İnvestisiya üçün əlverişli
region - Naxçıvan Muxtar Respublikası
30 Mart 2017
Naxçıvan Muxtar Respublikasına
səfər edən hər bir şəxs öncə
oradakı abadlıq işlərinə, insanların
mehribanlığına, Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzi kimi
sağlamlıq ocağının yaradılmasına, daim
mövcud olan səliqə-sahmana, nizam-intizama, Naxçıvan
şəhərinin özünün heyrətamiz və cəlbedici
görünüşünə, rayon mərkəzlərinə
çəkilən avtomobil yollarına, hər həftə
keçirilən iməciliklərə, universitet şəhərciyinin
salınmasına məftun olur. Bu diyara sonuncu dəfə
sovetlər dönəmində, səksəninci illərdə
səfər etmişdim. Budəfəki səfərdən
aldığım təəssürat əvvəlki ilə
müqayisə olunmaz dərəcədə fərqli oldu.
Özü də bu fərq təkcə
sadaladıqlarımızdan ibarət deyil.
Naxçıvan Muxtar Respublikası
Ali Məclisi Sədrinin sərəncamları ilə təsdiq
edilmiş dövlət proqramlarının (“2008-2015-ci illərdə
Naxçıvan Muxtar Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları
ilə etibarlı təminatına dair Dövlət
Proqramı”, “Naxçıvan Muxtar Respublikasının
2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət
Proqramı”, “2016-2020-ci illərdə Naxçıvan Muxtar
Respublikasında meyvəçiliyin və tərəvəzçiliyin
inkişafı üzrə Dövlət Proqramı” və s.)
icrası, eləcə də həyata keçirilən
davamlı islahatlar nəticəsində regionun
iqtisadiyyatının möhkəm təməli
yaradılmış və sosial-iqtisadi inkişafın
dinamikliyi təmin edilmişdir. Dövlət
proqramlarının icrasının təmin edilməsində
isə iqtisadi və sosial inkişafın lokomotivi sayılan
investisiyaların həlledici rolu olmuşdur.
İnstitusional islahatların həyata keçirilməsi,
biznes və investisiya mühitinin
yaxşılaşdırılması nəticəsində
muxtar respublika üzrə yalnız 2011-2015-ci illərdə 4
milyard 711,4 milyon manat əsas kapitala
investisiya qoyulmuşdur. 2016-cı ildə 2010-cu
illə müqayisədə əsas kapitala yatırılan
investisiyalar 2 dəfə artmışdır. Son illər
Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vəsaitləri
hesabına Naxçıvan MR-də 43 investisiya layihəsi
maliyyələşdirilmiş, bütövlükdə
sahibkarlara 17,3 milyon manat həcmində
kreditlər verilmişdir. Son 6 il ərzində isə 5,3 milyard manat dəyəri olan yeni əsas
kapital yaradılmışdır. Onu da qeyd edək
ki, regionda qoyulan investisiyaların 55 faizə qədəri
qeyri-dövlət sərmayələridir.
Əldə edilmiş
uğurların təməlində dayanan amillərdən biri
də muxtar respublikada inkişafa kompleks yanaşmadır. İnvestisiyaların
iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə etməsi,
xüsusən bu zaman xidmət sahələrinin
üstünlük təşkil etməsi təqdirəlayiq
haldır. Məsələn, son beş
ildə investisiyaların 60 faizə qədəri xidmət
sektoruna və qeyri-istehsal infrastrukturunun inkişafına
qoyulmuşdur. Bunun da hesabına 1,8 milyon
kvadratmetrdən çox sahəsi olan yaşayış evləri,
10,2 min şagird yeri olan təhsil müəssisələri,
çoxsaylı xəstəxanalar, ambulatoriya-poliklinika müəssisələri
və s. tikilib istifadəyə verilmişdir. Regionu fərqləndirən
bir göstərici də muxtar respublikada 2015-ci ildə 2005-ci
illə müqayisədə mənzil fondunun 1,6
dəfəyə qədər artaraq 13,5 milyon kvadratmetrə
çatmasıdır. Bu isə orta ölkə göstəricisi
ilə müqayisədə 2,2 dəfə
çox olmaqla adambaşına 26,5 kvadratmetr ümumi
yaşayış sahəsi deməkdir. Təsadüfi deyil ki,
yaşayış evlərinin tikilib istifadəyə verilməsinə
görə Naxçıvan MR ancaq
Bakıdan geri qalır.
