Yüz gəncin faciəli həyat hekayəsi

Onlar yüz nəfər idilər. Yüzü də gənc, yüzü də istedadlı... Əzəmətli bir ağacın kökündə qol atan yüz cavan budaq kimi üzü günəşə - işıqlı gələcəyə boylanırdılar. Onlar, əslində, çox xoşbəxt idilər. Çünki gələcəklərini düşünən, qayğılarına qalan Azərbaycan adlı müstəqil məmləkətin gəncləri idilər. Onlar yüz arzu, yüz ümiddirlər. Doğma millətin seçilmişləri idilər. Vətəndən uzaqlara gedirdilər. Geri dönməmək, dönə bilməmək düşüncələrindən çox-çox uzaqlardaydı. Onlar qayıtmaq üçün gedirdilər. Həm də daha güclü gələcəkdilər. Çünki bu yüz gənci yola salanlar gücü, qüvvəti təhsildə, elmli olmaqda görürdülər. Özləri kimi gənc olan dövlətlərinin onlara ehtiyacı var idi. Bundan böyük şərəf, bundan əzəmətli vüqar ola bilərdimi?!

Haqlarında qərar 1919-cu ildə verildi. O zamanlar ki Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucuları çox müşkülləri mümkün edirdilər. Bütün istiqamətlərdə - siyasi, iqtisadi, mədəni sahələrdə böyük işlərə başlanılmışdı. Cümhuriyyət qurucularının doğma xalq qarşısında ən mühüm xidmətlərindən biri də maarifin, təhsilin inkişafına göstərdikləri xüsusi diqqət, qayğı idi. Bu sahədə planları çox böyük olan AXC hökuməti milli kadrların hazırlanmasına xüsusi önəm verirdi. 1919-cu il sentyabrın 1-də Parlament Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Universitetlərin təsisi ilə yanaşı, 1919-1920-ci tədris ilindən başlayaraq, yüz nəfər azərbaycanlı gəncin hökumət hesabına təhsil almaq üçün xarici ölkələrin nüfuzlu ali məktəblərinə göndərilməsi məsələsi də müzakirə edildi.

Azərbaycanın gələcəyi naminə ən böyük qərarlardan biri də bu oldu. Xaricə göndəriləcək gəncləri müəyyən etmək üçün Parlament M.Rəsulzadənin başçılığı ilə M.Hacınski, Ə.Pepinov, Q.Qarabəyov, A.Əfəndizadədən ibarət xüsusi müsabiqə komissiyası yaratdı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 1919-1920-ci tədris illərində xaricdə təhsil almağa göndəriləcək azərbaycanlı tələbələrə vəsait ödənilməsi haqqında qərara əsasən, bu iş üçün dövlət xəzinəsindən Xalq Maarifi Nazirliyinin sərəncamına 7 milyon manat vəsait ayrıldı. Avropa ali məktəblərinə göndəriləcək hər tələbəyə ayda 400 frank təqaüd və 1000 frank yol xərci, Rusiya ali məktəblərinə göndəriləcək tələbələrə isə hər ay 3 min rubl təqaüd və 1000 manat yol xərci ayrılmalı idi. Komissiyanın diqqətlə seçdiyi tələbələrdən 10 nəfərinin İngiltərəyə, 23 nəfərinin İtaliyaya, 45 nəfərinin Fransaya, 9 nəfərinin Türkiyəyə göndərilməsi nəzərdə tutulurdu. Nəticədə isə Xalq Maarifi Nazirliyi tərəfindən xaricə göndərilən tələbələrdən 49 nəfərinə Almaniyanın, 27 nəfərinə Fransanın, 4 nəfərinə İtaliyanın, 1 nəfərinə İngiltərənin, 6 nəfərinə isə Osmanlının müxtəlif ali məktəblərinə göndərilmələri barədə rəsmi sənəd verildi. Rusiyada oxumaq üçün seçilmiş 13 nəfər gənc orada vətəndaş müharibəsi başlandığı üçün təhsil almağa gedə bilmədi.

