Novruz türk xalqlarının bayramıdır

Günəş öz isti şüaları ilə torpağı oyadır, çayların suyu artır, kol dibindən bənövşə baş qaldırır, quşların səsi ətrafı bürüyür. Təbiətdəki bu əhvali-ruhiyyə - bahar nəfəsinin duyulması yaddaşlardan süzülüb bu günümüzə çatmış Novruzun gəlişindən xəbər verir.

Novruz mərasimi yalnız Azərbaycanda deyil, soydaşlarımızın yaşadıqları müxtəlif xarici ölkələrdə, o cümlədən türk xalqları arasında geniş şəkildə qeyd olunur.

Özbəkistanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində Novruzun yaz və kəndli, əkinçi, maldar bayramı kimi keçirilməsinə müəyyən müddət icazə verilsə də, sonralar ona “dini bayram” damğası vuraraq ciddi qadağalar qoyuldu. Lakin xalq gizli şəkildə olsa da, bu bayramı qeyd edirdi. Novruzun keçirilməsinə ilk dəfə Özbəkistanda 1963-cü ildə rəsmi şəkildə icazə verildi. Lakin bir neçə ildən sonra bayram yenidən yasaq edildi. 1991-ci ildə ölkə rəhbərinin qərarı ilə 21 mart bayram günü elan olundu. İndi Özbəkistanda martın 21-dən başlayaraq bir həftə boyu “Sayıl”, “Xalq sayılı”, “Sayıl əyləncələri” adlanan el şənliyi keçirilir. Özbək qadınları səbzəli çuvarə, çelpek, çözmə, həlim, sırmaynan, meyir, peşmek, samsa kimi yeməklər hazırlayırlar. Süfrəyə “S” hərfi ilə başlayan 7 cür yemək qoyulur. Bundan başqa, çoxlu baharat, yer-yemiş düzülür. Bayrama bir həftə qalmış qadınlar buğda cücərdir, ondan xüsusi Novruz yeməyi olan sümələk bişirirlər. Bayram süfrəsi üçün ayrıca “aşurə” də hazırlayırlar. Bu yemək 7 nemətin qarışığından əmələ gəlir. Adətən, süfrənin üstünə böyük bir çörək, ətrafına boyanmış yumurtalar, içində yaşıl yarpaq olan qabda su da qoyulur.

Novruz günlərində meydan tamaşalarına geniş yer verilir. Darvozlar (kəndirbazlar), çalğıçılar, şairlər öz məharətlərini göstərir, aşurəçilər aşulə oxuyur, baxşılar dastan söyləyir, cavanlar at yarışına çıxır, güləşir, bazar meydanında həvəskarlar xoruz və qoç döyüşdürürlər.

Mərasimin əsas iştirakçısı Baba Dehqandır. O, yaşıl çapan geyinir, el-el, oba-oba gəzib xalqı təbrik edir.

Tacikistanda isə Novruz martın əvvəlindən 21-dək baharın gəlişini və təbiətin canlanmasını qarşılamaq məqsədilə qeyd edilir. Adətə görə, süfrəyə qoyulan süd təmizliyi, şirniyyat yaşama sevincini, şəkər sərinlik və istirahəti, şam atəşə sitayişi, daraq qadının gözəlliyini təmsil edir. Uşaqlar qapı döyüb bayram payı istəyir, yaz çiçəkləri yığır, ev sahiblərinə çiçəklərdən hədiyyə edirlər. Ev sahibi isə onlara şirniyyat, yumurta, ya da pul verir.

Qazaxıstanda isə Novruza “Navruz” və ya “Ulıstın Uli Küni”, yəni, El-Ulusun ulu günü deyirlər. Qazaxlar bu bayramı elliklə keçirirlər. Evlər təmizlənir, ən gözəl paltarlar geyilir, alqışlar söylənilir. Küsənlər barışır, yetimlər evləndirilir, fağır-füqəraya paylar verilir. Novruz günü bağışlanmaq istəyəni mütləq bağışlayırlar. Keçmişdə gənc oğlanlar gecə yarısı vəhşi bir buğanın üstünə yəhər qoyur, onun da üstünə uyuğ bərkidilir, boynundan zınqırov asır, başına quş lələyi qoyur, sonra da onu kəndin içinə buraxırdılar. Buğa zınqırovun səsindən vahimələnərək atılıb-düşdükcə kənd əhalisi səs-küyə oyanır və yeni günün gəldiyindən xəbər tuturdu. “Otağ” deyilən çadırlar qurulur, təndirdə çörəklər, loğmalar, külçələr, katırmalar, katlamalar bişirilirdi. Gənclər müxtəlif oyunlar nümayiş etdirirdilər. Bu adətlərin əksəriyyətinə indi də əməl olunur.

