
cümlə-cahana örnək olan vətən torpağı
idealının tərənnümünə həsr olunmuş
bənzərsiz poetik nümunəsidir. Şeirdəki
“hayıf ki, yoxdur” ifadəsi dərin mənası və məntiqi
ilə “niyə də olmasın ki”, yaxud “olmalıdır” kimi
başa düşülməlidir. Bu,
Kür qırağının timsalında bütövlükdə
Azərbaycan ölkəsi haqqında yazılmış dərin
mənalı şeirdir. “Kür
qırağı” şeirində bir xeyli dərəcədə
mövcud halındakı vəziyyətdən təəssüf
hissi keçirsə də, bütövlükdə bu şeir
Vaqifin “cümlə cahanın” gözü olan eli-obası ilə,
doğma yurdunun “havasının, torpağının, yerinin”
misilsizliyi ilə iftixar duyğusu ilə
yaşadığını mənalandırır. “Kür qırağı” adlandırılmasına
baxmayaraq, bu şeir Azərbaycan ədəbiyyatında
şairin açıq ünvanla öz ölkəsinə həsr
etdiyi nadir şeirlərdən biridir. Nizami
Gəncəvinin “Bərdənin tərifi” kimi klassik ədəbiyyatda
konkret ünvanı göstərilən poetik nümunələr
çox deyildir. Orta əsrlər Azərbaycan
ədəbiyyatında vətən anlayışı “şəbi-hicran”
şeirlərinin ruhunda, mahiyyətində
yaşamışdır. Vaqifin “Kür
qırağı” şeiri Azərbaycan coğrafiyasının
bənzərsiz poetik tərcümanı olan qiymətli lirika
nümunəsidir. “Hayıf ki, yoxdur” mətləbi
Vaqifin nikbin realizminin ağrılı çalarlarının
bədii ifadəsidir.
XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında
öz izi olan “Vidadi ilə müşairə” şeirləşməsi
həcm etibarilə və mahiyyətinə görə dastan təsiri
bağışlayır. Bu deyişmə tam mənası ilə
“Vaqif və Vidadi dastanı” adlandırıla bilər.
Əsərdə süjet əlamətlərinin olması, hərbə-zorba
gəlmək meyillərinin ifadəsi, mübaliğələr
“Vidadi ilə müşairə”nin
dastanlaşmasını şərtləndirir. Bu,
Azərbaycan yazılı şeirində deyişmə
janrında yazılmış ilk bədii nümunə kimi də
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. “Deyişmə” şeirləşməsi Molla Pənah
Vaqifin mühitinə və müasirləri ilə münasibətlərinə
də işıq salır. Vaqifin əsəri
kimi təqdim olunan bu əsər şairin böyük
müasiri və məslək dostu Molla Vəli Vidadini Azərbaycan
cəmiyyəti miqyasına çıxarmağa da xidmət
edir.
Molla Pənah Vaqifin məşhur
“Durnalar” qoşması Azərbaycan ədəbiyyatında bu
mövzuda yazılmış ilk və ən yaxşı
şeirdir. Vaqifin “Durnalar”ı Azərbaycan şeirinin durna
qatarının önündədir.
Göründüyü kimi,
Molla Pənah Vaqif Azərbaycan şeirinin mənzərəsini
poetik forma baxımından da dəyişmişdir. Ona qədər
şifahi xalq ədəbiyyatının janrları kimi qəbul
edilən qoşma və gəraylı janrları Vaqifin
yaradıcılığı ilə Azərbaycan yazılı
şeirinin poetik formaları kimi qəbul olunmuşdur. Molla Pənah Vaqif Azərbaycan şeirinin yolunu qəzəl-qəsidə
ənənəsindən qoşma-gəraylı istiqamətinə
çevirmişdir. Vaqif həm də
qoşma və gəraylı janrlarında Azərbaycan
şeirinin qızıl fondunu təşkil edən nadir poetik
örnəklərin müəllifidir. Bu
gün də Vaqifin qoşmaları və gəraylıları
həmin janrda yazılmış ən mükəmməl
şeir nümunələri hesab edilir.
Fikrimizcə, təkcə
ömrünün son anlarında yazdığı
üçün yox, özünün mühüm ideya-bədii
xüsusiyyətləri və dərin ictimai məzmunu etibarilə
“Görmədim” müxəmməsi Molla Pənah Vaqifin
yaradıcılığının zirvəsidir. Bu, “Bayram oldu”
şeiri ilə başlanan, “Hayıf ki, yoxdur”la inkişaf
etdirilən Vaqif realizminin kulminasiya nöqtəsidir. Vaqifin “Görmədim” müxəmməsi XVIII əsr
Azərbaycan şeirinin dövrə, zamana haray səsi, sərt
ittihamnaməsidir. Bu, zamanı silkələyə bilən
nadir şeir nümunəsidir:
Mən cahan mülkündə
mütləq doğru halət görmədim,
Hər nə gördüm, əyri
gördüm, özgə babət görmədim.