1919-cu ildə yüz nəfər gənc soydaşımızın xarici ölkələrə ali təhsil almağa göndərilməsi bütövlükdə Azərbaycanın həyatında əlamətdar hadisəyə çevrildi. Xəbər sevincə dönüb məmləkəti dolaşdı. Ən çox şad, məmnun görünənlərdən biri də böyük maarifpərvər, millət atası Hacı Zeynalabdin Tağıyev idi.

Cümhuriyyət hökuməti tələbələrin nümayəndələrindən ibarət təşkilat yaratdı. Təşkilat bürosunun sədri Teymur bəy Aslanov Maarif Nazirliyinin nümayəndəsi Şahtaxtinski ilə birlikdə lazımi yol vəsiqələri almaq üçün Tiflis və Batum şəhərlərinə getdilər.

Bütün məsələlər dərindən, çox diqqətlə düşünülüb hazırlanırdı. Tələbə bürosunun qərarı ilə xaricə yola düşən gənclərin bəzi ərzaq və digər ləvazimatla təmin olunmaları məsələləri də həllini tapdı. Ticarət və Sənaye nazirlikləri hər bir tələbəyə 40 arşın parça, 2 cüt döşəkağı, 2 ədəd əl-üz dəsmalı, 6 ədəd yaylıq və digər əşyalar verdilər.

1920-ci il yanvarın 14-də tələbələr müxtəlif ölkələrə parlament və hökumət üzvlərinin, tanınmış xeyriyyəçilərin, iş adamlarının, din xadimlərinin, ictimaiyyət nümayəndələrinin və valideynlərin iştirakı ilə təntənəli surətdə yola salındılar. Batuma getmələri üçün onlara xüsusi vaqon ayrıldı. 1920-ci il fevralın 11-də Parisə çatdılar. Orada tələbələri Paris Sülh Konfransında iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyəti qarşıladı. Nümayəndə heyətinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşov onların qarşısında geniş nitq söylədi. Sonra tələbələr təhsil almaq üçün Avropanın müxtəlif ölkələrinə getdilər.

Yeni qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yüz nəfər gənci Avropa ölkələrinə ali təhsil almağa aşıb-daşan büdcəsinin hesabına göndərmirdi. Digər tərəfdən də müstəqilliyinə son qoymaq istəyən düşmənləri gözlərini ona dikib, yıxmaq üçün fürsət axtarırdılar. Bunu çox gözəl bilən cümhuriyyət qurucuları tarixin gərdişində böyük çətinliklərlə bir dövlət yaratmışdılar. Onu qorumaqla bərabər, gələcəyini də düşünürdülər. Böyük arzularla seçib ali təhsil almaq üçün göndərdikləri gənclər onların yolunda baş qoyduqları doğma millətin, azad dövlətin sabahı, sahibi olmalı idilər.

Bu yüz nəfər gənc tələbə onlara göstərilən etimadın fərqində idilər. Məsuliyyətləri böyük idi. Bunu bilərək yola çıxmışdılar. Cümhuriyyət tələbələri and içərək demişdilər: “Qadir Allah və öz vicdanım qarşısında söz verir və and içirəm ki, Azərbaycana sədaqətimi müqəddəs və sarsılmaz tutacaq, bundan sonra ondan başqa vətən tanımayacaq, Azərbaycan vətəndaşlığının bütün vəzifələrini dönmədən yerinə yetirəcək və Azərbaycan Cümhuriyyətinin səadəti naminə can-başla qulluq edəcək, onun üçün nə gücümü, nə əmlakımı, nə də lazım gələrsə, həyatımı belə əsirgəməyəcəm. Qoy bu andı yerinə yetirməkdə Allah mənə yar olsun”.