2017-ci ilin əvvəllərində
Naxçıvana səfər edən ölkə
başçısı İlham Əliyev demişdir: “Çox
şadam ki, Naxçıvan uğurla, sürətlə
inkişaf edir, böyük quruculuq, abadlıq işləri
aparılır. On üç il ərzində
onüçüncü dəfədir ki, Naxçıvandayam.
Bu rəqəm özlüyündə bir göstəricidir,
onu göstərir ki, Naxçıvanın inkişafı daim
diqqət mərkəzindədir... Son illər ərzində
Naxçıvan böyük inkişaf yolu keçmişdir.
Naxçıvan şəhərinin
abadlaşdırılması, gözəlləşdirilməsi,
infrastruktur layihələrinin icrası, bütün şəhər
və kəndlərin abadlaşması prosesi onu göstərir
ki, respublika möhkəm ayaqda dayanır. Hesab
edirəm ki, bu gün Naxçıvan Muxtar
Respublikasının çiçəklənmə
dövrüdür. Çünki bütün
istiqamətlər üzrə işlər uğurla gedir və
gözəl nəticələr var”.
Prezidentin bu sözlərinin
arxasında konkret rəqəmlər, nəticələr
dayanır: Naxçıvan MR-də yerli istehsal hesabına ərzaq
təchizatı təmin olunmuş və etibarlı müdafiə
sistemi yaradılmış, iqtisadiyyat şaxələndirilmiş
və ölkənin məhsul (xidmət) istehsalında regionun
payı 2015-ci ildə 2010-cu illə müqayisədə 1,5 dəfədən çox artaraq 4,9 faiz təşkil
etmişdir. Nəticədə muxtar respublikada adambaşına
məhsul (xidmət) istehsalı 2010-cu ildəki 3574 manatdan
2015-ci ildə 6806 manata çatmışdır ki, bu da digər
9 iqtisadi rayonun müvafiq göstəricisindən 2,5-3 dəfə çoxdur.
İqtisadi inkişafın
keyfiyyət göstəricilərindən biri də regionun
iqtisadi strukturudur. Son dövrlər Naxçıvan MR-də
mütərəqqi struktur dəyişiklikləri baş
vermiş, sənaye sektoruna xüsusi diqqət yetirilmişdir.
2003-2015-ci illərdə Azərbaycanda qeyri-neft
emal sənayesində tikilib istifadəyə verilmiş yeni
müəssisələrin 34 faizdən çoxunun
Naxçıvan iqtisadi rayonunun payına düşməsi
sıradan bir fakt deyil. Mövcud müəssisələrin
fəaliyyətinin bərpası və ya yenidən
qurulması, müasir texnologiyaların tətbiqinə əsaslanan
yenilərinin yaradılması sənayenin inkişafına,
onun ümumi məhsul (xidmət) istehsalında 30,3 faizlik payla ilk yeri tutmasına səbəb
olmuş və bununla sənayenin aparıcı rolu təmin
edilmişdir. 2010-cu illə müqayisədə 2015-ci ildə
sənaye məhsulunun həcminin 2,7 dəfə artaraq 917 milyon
manata çatması, muxtar respublikada 442 sənaye müəssisəsinin
fəaliyyət göstərməsi məhz bunun nəticəsidir.
Digər fakt: 2015-ci il Sumqayıt və Mingəçevir şəhərlərində
sənaye məhsulu istehsalı 1990-cı ilin səviyyəsinin
13, Şirvanda 31, Gəncədə 60 faizini təşkil
etmişdirsə, Naxçıvan Muxtar Respublikasında bu
göstərici o dövrdəkindən 3,2 dəfə çox
olmuşdur. Qeyd edək ki, respublika əhəmiyyətli
şəhərlərdən ancaq Bakı 1990-cı ilin səviyyəsini
üstələmişdir.