Novruzun əsas hazırlıqları mətbəxdə gedir. Qazaxlar bayramda xüsusi Novruz şorbası hazırlayırlar. Bu şorba ən azı 7 nemətdən hazırlanır: buğda, düyü, un, yağ, kazi, süd, soğan və s. Çox vaxt bu bayramda doğulan uşaqlara Nevruzbay, Meyrambek adlarını verirlər.

Tatarlarda yaz bayramı “Karqa butkası” adlanır. Bu bayram yazın gəlişi münasibətilə keçirilir. Bayramda gənclər idman yarışları təşkil edir, oxuyur, oynayırlar. Tatarıstanda “yaz işləri ilə bağlı bayramların ən böyüyü Sabantuy və ya “Səpin toyu”dur. Bu bayram yazdakı səpin ilə bağlıdır. Müasir dövrdə yaz şumu çıxarıldıqdan və torpaq əkin üçün hazırlandıqdan sonra keçirilir. Sabantuy xalqın könüllü şəkildə bir yerə toplanaraq qeyd etdikləri musiqili-dramatik tamaşadır. Kənddə keçirilən bu bayram sonralar şəhərlərə də yayılmış və təntənəli şəkildə qeyd olunmağa başlanmışdır.

Dağıstan xalqlarında yaz mövsümü ilə bağlı bahar bayramlarına geniş yer verilir. Həmin xalqların bəzilərində bu, Novruzdur, bəzilərində “Al bayram”, “Qırmızı gün”dür. Bayramlarda dağlarda, həyətlərdə tonqallar qalanır.

Kalmıklarda yazın ilk ayı keçirilən mərasim “Çaqan sar”dır. Kalmık dilində bunun mənası “ağ ay” deməkdir.

Türkmənistanda bu bayram ərəfəsində türkmənlər arasında “semene” adlanan şirniyyatın bişirilməsi, qonaq getmək, bayramlaşmaq, pay vermək, fal açmalar geniş yayılmışdır. Keçmişdə qız-gəlinlər bir yerə yığışaraq “Muncuq atdı” oynayırdılar.

Novruz bayramı türkmən xalqı üçün qardaşlıq, mehribanlıq günüdür. Həmin gün hamı kin-küdurətdən, pis niyyətdən, yaman sözdən, pis gözdən uzaq durmağa, yaxşı söz danışmağa, gülərüz, qonaqpərvər olmağa çalışır, süfrənin bol, canının sağlam olmasını arzulayır. Dəvə, at yarışları, güləş, kəməndatma kimi oyunlar keçirilir, uşaqlar öz aralarında maraqlı yarışlar təşkil edirlər. Dövlət səviyyəsində Novruz Aşqabadın küçə və meydanlarında böyük təntənə ilə qeyd olunur.

Qırğızıstanda el bayramı olan Novruzdan bir həftə öncə 7 qazanda 7 cür yemək asılır. Onların içərisində “sümölök” adlı bayram yeməyinin ayrıca yeri var. Yeməkdən sonra qız-gəlinlər arabaya qoşulmuş öküzün buynuzlarına ərik ağacının budaqlarını bağlayır, bununla da yaşıllığın bol olmasını arzulayırlar.

Novruzda hamı tonqalın üstündən tullanaraq “haramlardan” təmizlənir, “qırmızı nurun mənə gəlsin, sarı xəstəliyim sənə getsin!” deyirlər. Tonqal sönəndə hər kəs öz evinə gedir, boş su qablarını pəncərədən, qapıdan çölə atır, açıq rəngli paltar geyinir, dadlı yeməklər bişirirlər. Gecə yarısı arpa və buğdadan hazırladıqları “köçö-bodko” yeməyini paylayırlar... Sonra bütün ailələr şam ağacının budağını yandırıb tüstüsünü evə yayır və ovsun oxuyurlar. Ertəsi gün çayın, arxın yanına gedib əllərindəki çiçəkləri və saxsıları suya atırlar. Bilicilər çiçəkləri atmamışdan əvvəl onların saplarına və köklərinə baxaraq payızda məhsulun necə olacağını xəbər verirlər. Bayram günü müxtəlif oyunlar keçirirlər.

Nübar İSAZADƏ

Azərbaycan.- 2017.- 5 mart.- S. 5.