O, qəlblərdə yaşayır

Onun doğum tarixi bəzi mənbələrdə 1882-ci il kimi qeyd olunub. “İqbal” qəzetində 1879-cu ildə dünyaya gəldiyi yazılıb. Rəsmi sənədləri isə Abdulla Sur Ağaməhəmməd oğlu Məhəmmədzadənin 1883-cü il iyulun 23-də Gəncə şəhərində dünyaya gəldiyini söyləməyə əsas verir.

İlk təhsilini məhəllə məktəbində alıb, burada şəriətlə, ərəb və fars dilləri ilə tanışlığı başlayıb. Sonra valideynləri onu şəhərin ən nüfuzlu təhsil ocaqlarından sayılan Gəncə məktəbi-xeyriyyəsinə aparıblar. Həmin məktəbdə dini elmləri, ərəb, fars dillərini öyrənib. Məktəbi-xeyriyyədə dünyəvi elmlər, riyaziyyat, həndəsə, coğrafiya, kimya fənləri də tədris edilirdi. Güclü hafizəsi, oxuyub öyrənmək marağı ilə şagird yoldaşlarından o qədər seçilib, fərqlənib ki, Abdulla Sura on beş yaşında özündən aşağı siniflərdə oxuyanlara müəllimlik etməyə icazə verilib. 1898-ci ildə məktəbi-xeyriyyəni bitirəndə artıq pedaqoji təcrübəsi də var idi. O, elə həmin məktəbə müəllim təyin olunub. Savadı, yüksək ədəbi zövqü çox tez bir zamanda Abdulla Suru Gəncə ziyalıları arasında da tanıdıb.

O dövrdə millətin gələcəyini düşünən və bu yolda var gücü ilə çalışan Azərbaycan övladları bir məqsədə xidmət edirdilər. Onlar digər millətlərdən geridə qaldıqlarını bilir, bunun səbəblərini araşdırır, ən böyük nöqsanı soydaşlarının çoxunun savadsız, cahil olduqlarında görürdülər. Buna görə də hansı sahədə oxumalarından, hansı ixtisasa yiyələnmələrindən asılı olmayaraq, ziyalılarımızın əksəriyyəti müəllimliklə məşğul olurdular. Abdulla Sur da ömrünün sonunadək müəllim sənətini sevdiyini yazıb: “Müəllimlikdən bezmədim. Bu, mənim ən sevimli əməlimdir. Nasıl ondan bezərim, nifrət edərim? Əsla!”.

XX əsrin ilk on illikləri millətsevər Azərbaycan ziyalılarından daha böyük işlər görməyi tələb edirdi. Rusiyada və onun müstəmləkəsi altında olan ölkələrdə, eləcə də Azərbaycanda mühüm ictimai-siyasi hadisələr baş verirdi. Belə bir vaxtda öz sözlərini demək, xalqı oyatmaq, doğru yol göstərmək üçün Azərbaycan ziyalılarına tribuna lazım idi. Ona görə də mətbuatın inkişafına diqqət artırdı. Bu mənada gəncəli müəllimin 1903-cü ildə Tiflisə Azərbaycanın ilk gündəlik qəzetində çalışmağa getməsi təsadüfi deyil.

“Şərqi-Rus” qəzetinin fəaliyyətə başlaması Azərbaycan mətbuatında 12 il hökm sürən sükutu pozdu. Qəzetin nəşrinə Məhəmmədağa Şahtaxtlı böyük çətinliklə icazə ala bildi. 1903-cü il martın 30-da “Şərqi-Rus”un ilk sayı işıq üzü gördü. Baş redaktor qəzetin ətrafına savadlı ziyalıları toplamağa başladı. Abdulla Sur da Məhəmmədağa Şahtaxtlıdan belə bir vaxtda dəvət aldı və Tiflisə gedərək, bir müddət “Şərqi-Rus”da çalışdı. İlk məqalələri bu qəzetdə çap olundu. “Şərqi-Rus”un hər sayında Abdulla Surun yazıları dərc edildi.

Çəkilən zəhmətlərə, göstərilən səylərə baxmayaraq, maddi çətinlik və çar senzurasının təzyiqləri nəticəsində “Şərqi-Rus”un nəşrini davam etdirmək mümkün olmadı. Qəzetin son sayı 1905-ci il yanvarın 15-də oxuculara təqdim olundu. Abdulla Sur “Şərqi-Rus” bağlandıqdan sonra Gəncəyə döndü. Əvvəlki kimi maarifçiliklə, müəllimliklə məşğul oldu. Ancaq “Şərqi-Rus”dan başlanan jurnalistlik yolundan heç vaxt dönmədi. 1905-ci ildən məqalələri “Həyat” və “İrşad” qəzetlərində dərc olunmağa başladı.