2016-cı ildə inkişafın
ümumi göstəricisi olan ümumi daxili məhsul
istehsalının həcmi artaraq 2010-cu ildəki 1,2 milyard manatdan 2,5 milyard manata
çatmışdır. Ümumi daxili məhsul
istehsalının 70 faizdən çoxu istehsal sahələrinin
payına düşmüşdür. Yerli
istehsal müəssisələrinin istifadəyə verilməsinin
nəticəsidir ki, hazırda muxtar respublikada 366 növdə
məhsul istehsal olunur. 107-si ərzaq, 237-si
qeyri-ərzaq olmaqla 344 növdə məhsula tələbat
tamamilə yerli resurslar hesabına ödənilir.
Naxçıvan MR-də diqqəti
cəlb edən yeniliklərdən biri də yaşayış
məntəqələrində, o cümlədən kəndlərdə
kənd və xidmət mərkəzlərinin
yaradılmasıdır. Məqsəd əhaliyə kompleks xidmətlər
göstərməkdir və buna nail də
olunur. Muxtar respublikada əhalinin içməli
su təminatının yaxşılaşdırılması
ilə bağlı tədbirlər də davamlı olaraq
görülür. Ötən illər ərzində
Naxçıvan şəhərində, Tumbul, Bulqan,
Qaraçuq və Qaraxanbəyli kəndlərində içməli
su və kanalizasiya şəbəkəsi, Culfa rayonunun
Gülüstan kəndində içməli su sistemi istifadəyə
verilmişdir. Bundan başqa, Şahbuz və
Culfa şəhərlərində, onlara bitişik ətraf kəndlərdə
içməli su və kanalizasiya şəbəkəsinin
tikintisi başa çatdırılmışdır. Kəndlərdə istifadəyə verilən suvarma
sistemləri isə əkin sahələrinin xeyli genişlənməsini
təmin etmişdir. Eyni zamanda bu gün
regionda əhali fasiləsiz elektrik enerjisi və təbii qazla təchiz
olunmuşdur.
Blokada probleminin həlli
Naxçıvan Muxtar Respublikası üçün
mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə
bu istiqamətdə tədbirlər kompleks şəkildə və
intensiv templə davam etdirilir. 2016-cı ildə Naxçıvan-Təbriz-Məşhəd
dəmir yolunun istifadəyə verilməsi buna misal ola bilər. “Şimal-Cənub
nəqliyyat dəhlizi” yaxın vaxtlarda işə
düşdükdən sonra isə muxtar respublikanın ölkənin
digər regionları ilə iqtisadi-ticarət əlaqələri
tam bərpa olunacaq, Naxçıvan məhsullarının beynəlxalq
bazarlara çıxışında dönüş yaranacaq. Bundan əlavə, Naxçıvan Beynəlxalq Hava
Limanında aparılan yenidənqurma işləri, yeni
terminalın istifadəyə verilməsi sərnişin
dövriyyəsini on dəfələrlə
artırmış, Naxçıvan-Batumi-Naxçıvan
avtomobil marşrutu fəaliyyətə
başlamışdır.
Regionda təhsilin səviyyəsi
xeyli yüksəlmişdir. Hər bir kənddə,
yaşayış məntəqəsində yeni məktəb
binaları tikilmiş, şagirdlərin müasir dövrün
tələbləri səviyyəsində təhsil almaları
üçün hərtərəfli şərait
yaradılmışdır. İndi nəinki
Naxçıvan şəhərində, hətta ən ucqar
dağ və sərhəd kəndlərində belə,
müasir tədris avadanlıqları, sürətli internetə
çıxış, elektron lövhələr, zəngin
fonda malik kitabxanalar və idman zalları ilə təmin
olunmuş məktəb binaları var. İstifadəyə
verilən onlarla məktəb binası, idman obyekti, mədəniyyət
müəssisəsi, salınan universitet şəhərcikləri
bir məqsədə - ölkənin gələcəyinin təminatçıları
olan istedadlı, bilikli, sağlam və vətənpərvər
nəslin yetişməsinə xidmət edir. Bunun
davamı kimi əhalinin sağlamlığının
qorunması və tibbi xidmətin səviyyəsinin yüksəldilməsi
üçün yeni həkim ambulatoriyaları, feldşer-mama
məntəqələrinin istifadəyə verilməsini də
qeyd etmək istərdik. Bu tibb
ocaqlarının hamısı müasir avadanlıqlarla təchiz
olunmuşdur.
