Novruz tamaşaları bayrama xüsusi yaraşıq verir
Novruz tamaşası bayram şənliklərində xüsusi yer tutur. Hər kəsin sevdiyi bu tamaşalar, əslində, fəsillərə uyğun olaraq il boyu icra edilir. Çərşənbə axşamlarında demək olar ki, daha təntənəli keçirilir. Uşaqlar və böyüklər məhəllələrdə, kəndlərdə, həyətlərdə Novruzun gəlişinə sevinir, nəğmə oxuyur, şənlənirlər.
Cıdır tamaşası
Novruzda xüsusi yer alan
tamaşalardan biridir. Bu tamaşaya ən
igid, cəsarətli cavanlar itiqacan, dözümlü atlarla qoşulurlar. Azərbaycanın tarixi şəhərlərindən
olan Şuşada dağların zirvəsində
məşhur Cıdır
meydanı mövcuddur.
Cıdır meydanı digər
regionlarda da var. Cavanlar cıdıra çıxanda tamaşaya
bütün el-oba toplaşır. Təmiz qanlı
Qarabağ və Dilboz atları görkəmi, cəldliyi və dözümü ilə baxanları valeh edir. Ümumiyyətlə, at Azərbaycan xalqının
həyat və məişətində özəl
bir yerə malikdir. Məşhur
“Kitabi-Dədə Qorqud”,
“ Koroğlu”,”Qaçaq Nəbi”
dastanlarında, nağıllarda
at obrazı mühüm
yer tutur. At murad sayılır.
Cıdır yarışmalarında fərqlənən, qalib gələn igidlərə
sovqat verilir. Novruz günlərində keçirilən
cıdıra hazırlıq
Kiçik çillədən
başlanır. Cıdır qabağı
atlar təmizlənir,
nallanır və bəzədilir. Cıdır atları
üçün xüsusi
zınqırovları olan
yüyənlər düzəldirlər,
qotazlı yəhərüstülər
toxunur. Saçaqlı və qotazlı
toxumalar cıdır atlarına xüsusi gözəllik verir.
Novruz bayramının ən məşhur tamaşası
“Kosa-kosa”dır. Onun müxtəlif variantları
mövcuddur. Ancaq bütün
variantlar eyni motiv ətrafında birləşir və ümumi məzmuna malikdir. Tamaşa hər yerdə
əsas personajın -
Kosanın adı ilə adlanır. Bu, bir karnaval
personajıdır və
onun geyimindəki simvollar - tərsinəlik,
gülüş yaradıcı
elementlər Cütçü
babanın geyimi ilə eyni məqsədə
xidmət edir. Kosanın əyninə tərsinə
kürk geyindirir, üzünü möhkəm
unlayır, başına
şiş papaq, yaxud motal papaq
qoyur, boynuna zınqırov asır, qarnına paltarının
altından yastıqça
bağlayır, əlinə
qırmızı parça
ilə çağa kimi bələnmiş çömçə verirlər.
Bundan sonra Kosa qapı-qapı
gəzir, nəğmələr
oxuyaraq pay yığır.
Novruzun maraqlı tamaşalarından
biri də “Xanbəzəmə”dir. Axır
çərşənbədə keçirilən bu tamaşada xanın hakimiyyəti qurulur. Onun vəzir-vəkili,
köməkçiləri olur.
İnsanlar ona şikayət
edir. O isə müvafiq cəzalar təyin edir. Bu tamaşa da
bütün Novruz tamaşaları kimi ilin dəyişməsini, yazla qışın mübarizəsini özündə
əks etdirir. Burada xan, onun
hakimiyyəti köhnə
ili təmsil
edir. Diqqət çəkən cəhət gülüşlə
bağlıdır. Əgər xan
gülsə, onun hakimiyyəti sona çatmış olur.
Yəni,
gülüşlə xanın
- köhnə ilin, qışın hakimiyyəti
başa çatır.
Kəməndatma cəldlik, çeviklik tələb edir. Bu zaman rəqibi at üstündə kəməndə
salma xüsusi məharət hesab edilir. Bu məqsədlə
xüsusi kəmənd
toxuyanlar vardır.
Daha çox ovçuluqla bağlı kəməndatma
cıdır tamaşaları
böyük marağa
səbəb olur.
Bəzən kəməndə düşən igidlər
kəməndi qırıb
yenidən at belinə
qalxır, bəzən
də kəmənddən
çıxa bilməyib
məğlub olurlar.