Aşınalar ixtilafında sədaqət
görmədim,
Biətü-iqrarü-immanü-dəyanət
görmədim,
Bivəfadan lacərəm təhsili-hacət
görmədim.
...Kizbi-böhtandan savayı bir hekayət
görmədim,
...Bulmadım bir dost ki, ondan bir ədavət
görmədim,
...Hiç kəsdə haqqa layiq bir
ibadət görmədim,
...Qədrü-qiymət istəyib,
qeyri əz xəsarət görmədim,
...İşlənən
işlərdə əhkamü-ləyaqət görmədim.
...Vaqifa, ya rəbbəna, öz
lütfünü eylə pənah,
...Səndən özgə kimsədə
lütfü-inayət görmədim.
Zəngin və bənzərsiz
yaradıcılığı, məşhur “Görmədim”
müxəmməsi və “lütfü-kəramət” səyləri
Vaqifi ucaldaraq Molla Pənah dərgahına
çatdırmışdır.
Molla Pənah Vaqifin zəngin
yaradıcılığı Mirzə Fətəli Axundzadənin
“Təmsilat”ına, Cəlil Məmmədquluzadənin
“Danabaş kəndinin əhvalatları”na, Mirzə Ələkbər
Sabirin “Hophopnamə”sinə, Səməd Vurğunun
lirikasına gedən məsuliyyətli yolun böyük
başlanğıcıdır. Azərbaycan milli-mənəvi
varlığını, “ellər yaraşığı,
ölkə gözəli”ni, Kür
qırağı obasını ədəbiyyatın əsas
mövzusuna çevirmiş Molla Pənah Vaqifin
yaradıcılığı azərbaycançılığın
ən mühüm qaynaqlarından, mənbələrindən
biridir.
Azərbaycan ədəbiyyatında
realizm Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığı ilə
başlanır. Vaqifin şeirləri Azərbaycan
realizminin ibtidasıdır. Şair ölkə həyatının
real ədəbiyyatını yaratmağa nail olmuşdur. Bu mənada Molla Pənah Vaqif klassik ədəbiyyata
inkarçı mövqedən yanaşmayaraq, xalq-aşıq
şeiri üslubunu real həyatın ifadəsinə istiqamətləndirməklə
yeni tipli ədəbiyyatın əsasını qoymuşdur.
Azərbaycan ədəbiyyatı Məhəmməd
Füzulidən Mirzə Fətəli Axundzadəyə və Cəlil
Məmmədquluzadəyə çatmaq üçün Molla
Pənah Vaqif körpüsündən keçərək gəlmişdir.
Milli ədəbiyyat klassik lirika ənənəsindən
realist ədəbiyyata doğru inkişaf etmək
üçün Vaqif keçidindən adlamalı olmuşdur.
Molla Pənah Vaqifin əsərləri Azərbaycan
realizminin başlanğıc mərhələsinin əsas
xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığı Azərbaycan
realist ədəbiyyatının möhkəm təməlinə
çevrilən, bünövrəsini təşkil edən
milli ədəbiyyatın böyük nümunəsidir.
Böyük sənətkarın adı ilə bağlı
olan realizmin mahiyyətini görkəmli ədəbiyyatşünas
Yaşar Qarayev doğru olaraq elmi şəkildə
aşağıdakı kimi ifadə etmişdir: “Ədəbiyyatımızın
tarixi inkişaf yoluna nəzər salarkən Azərbaycan
realizminin beşiyi başında hamıdan əvvəl
...Vaqifin silueti görünür... Yazılı və
şifahi xalq poeziyası arasındakı ənənəvi səddi
dağıtmaq, ...milli, dünyəvi,
nikbin bir şeirin tam qələbəsini təmin etmək mənasında
Vaqifin tarixi-ədəbi xidməti misilsizdir. Vaqif şeiri bu mənada
Zakirlə birlikdə Axundzadə realizminin həndəvərini,
astanasını təşkil edir... Odur ki, biz Vaqif
poeziyasını realizmə hazırlıq dövrü kimi
“predrealizm”, “erkən realizm”, “ilkin realizm” kimi saxlamağı
mümkün hesab edirik...”.
Molla Pənah Vaqif Məhəmməd
Füzulidən sonrakı və Mirzə Fətəli Axundzadədən
əvvəlki dövr Azərbaycan realizminin
yaradıcısıdır.