Muxtar respublikanın
dayanıqlı inkişafı əhalinin məşğulluq səviyyəsinin
yüksəldilməsinə də öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, 2011-2015-ci illərdə
regionda 21 min yeni iş yeri açılmışdır ki, bunun da 94 faizi daimi iş yerləri
olmuşdur. Rəsmi statistikaya görə 2012-ci
ildən Naxçıvan MR-də işsiz statusu verilmiş
şəxslər qeydə alınmamışdır. Bu isə o deməkdir ki, Naxçıvan regionunda
işsizlik problemi həll edilmişdir. Orta
aylıq nominal əməkhaqqının məbləğinə
görə də Naxçıvan iqtisadi rayonu birinci yerdədir.
Digər iqtisadi rayonlarla müqayisədə bu göstərici
Naxçıvanda 1,4-1,7 dəfə
çox olmaqla 400 manat təşkil edir. Bunlardan
əlavə, Naxçıvan iqtisadi rayonu adambaşına məhsul
(xidmət) istehsalına, əhalinin gəlirlərinə, pərakəndə
ticarət dövriyyəsinə və əsas kapitala
investisiyalara görə də irəlidədir. Qeyd olunan
sahələr üzrə göstəricilər
Naxçıvan MR-də digər iqtisadi rayonlarla müqayisədə
1,4-3 dəfə yüksəkdir.
Son illər muxtar respublika
iqtisadiyyatının çoxşaxəli inkişafı yerli
istehsal məhsullarının xarici bazarlara
çıxış imkanlarını xeyli
yaxşılaşdırmış, xarici ticarət əməliyyatlarının
həcmi əhəmiyyətli dərəcədə
artmışdır. Nəticədə artıq neçə
ildir regionun ticarət dövriyyəsi müsbət saldo ilə
yekunlaşır. Xarici bazarlara
çıxışın təmin edilməsində muxtar
respublikada fəaliyyət göstərən şirkətlərə
ixrac təşviqlərinin verilməsi və onlara xarici
bazarlara çıxış üçün müxtəlif
dəstək mexanizmlərinin tətbiqi əhəmiyyətli
rol oynayır. Daxili imkanlar hesabına
iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi də regionun ixrac
imkanlarını artırır. Xüsusilə
yerli istehsalın həcminin ilbəil artması xarici ticarət
əlaqələrinin genişlənməsinə öz
töhfəsini verir. Məsələn, 2016-cı ildə
xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 457,4 milyon ABŞ
dolları təşkil etmişdir ki, bunun da 92 faizi ixracın,
8 faizi idxalın payına düşmüşdür. Başqa
bir fakt: 2015-ci illə müqayisədə muxtar respublikada
ixracın həcmi dəfələrlə artmış,
idxalın həcmi isə 61 faizədək
azalmışdır. Bu isə yerli istehsalın
inkişafı və nəticədə daxili bazarın xarici məhsullardan
asılılığının azalması deməkdir.
Kiçik və orta
sahibkarlığın inkişafı üçün Azərbaycanda
ilk dəfə olaraq Naxçıvan şəhərində
orijinal addım atılmışdır. Belə ki,
istehsal olunan məhsulların daxili bazarda dövriyyəsini təmin
etmək, onların ixrac potensialını artırmaq, yerli məhsulların
xarici bazarlara çıxışı ilə bağlı
ticarət sövdələşmələrinin
aparılması və yerli brendlərin yaradılması məqsədilə
Naxçıvan MR İqtisadiyyat Nazirliyinin tabeliyində
“Naxçıvan Məhsulları” MMC təsis edilmişdir.
Dövlət müəssisəsi olan bu qurum
kooperasiya əsasında süd məhsulları
istehsalçılarının məhsullarının
satışı ilə məşğul olur. Muxtar respublikanın Sahibkarlığa Kömək
Milli Fondundan alınan güzəştli kreditin hesabına məhsulun
qablaşdırılması və saxlanılması
üçün normal şərait yaradılıb, istehsal sahələri
müasir texnoloji avadanlıqlarla təmin edilib.