Qılıncoynatma tamaşaları da Novruzda keçirilən əsas mərasimlərdəndir. Yüngül geyimdə meydana çıxan cavanlar bir-birinin əlindən qılınc düşənə
qədər döyüşürlər.
Qılıncoynatma bəzən at üstündə,
bəzən də xüsusi yerdə düzəldilmiş meydançada
olur. Bu tamaşa
növü döyüşlərinə
qabaqcadan hazırlıq
görülür.
Rəqiblərin qılıncından
qırmızı lent asılır,
qalibə Novruz xonçaları verilir. Onların atlarına da qulluq edilir, yallarına qırmızı
qotazlar vurulur.
Qoç döyüşdürmə qədimlərdən
bəri məşhur olan tamaşalardan biridir. Qoç döyüşdürmə Azərbaycanın əksər
rayonlarında, Bakıətrafı
kəndlərdə tez-tez
göstərilən tamaşalardandır.
Döyüşdə ən seçmə,
xüsusi bəslənilmiş
qoçlar iştirak edir. Bu qoçlar üç qismə ayrılır: toğlu, şişək və öyək. Ağ qoçların boyunlarından
xırda zınqırovlar
asırlar. Buynuzlarını, kəlləsini və bədənini xına ilə çalın-çarpaz
boyayırlar. Qoç döyüşdürmədə
qoçu tərifləyən
və döyüşə
sövq edən nəğmələr oxunur.
Novruz bayramı günlərində
oyun və əyləncələrin içərisində
zorxana (“güc-qüvvə
evi”, “hünər, zor yeri” deməkdir)
oyunları daha geniş yayılmışdır. El-obanın adlı-sanlı pəhləvanları müntəzəm
olaraq məşqlər
edər, bir-birləri
ilə yarışar,
həm də gəncləri mübariz ruhda tərbiyələndirərdilər.
El şənliklərində,
xüsusilə Novruz bayramında zorxanalar daha təmtəraqlı görünər; səməni,
bayram xonçaları,
rəngli yumurtalarla bəzədilər, pəncərələrə
və taxçalara qırmızı parçalardan
örtüklər salınar,
hər tərəf məşəllərlə işıqlandırılardı.
Zorxanalarda pəhləvanlar qara zurnanın cəsarət, güc, qüvvət, inam, döyüşkənlik,
dönməzlik, yenilməzlik
aşılayan zil səsi zərb alətlərinin gur sədası altında meydanı gəzər, igid cavanları güləşə (qurşaqtutma)
çağırardılar.
Zorxana iştirakçıları toppuzla,
daşla, zəncirlə
də oyun göstərərdilər. Pəhləvanlar hər əlində toppuzu qaldırar və onları ahəngdar tərzdə başları üzərində
fırladar, sinələri
önündə hərlədər,
çiyinlərinə, böyürlərinə
vurar, ya da toqquşdurardılar.
Bəzən toppuzların hər
ikisi birdən və ya növbə
ilə yuxarı atılar və yenə oyunçunun əlinə düşərdi.
Vaxtilə Şəki-Zaqatala bölgəsində, Bərdədə
zorxana oyun-tamaşaları
açıq havada xalq toy mərasiminin bir hissəsi kimi də mövcud
olub. Burada müəyyən bir süjet və ardıcıllıq
üzərində qurulmuş
ənənəvi zorxana
oyunları rəqs şəklində, musiqi və mahnılarla müşayiət olunardı.
Bu baxımdan
Naxçıvanda qələmə
alınmış oyun-əyləncə
daha çox maraqlıdır. Böyük bir meydanda “Cəngi” havası altında zorxanalar qurulur. Pəhləvanlar üz-üzə dayanır, müxtəlif
el mahnıları oxuyarlar.
Bununla da güləş başlanır.
Açıq havada və ya xüsusi
meydançada göstərilən
bu tamaşalara baxmağa çoxlu adam gələrdi.
Əl üstə gəzən müxtəlif oyunlar nümayiş etdirilərdi.
Heyrətamiz akrobatik oyunlar
ritmik musiqi sədaları altında ifa edilərdi.
Daşqaldırma, daşları dişdə
oynatma və müxtəlif əyləncə
tamaşaları da xalq arasında geniş yayılmış,
rəğbətlə qarşılanmış
və kütləviliyi
ilə seçilmişlər.
Nübar İSAZADƏ
Azərbaycan.-
2017.- 11 mart.- S.7.