Molla Pənah Vaqifin adı həm
də Azərbaycanın tarixi taleyində özünəməxsus
yeri olan ictimai-siyasi xadimlərdən biri kimi çəkilir. O, Azərbaycanın
xanlıqlar dövrünün tanınmış dövlət
xadimlərindən biri kimi ölkə əhəmiyyətli məsələlərin
həllində, xüsusən xarici əlaqələrin
genişlənməsində və zəhmətkeş xalqla
saray arasında münasibətlərin tənzimlənməsində
mühüm rol oynamışdır. Qarabağ
xanlığının siyasi tarixində Molla Pənah Vaqifin
böyük xidmətləri olmuşdur. Dövlət
işlərində Vaqif elmi-helmi və uzaqgörənliyi və
xalqa yaxınlığı ilə Molla Pənah Vaqif ola bilmişdir.
Molla Pənah Vaqif Azərbaycan
ədəbiyyatında heca vəznli şeir məktəbi
yaratmışdır. Böyük sənətkarın adı ilə
bağlı olan şeir-sənət ənənələri
yaşamış, ədəbiyyatımızın sonrakı
inkişaf mərhələlərində
yaradıcılıqla davam etdirilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında heca vəznli xalq
şeiri üslubunun möhkəmlənib aparıcı
mövqe tutmasında Molla Pənah Vaqifin mühüm rolu
olmuşdur. Onun adı və sənəti
həmişə uca tutulmuş, yüksək ehtiramla yad
olunmuşdur. Xalq şairi Səməd Vurğunun məşhur
“Vaqif” tarixi dramı (1938) və Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin
“İki od arasında” (1937) romanı qüdrətli sənətkara
bəslənilən ümumxalq ehtiramına Azərbaycan ədəbiyyatında
ucaldılmış möhtəşəm abidələrdir. Bəstəkar Ramiz Mustafayevin “Vaqif” operası (1960)
böyük söz ustadının həyat və sənət
ideallarını xalqımıza çatdırmağa
uğurla xidmət edir.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 1982-ci ildə Azərbaycanın qədim Şuşa şəhərində Molla Pənah Vaqifə ucaltdığı böyük məqbərə bu ölməz sənətkarın ədəbiyyatımızın inkişafı sahəsindəki xidmətlərinə və ictimai-siyasi fəaliyyətinə dövlət səviyyəsində verilmiş yüksək qiymətin parlaq ifadəsidir. Ermənistan silahlı birləşmələrinin Dağlıq Qarabağı işğal edərkən Vaqifin məqbərəsini dağıtması bu təcavüzkar ölkənin mədəniyyətdən uzaq olan mənəviyyatsız simasını əks etdirir. Görkəmli Azərbaycan şairi və ictimai xadimi Molla Pənah Vaqifin anadan olmasının 300 illik yubileyinin doğma ölkəsi ilə birlikdə UNESCO və TÜRKSOY miqyasında beynəlxalq səviyyədə qeyd olunması böyük ümummilli və bəşəri ideallara xidmət edən böyük sənətin təntənəsidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında”kı 12 yanvar 2017-ci il tarixli sərəncamı müstəqil dövlətimizdə sənətə və sənətkara bəslənilən əbədi ehtiramın parlaq və əməli nümunəsidir. Dövlət sərəncamında öz əksini tapmış aşağıdakı sözlər Molla Pənah Vaqifin ölməz sənətinin yüksək qiymətini ifadə etməklə bərabər, qarşıda duran mühüm vəzifələri də nəzərə çarpdırır: “Molla Pənah Vaqif öz ənənələri ilə seçilən ədəbi məktəb yaratmış ölməz sənətkardır... Azərbaycan şeiri Vaqifin sayəsində tarixinin növbəti mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Onun klassik bədii fikir salnaməmizin parlaq səhifələrindən birini təşkil edən irsi müasir dövrdə də insanların əxlaqi-mənəvi kamilləşməsinə xidmət göstərir.
...Vaqif irsinin azərbaycançılıq məfkurəsi işığında daha dərindən araşdırılıb öyrənilməsi bu gün də aktuallığını qoruyan və həllini gözləyən mühüm məsələlərdəndir”.
Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin yubileyi Azərbaycan xalqının ölməz ədəbi-tarixi ənənələrinə dönməz sədaqətinin və ümummilli iftixar hissinin daha bir əməli təzahürüdür. Bu, həm də Vaqifin simasında xalqı və vətəni ilə daim bir olan, ümummilli ideallara sədaqətlə xidmət edən sənətkarların hər zaman Molla Pənah səviyyəsində qiymətləndirilməsinin əyani sübutudur.
İsa HƏBİBBƏYLİ,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
vitse-prezidenti,
Milli Məclisin
Elm və təhsil komitəsinin sədri, akademik
Azərbaycan.- 2017.- 28 fevral.- S.9.