Kiçik sahibkarların fəal istehsalat prosesinə cəlb
edilməsi üçün bir çox məhsulların
(pendir, baldırğan turşusu, bal, quru
meyvə) istehsalı üzrə istehsalçılarla
müqavilələr bağlanır, zəruri avans ödəmələri
aparılır. Məhsul istehsalının bu
şəkildə təşviqi kiçik istehsalçı
subyektlər tərəfindən istehsal olunan məhsulların
iri marketlərə çıxışına imkan yaradır
və satış probleminin həllinə ciddi kömək
edir. Bu da xammaldan hazır məhsula qədər
olan prosesi dəyər zənciri əsasında birləşdirir.
Eyni zamanda hazır məhsulların market və
ticarət şəbəkələrində müasir ticarət
qaydalarına uyğun satışının təşkili
üçün onlar barkodlarla təmin edilir, tədarük
olunan məhsulların saxlanması və keyfiyyətinə nəzarət
məqsədilə laboratoriya analizləri aparılır.
Marketinq tədbirləri çərçivəsində
“Naxçıvan Məhsulları” MMC tərəfindən
xüsusi tərtibatlı soyuducuların alınaraq iri marketlərdə
yerləşdirilməsi, reklam işinin təşkili, avtonəqliyyat
vasitələrinin alınması və bu işə təcrübəli
ekspeditorların cəlb edilməsi ilə bağlı kompleks
tədbirlər də həyata keçirilir. Həmçinin MMC tərəfindən muxtar
respublikadan ixrac oluna biləcək perspektivli məhsullar müəyyən
edilir, həmin məhsulların iqtisadi göstəriciləri
və məhsuldarlığı araşdırılır.
Məhsulların seçilməsində rəqabətədavamlılıq,
ənənəvi və orijinal xüsusiyyətlərin
olması, təbiilik və yüksək keyfiyyət kimi
meyarlar diqqət mərkəzində saxlanılır. Eləcə də yerli məhsulların təşviqi
və ixracı sahəsində xarici tərəfdaşlar,
market şəbəkələri və logistik şirkətlərlə
müxtəlif danışıqlar aparılır,
mümkün əməkdaşlıq əlaqələri
qurulur. Hesab edirik ki, bu diqqətəlayiq təcrübənin
hökumət səviyyəsində digər iqtisadi rayonlarda da
həyata keçirilməsi məsələsinə
baxılması məqsədəuyğun olardı.
Naxçıvan Muxtar
Respublikasının böyük sosial-iqtisadi
inkişafını diqqətə çatdırmaqla
yanaşı, bəzi meyilləri və tövsiyələri
açıqlamağı da lazım bilirik. İlk olaraq
regionun iqtisadi strukturunun təkmilləşdirilməsi sürətləndirilməlidir.
Belə ki, inkişaf etmiş ölkələrin ümumi
daxili məhsulunda xidmət sektorunun xüsusi çəkisi
60-65, aqrar sektorun payı isə 1,5-3 faiz olduğu halda,
Naxçıvan MR-də ÜDM-in 28 faizi xidmət, 13 faizi
aqrar sektorlarda istehsal edilir. Başqa sözlə, bu iki göstərici
üzrə Naxçıvan MR inkişaf
etmiş ölkələrlə müqayisədə 2-4 dəfə
geri qalır ki, bunu da aradan qaldırmaq üçün
regionun potensialı genişdir.
İkinci məsələ
sosial xarakterlidir. 2015-ci ildə 2005-ci illə müqayisədə regionun
məktəbəqədər təhsil müəssisələrində
uşaqların sayı 1,2 min, əyani ümumi təhsil
müəssisələrində isə şagirdlərin
sayı 18,8 min nəfər azalmışdır, baxmayaraq ki, bu
dövrdə əhalinin sayı 68 min nəfər
artmışdır. Mühüm sosial əhəmiyyət
kəsb edən bu məsələnin diqqətlə
araşdırılmasına ehtiyac var.