Gənc Abdulla Surun ən böyük arzularından biri təhsilini davam etdirmək idi, amma maddi vəziyyəti buna imkan vermirdi. 1906-cı ildə “İrşad”ın 57-ci sayında verilən “Təşəkkür” başlıqlı məqaləsində Abdulla Sur yazırdı:

“Mühərrir həzrətləri!

Mənim bu məktubuma ruznamənizdə yer vermənizi rica edirəm:

Gəncənin mötəbər və hörmətli tacirlərindən Hacı Məhəmmədhəsən Rəfiyev həzrətləri bana ayda on beş manat məişət xərci verərək bəni ikmali-təhsil üçün İstanbula göndəriyor. Yol məsarifim də bu cənabın öhdəsindədir. Bundan başqa, ildə yüz manat da andlı dava vəkili Əliəsgər bəy Xasməhəmmədov cənabları vəd etdi. Təhsil müddətində olası məxaricimin kəsrini də cavan tanış və yoldaşlarım üzərlərinə götürürlər. Bunlar bir vəqt məyinəyə qədər olacaq. Rəfiyev həzrətləri ilə Xasməhəmmədov cənablarınınkı isə müddət-təhsilim qədər davam edəcəkdir.

İndi bunların cümləsinə qarşı ən səmimülqəlb təşəkkür ediyorum... Sağ olsunlar böylə ehsan sahibləri!.. Yaşasın böylə müsəlmanlar.

Abdulla Məhəmmədzadə Gəncəli”.

1906-cı il martın 6-da İstanbula gedən Abdulla Sur Darülfunun (Universitetin) ədəbiyyat-tarix fakültəsinə daxil oldu. İstanbulda təhsil aldığı illərdə böyük maddi sıxıntılar yaşayır, ən ucuz yeməkxanalarda nahar edirdi. Ancaq çətinliklər fikrini əsas hədəfdən yayındıra bilmirdi, Abdulla Sur gününün çoxunu kitabxanalarda keçirir, Türk ədəbiyyatına dair materialları oxuyurdu. İstanbul mühiti yaradıcılığına böyük təsir göstərdi, daha çox ədəbiyyatşünaslıqla bağlı məqalələr yazmağa başladı.

Araşdırma məqalələri İstanbuldakı qəzetlərdə dərc olunurdu. Vətənində nəşr olunan mətbuat orqanlarını da unutmur, ardıcıl yazılar göndərirdi. “İrşad” qəzetində 1906-cı ildə çıxan “Əski İstanbul xanımları” adlı məqaləsində o, bildirirdi ki, qadınların tərbiyəsindəki problemlərin səbəbi cəmiyyətin onlara lazımi dəyəri verməməsidir. Yeni nəslin formalaşmasında qadınların rolunu nəzərə alan avropalılar onların hüquqlarını tanımağa başlayıblar. Abdulla Surun fikrincə, müsəlmanlar elm və maarifdən uzaq düşdükləri üçün müsəlman ölkələrində bu sahədə ciddi problemlər mövcuddur. Müəllif tarixə nəzər salır, təəssüflə qeyd edirdi ki, elm və maarifi Şərqdən öyrənən Qərb millətləri artıq onlardan irəlidədirlər.

Abdulla Sur yazırdı ki, ömrümüzü cəhalət içində keçirməklə heç nə əldə edə bilmərik: “Bizə də sevgili millətimizin cəhalət qaranlığından mərifət aydınlığına çıxması üçün xərclər, məsrəflər lazımdır. Başqa dövlətlilər yanında ibrət alın! Onlar öz millətləri xeyrinə yüz minlərcə, bəlkə milyonlarca ianələr veriyorlar. Siz də millətimizin qeydinə qalın!”.

Həmin il işıq üzü görən “Bir tövsiyə” adlı məqaləsində isə Abdulla Sur yazırdı: “Mühüm olduğu vəchlə cümlə millətlər maarif və mədəniyyəti əsasən bir-birlərindən iqtibas edə-edə gəlmişlər. Əski yunanlar, romalılar ərəblərə məlum oldular. Avropanın qərbi xristianları bugünkü mədəniyyət əsasını ərəblərdən (ərəbdilli islam mütəfəkkirlərindən) aldığı zatən bəllidir”.

Abdulla Sur 1908-ci ilin noyabrınadək İstanbulda yaşadı, universitet təhsilini başa vurub Gəncəyə qayıtdı. Gəncə ruhani seminariyasında ana dili və tarix müəllimi kimi fəaliyyət göstərdi. İstanbulda yazmağa başladığı türk ədəbiyyatının yaranması və inkişafından bəhs edən “Türk ədəbiyyatına bir nəzər” adlı irihəcmli əsərini bitirib Ömər Faiq Nemanzadə və Cəlil Məmmədquluzadənin açdıqları “Qeyrət” mətbəəsində çap etdirmək üçün Tbilisiyə getsə də, bəzi səbəblərdən məqsədinə çata bilmədi. Vəfatından sonra isə əlyazmanın çox hissəsi itdi.

