Milli geyimlərimiz

“Gözəllik ondur, doqquzu dondur”

Atalar sözünə çevrilib əsrlərdir ki, yol gələn “gözəllik ondur, doqquzu dondur” xalq deyimi özündə təkcə məcazi məna daşımır, həm də geyimə verilən böyük dəyərdir. Deyə bilərik ki, hər bir xalq özünün varlığını qoruyub saxlamaq və sonrakı nəsillərə və əsrlərə ötürməklə uzunömürlülük qazanmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edir. Burada mənəviyyatla yanaşı, maddi mədəniyyət nümunələrinin də rolu vacib amil sayılır. Dil, məişət, adət-ənənə kimi, milli geyimlər də xalqın özünütəqdiminin mühüm vasitələrindəndir.

Azərbaycan XVII əsrdə Yaxın Şərqin ən böyük ipəkçilik ölkəsi kimi tanınırdı. Şirvan ən iri ipəkçilik əyaləti idi. Şamaxı, Basqal, Gəncə, Şəki, Şuşa rayonlarında da ipəkçilik istehsalı inkişaf edirdi. Bu rayonlarda ipəkdən çox qəşəng, bəzəkli, naxışlı, zərif qadın baş örpəkləri istehsal olunurdu.

Milli qadın geyimlərimiz: onlar həm də abır-həya simvolu idi...

“Gülüm” tikiş sexinin modelyer-dizayneri Mətanət Nəcəfova ilə söhbətdən məlum oldu ki, o zamanlar geyimin stili, adətən, onun yiyəsinin ailə vəziyyətini və yaşını əks etdirirdi: “Subay qızların geyimlərı qadınlarınkından fərqlənirdi. Cavan qızlar daha parlaq və qəşəng geyinərdilər. Kişi və qadın geyimlərı Azərbaycanın bütün etnik, tarixi zonalarında eyni idi. Bununla belə, kişi geyimlərı yiyəsinin mənsub olduğu sinfi də əks etdirirdi. Öz formasına görə böyüklərlə uşaqların geyimi eyni olsa da, bəzi xüsusiyyətləri və ölçüsü ilə fərqlənirdi”.

Həmsöhbətimizin fikrincə, Azərbaycanın qədim tarixinin bir hissəsini təşkil edən milli geyimlərdə xalq yaradıcılığının bədii xüsusiyyətləri, bəzək əşyaları, toxuculuq və s. əks olunur: “Təəssüflər olsun ki, bu gün milli geyimlərimiz unudulmaq təhlükəsi qarşısındadır. Ona görə də bunları bərpa etməklə yeni nəslə sevdirib unudulmaq təhlükəsindən qorumalıyıq”.

Mətanət Nəcəfova onu da bildirdi ki, tirmə, məxmər və bir neçə növ ipək parçadan tikilmiş qadın geyimləri bəzi xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif cür adlanırdı: Güləcə - astarlı olmaqla yanaşı, tirmədən, məxmərdən, baharı - ən çox məxmərdən, kürdü - tirmə, məxmər parçadan tikilərək xəz dəri və sıx naxışlarla, tirmə və məxmərdən tikilən eşməyin isə ətəyi və qolları xəz dəri və qızılı şəbəkə torla bəzədilirdi”.

Milli geyim dəsti deyəndə baş geyimləri və ayaqqabılar, zərgərlik məmulatları nəzərdə tutulur. Cəlbedici, gözəl, rəngarəng olan qadın baş geyimlərinə kəlağayılar, çalmalar, ləçək, örpək, çadra və s. daxil idi.

Qadın geyiminin elementlərindən biri də baş sarğısı - çutqu olub. O, qara, tünd göy sətin, atlas, çitdən, hər iki tərəfi açıq, ensiz örtük şəklində tikilirdi. Onu başa lent şəklində bağlayardılar. Çutqu bağlamaq ev və çöl işləri görmək üçün daha rahat sayılardı. Çutqu həm də gigiyenik cəhətdən əhəmiyyətli idi. Üstündən yaylıq və ya ipək, pambıq örtüklər örtərdilər. Azərbaycanda çutqu əsasən ötən əsrin 40-cı illərinədək yaşadılıb.