Naxçıvan Muxtar
Respublikası Ali Məclisinin Sədri tərəfindən təsdiq
olunmuş 2014-2018-ci illərdə regionun sosial-iqtisadi
inkişafı üzrə Dövlət Proqramında nəzərdə
tutulan hədəflərdən biri də dövlət büdcəsinə
daxil olan yerli gəlirlərin ümumi daxili məhsulda həcminin
və xüsusi çəkisinin artırılmasıdır. Rəsmi
statistika göstərir ki, bu hədəfə nail olmaq
üçün muxtar respublikada həyata keçirilən tədbirlər
öz bəhrəsini verir. 2015-ci ildə Naxçıvan
Muxtar Respublikasının dövlət büdcəsinin yerli gəlirləri
73,8 milyon manat olmuşdur ki, bu da 2010-cu ilə
nisbətən 1,5 dəfə çoxdur. Buna baxmayaraq, 2010-cu
ildə muxtar respublikanın dövlət büdcəsinin yerli
gəlirləri ümumi daxili məhsulun 4,3,
2015-ci ildə isə 3 faizini təşkil etmişdir. Sənaye
sektorunun, infrastruktur və xidmət sahələrinin
inkişaf etdiyi Naxçıvan Muxtar Respublikasında gəlirlərin
maliyyə uçotunda şəffaflığın daha da
yüksəldilməsi və nəzarət mexanizmlərinin
gücləndirilməsi, fikrimizcə, yerli büdcə gəlirlərinin
artımına müsbət təsir edən amillərdən
biri ola bilər. Eyni zamanda
regionun büdcə gəlirlərinin müəssisələrin
real maliyyə potensialına adekvat
planlaşdırılması (gəlirlərin əsaslandırma
və digər iqtisadi göstəricilərlə əlaqələndirmə
səviyyəsinin yüksəldilməsi) da vacibdir. Təkcə
onu qeyd edək ki, bütünlükdə Azərbaycan üzrə
qeyri-neft sektorunda yaranan ümumi daxili məhsulun hər
manatından dövlət büdcəsinin gəliri 17-18 qəpik
təşkil edirsə, Naxçıvan MR-də bu göstərici
2-3 qəpiyə bərabərdir.
Prezident İlham Əliyev dəfələrlə qeyd etmişdir ki, biz çalışmalıyıq ki, hər bir bölgə özünə xas olan xüsusiyyətlərdən, spesifik coğrafi və ərazi imkanlarından istifadə edərək özünü maksimum dərəcədə yerli istehsalın artırılması hesabına təmin edə bilsin. Dövlət başçısının qəti mövqeyi belədir ki, regionların özünümaliyyələşdirmə prinsipinə keçməsinin təmin edilməsi mühüm strateji vəzifələrdən biridir. Ona görə də üçüncü məsələ dövlət büdcəsinin yerli gəlirlərini əhəmiyyətli dərəcədə artırmaqla muxtar respublikanın özünümaliyyələşdirməsini təmin etməkdir. Bizim araşdırmalarımız göstərir ki, muxtar respublikada bu problemin həllini təmin edən potensial mövcuddur.
Onu da qeyd edək ki, ölkə başçısının tapşırığına əməl edən regionların sayı ilbəil artır. Belə ki, 2015-ci ildə özünümaliyyələşdirən şəhər və rayonların sayı 7 olmuşdursa, cari il onların sayı 34-dür. Söz yox ki, Naxçıvan MR də tezliklə onların sırasına qoşulacaq. Çünki 2014-2018-ci illəri əhatə edən regionların sosial-inkişafına dair III Dövlət Proqramında Naxçıvan Muxtar Respublikasına aid tədbirlərin həyata keçirilməsi, eləcə də Prezidentin 6 dekabr 2016-cı il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş Strateji Yol Xəritəsində nəzərdə tutulmuş layihələrin reallaşdırılması regionun sosial-iqtisadi inkişafının daha geniş miqyasda və yeni keyfiyyət əsasında inkişaf edəcəyinə zəmin yaradır.
Tofiq HÜSEYNOV,
AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə
müdiri,
iqtisad elmləri doktoru, professor, əməkdar
iqtisadçı
Azərbaycan.- 2017.- 30 mart.- S. 3