Özü böyük çətinliklərlə oxuyan Abdulla Sur istedadlı gəncləri üzə çıxarmaq, təhsillərinə kömək etmək məqsədilə 1910-cu ildə Gəncədə “Ədəbiyyat və Sənət” cəmiyyəti yaratdı.

Qələm, söz adamı kimi dövrünün elə bir mühüm məsələsi yox idi ki, Abdulla Surun diqqətindən yayınsın. “Həyat”, “İrşad”, “Füyuzat”, “Tərəqqi”, “Həqiqət”, “Məktəb” və digər mətbuat orqanlarında dərc olunan məqalələrində xalqı maarif və mədəniyyətə, düşdüyü cəhalət və gerilik burulğanından xilas olmağa çağırır, bu yolda maneələr yaradanları, əngəl olanları tənqid atəşinə tuturdu. Məqalələrində geniş yer verdiyi mövzulardan biri də dil məsələsi idi. O, Əbdülhaq Həmid, Tofiq Fikrət, Məhəmməd Hadi kimi şair və yazıçıların əsərlərində ərəb, fars sözlərinin çoxluğunu, onların dilinin ağırlığını tənqid edirdi. İslam dini, ədəbiyyat məsələləri də Abdulla Surun daimi mövzuları sırasında idi.

Müxtəlif mətbuat orqanlarında o, Abdulla Sur, Məhəmmədzadə, Qafqasiyalı, A.Tofiq, Gəncəli, Abdulla Məhəmmədzadə, Bir Adam və başqa imzalardan istifadə edirdi.

Onun yaşadığı illərdə Gəncədə böyük maarifçi mühit formalaşmışdı. Ancaq Abdulla Sur yalnız Gəncədə deyil, həm də digər yerlərdə, xüsusilə Bakıya toplaşmış ziyalılar arasında nüfuz sahibi idi. Onun şəxsiyyəti və əsərləri ziyalılar tərəfindən yüksək dəyərləndirilirdi. Odur ki, 1912-ci ildə xəstəliyə düçar olması xəbəri hamını sarsıtdı. 1912-ci ildə müalicə üçün Tiflisə yollandı. İki ayadək xəstəxanada qaldı, həkimlər çox səy göstərsələr də, onu həyata qaytara bilmədilər. Abdulla Sur mayın 8-də Tiflisdə xəstəxanada dünyasını dəyişdi. Gəncəyə gətirilib Səbiskar qəbiristanlığında dəfn olundu.

Onun gənc yaşında vəfat etməsi xəbəri böyük hüznlə qarşılandı. Abdulla Surdan ədəbiyyat dərsləri almış tanınmış şair Əhməd Cavad müəlliminin ölümündən təsirlənərək yazırdı:

“Quran nədir? Anlamazdıq.Vətən nədir? Bilməzdik.

Qarşımızda yetimlərin göz yaşını silməzdik.

Ağlanacaq bir hal idi, kəndimiz də görürdük,

Dilimizin, dinimizin getməsinə gülürdük.

Bu vətənin bunu görən südü təmiz evladı,

Bir qaç kişi o gün bizim qara günü anladı.

Ağladılar, sızladılar, yalvardılar Allaha,

Ulu Haqqın rəhmi gəldi könlü sınıq qullara…

Ancaq dünən başımıza kölgə salan bir bulut,

Önümüzdə!.. Haqqın varsa, ey daş yürək, gəl unut!

Yoq… Yoq… Sizin məzarınız qəlbimizin ən dərin,

Bir yerində saqlanmışdır, sənin o pak ruhunçin”.

Şair Hüseyn Cavid kədərlə bildirirdi: “Əvət, mərhum A.Sur pək çalışqan, pək sahibməslək, pək himmətli bir müəllim idi. Həm də pək durbin (uzaqgörən), pək münəqqid bir ədib idi. Qafqas toprağı bir də pək güc öylə cavanlar yetişdirə bilər. Onun haqqında beş-üç sətir deyil, tərcümeyi-halolmaq üzrə yüzlərcə səhifə yazıb doldurmaq icab edər. Abdulla Tofiq ölmədi, öləməz. O yaşar, tarixin ağuşi-səmimiyyətində, millətin qəlbində yaşar”.

Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanın bir çox millətsevər övladı kimi, Abdulla Sur da “unuduldu”. Ancaq ölkəmiz öz müstəqilliyini yenidən qazandıqdan sonra onun yaradıcılığına da diqqət artdı, haqqında məqalələr yazıldı, dərsliklərdə yaradıcılığına geniş yer verildi.

Zöhrə FƏRƏCOVA,

Azərbaycan.- 2017.- 23 iyul.- S.6.