Milli kişi geyimləri: əzəmət, qürur və ciddilik rəmzi

Kişilərin milli geyimlərinə gəlincə, onu deyə bilərik ki, zaman-zaman dəyişilən üst köynək, arxalıq, qaba və çuxadan (çiyinüstü) ibarət olub. Arxalıq ipək, atlas, kişmir, mahud, sətin parçalardan, qaba isə çiyinüstü üst geyim olmaqla, tirmədən tikilərdi.

Türban əmmamə (çalma növü) deməkdir. Ölkəmizdə ağ türban geniş yayılmışdı. Ali ruhani təbəqəsi əsasən yaşıl əmmamə geyinirdi. XIX əsrin sonu, XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanda kişi və qadın ayaqqabılarının bir neçə növü mövcud olub. Azərbaycanlılar, xüsusən kəndlilər arasında ən çox yayılmış ayaqqabı növü - çarıqlar iribuynuzlu qaramalın dərisindən, ya da daha mükəmməl üsulla emal olunmuş dəridən - aşılanmış göndən tikilərdi.

Digər ayaqqabı növü yüngül çust idi ki, onları çox vaxt qara tumacdan tikərdilər. Hər iki cinsin nümayəndələri üçün, xüsusən şəhərlərdə ən çox yayılmış ayaqqabı növü dabanlı (pollu başmaq, məxməri başmaq), arxa hissəsi olmayan, dikburun dəri başmaqlar idi. Onları tikdirmək üçün şəhərlərdə çəkməçilərə sifariş verirdilər. İrandan gətirilən tumac, məxmər və ya dəridən tikilmiş başmaqları həm kişi (mərdanə başmaq), həm də qadın (zənanə başmaq) geyirdi.

Bakı və Abşeronda kişilər, əsasən, dabansız yüngül yay çustlarından istifadə edirdilər. Dübəndi adlanan bu ayaqqabılar meşindən tikilirdi. Onlar iki iplə bağlanır və gündəlik ayaqqabı hesab olunurdu. XX əsrin əvvəllərində yerli ayaqqabı Avropadan gələn növlərlə sıxışdırıldığından, çəkməçilərin sayı da kəskin surətdə azaldı. Xrom çəkmələri son illərə qədər həm hərbçilərin, həm də aşıqların ayaqlarında görmək mümkün idi. Həmin ayaq geyimi İkinci Dünya müharibəsi dövründə daha çox dəbdə olub. Təəssüf ki, həmin kişi geyimlərini bu gün ancaq teatr səhnəsində görmək mümkündür.

Milli ayaqqabının əsas elementlərindən biri (həm kişilərdə, həm də qadınlarda) naxışlı yun və pambıq corablar idi. Azərbaycanda elə bölgə yox idi ki, orada əllə toxunan corab geyinməsinlər. Corabları qadınlar toxuyurdu. Xammal kimi həm qoyun, həm də dəvə yunundan istifadə edirdilər. Soyuq zonalarda uzunboğaz, mülayim iqlimi olan yerlərdə isə qısaboğaz corablar toxunurdu. Corablar həm adi, həm də təntənəli günlər üçün nəzərdə tutulurdu. Bəzəkli corablar satışa çıxarılardı, onları kənd təsərrüfatı məhsullarına da dəyişirdilər. Həmin corabları bu gün ya İçərişəhərdə sərgi-satışlarda, ya da ayrı-ayrı ailələrdə yaşlı nəslin ayaqlarında görmək mümkündür.

Qarabağda xalça ornamenti ilə toxunan “gəbə corabı”, adətən, gəlinin cehizində olardı ki, onların gözəlliyinə xüsusi diqqət yetirirdilər.

Azərbaycanın milli geyimləri uzun sürən və çox mürəkkəb inkişaf yolu keçmiş maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələrindəndir. Milli geyimlər bir çox muzeylərdə qorunub saxlansa da, onların restavrasiyası və tikilməsi ilə məşğul olan sənətkarlar, demək olar ki, barmaqla sayılacaq qədər azdır. 2009-cu ildən bu işlə məşğul olan Bakı Milli Geyim Evi ölkəmizdə bəlkə də yeganə ünvandır ki, burada hər yaş üçün milli geyimlər tapmaq mümkündür. Milli Geyim Evinin rəhbəri Könül Vəlibəylinin bildirdiyinə görə, onlar bu işə 20 geyimlə başlayıblar. Bu gün isə buradan hamı geyinə bilər: “Bizim milli geyimlərimiz çox zəngindir. Milli geyimlərimizdə həm bölgəyə, həm təbəqəyə, həm də zamana görə çox fərqliliklər və qədimilik var. Buna görə də qərara gəldik ki, milli geyim evi quraq. İlk işlərimiz 7 bölgənin geyimini özündə əks etdirdi. 2009-cu ildə həmin geyimlərin Muğam Teatrında təqdimatı keçirildi”.

Bu layihə çərçivəsində kollektiv Novruz bayramında milli geyim sərgisi keçirib. Dənizkənarı Milli Parkda 70 geyim sərgiləyib. Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblı milli geyimlərin nümayişində yaxından iştirak edir.

Hər il mart ayının 15-də milli geyimlərimiz nümayiş etdirilir

Bu, artıq bir ənənəyə çevrilib. Maraqlısı odur ki, ayın tarixinə uyğun olaraq 15 nəfər gənc milli musiqi sədaları altında geyimləri təqdim edir. Dünyanın bir çox ölkəsində - qardaş Türkiyədə, eləcə də Amerika, Çin, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Avropa, Rusiya və d. dövlətlərdə sərgilənən milli geyimlərimiz insanları heyran qoyur: “Biz ilk dəfə fəaliyyətə başlayanda dünya qadınlarının Azərbaycanda konfransı keçirilirdi. Ərəb ölkələrinin xanımları da gəlmişdi və hamısı zər-zibalı idi. O zaman cəmi 20 geyimimiz var idi. Onlar geyimləri çox bəyəndilər, amma seçim istədilər. Bizdə isə seçim yox idi. Çox təəssüfləndik və o gün qarşımıza belə bir məqsəd qoyduq: hər nə olursa-olsun elə bir geyim evi quracağıq ki, bir xanım 100-ə yaxın çeşid arasından özünə, zövqünə xoş gələnini seçə bilsin”.

Hər bölgənin özünün geyimi olduğu kimi, fərqli kəsimi, bəzəyi də var. Məsələn, Qarabağ paltarlarının üst və alt parçası eyni olur. Bakıda tamamilə başqa cürdür. Qarabağ yaxalıqları, oyma yaxa, qönçə yaxa, buta yaxa çox gözəldir. Bunları gənclər geyinir. Bəzən köhnə kəsimləri saxlamaqla geyimlərə də yenilik gətirilir. Ən əsası odur ki, Bakı Milli Geyim Evində çalışanlar gənclərdir.

Həmsöhbətim K.Vəlibəyli fərəhlə bildirdi ki, bu gün keçmişə, etnogeyimlərə bir qayıdış var: “Buna görə də biz milli geyimləri yaşatmaqla bərabər, naxışları da gündəlik geyimlərimizə köçürə bilərik. Milli geyimi daşımaq üçün gözəllik, qamət, şuxluq lazımdır. Əsmər, yaxud sarışın insanlara nə geyindirmək lazım olduğunu bilirik. Yəni hər bir kəsin öz rəngi var. Qaraşın insana açıq yaşıl geyindirsən, çox eybəcər olar. Elə qızlar var ki, firuzəyi rəng onları boğur. Amma elələri də var ki, mükəmməl yaraşır. Buna görə hər rəng geyimlərimiz var. İlk olaraq həvəs, maraq, diqqət yaratmaq gərəkdir. Buna görə də biz milli geyim həvəskarı olan xanımlarımıza hədiyyə verməyi də unutmamışıq”.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

Azərbaycan.- 2017.- 12 mart.- S.7.