Ancaq 1920-ci ildə Vətəndən gələn, Vətənə gedən yollar bağlandı. Doğma məmləkətləri bolşeviklər tərəfindən işğal olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin həssaslıqla yanaşdığı, böyük arzularla xarici ölkələrin ali məktəblərinə yola saldığı bu tələbələrin ağır günləri başladı. Yeni, işğalçı hökumət ölkələrini bolşevikləşdirməklə məşğul idi. Cümhuriyyət tələbələri “unudulmuşdu”. Onlara pul göndərilmirdi. Tələbələr bu barədə Nəriman Nərimanova müraciət etdilər. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin 1920-ci ilin 9 avqustunda Nəriman Nərimanovun şəxsi təşəbbüsü və sədrliyi ilə keçirilən iclasında keçmiş Azərbaycan hökumətinin xaricə göndərdiyi tələbələrin təhsillərini başa vurmaları üçün vəsait ayrılması və ümumiyyətlə, onlara maddi yardım göstərilməsi məsələsi müzakirə edildi. Müsbət qərar qəbul olundu. Xaricdə oxuyan tələbələrə lazımi maddi kömək göstərilməsi yollarının müəyyənləşdirilməsi və göndərilməsi məsələlərinin həlli Xalq Maarifi və Xalq Xarici İşlər komissarlıqlarına tapşırıldı. Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri kimi Nəriman Nərimanov xaricdə təhsil alan azərbaycanlı tələbələrə yardımın davam etdirilməsi haqqında xüsusi qərar imzaladı. 1919-cu ildən xaricdə oxuyan azərbaycanlı tələbələrin işi ilə Bəhram bəy Axundov məşğul olurdu. Bu dəfə də Nəriman Nərimanov onu seçdi. 1921-ci ilin 18 iyununda Bəhram bəy Axundovu xaricdə oxuyan azərbaycanlı tələbələrin işləri üzrə xüsusi müvəkkil təyin etdi.

Xaricdə oxuyan azərbaycanlı tələbələrin maddi vəziyyətini öyrənmək və kömək göstərmək məqsədilə B.Axundov 1921-ci ilin iyulunda Qərbi Avropa ölkələrinin paytaxtlarına ezam olundu. O, mənzil başına yetişmək üçün böyük maneələrdən keçdi. Və yalnız həmin il oktyabrın axırlarında Parisə gedib çata bildi. 1922-ci ilin yanvarınadək Paris, Berlin və Avropanın digər şəhərlərində oldu. Müəyyənləşdirdi ki, Fransanın müxtəlif məktəblərində 28, Almaniyanın ali məktəblərində 49, İtaliyada 3 nəfər tələbəmiz oxuyur.

Bəhram bəy Axundov Bakıya döndü. 1922-ci il martın 2-də Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun adına əhatəli hesabat təqdim etdi. Hesabat əsasında N.Nərimanovun şəxsi göstərişi ilə xaricdə oxuyan tələbələrə təhsillərini müvəffəqiyyətlə davam etdirmələri üçün lazımi şərait yaradılması tapşırıldı. Həmin ilin sonlarında N.Nərimanov Moskvaya yeni vəzifəyə aparıldı. Bundan sonra xaricdə oxuyan tələbələrə münasibət yenə dəyişdi.

Bolşevik hökuməti öz siyasətinə uyğun olaraq, ölkədə seçim edirdi. Bəy, ağa, xan, seyid, mir soyadlıların əksəriyyətinə düşmən kəsildilər. Bu yüz tələbənin arasında isə hər təbəqədən olan, hətta Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti zamanı müxtəlif vəzifələrdə işləmiş gənclər var idi. Ona görə də bu tələbələr iki qismə bölündü: müsavatçı olan və müsavatçı olmayan. Onlara münasibət də bu cür quruldu.

Nəticə çox ağır oldu. Təhsil haqqını ödəyə bilməyən tələbələr çörəyə möhtac qaldılar. Millətimizin bu seçilmiş, qabiliyyətli, savadlı övladları zamanın amansız fırtınalarında çabalamağa başladılar. Acından ölməmək üçün ən ağır şəraitdə işləmək məcburiyyətində qalanları da oldu, həbsxanalara düşənləri də, hətta məşəqqətlər içərisində, böhranlı vəziyyətdə çıxış yolu tapmayıb intihara əl atanları da. Böyük çətinliklərlə təhsilini başa vurub yüksək ixtisaslı mütəxəssislər kimi vətənə dönənlərin də hamısının üzünə taleləri gülmədi. Onların da əksəriyyəti sonralar sovet hakimiyyətinin repressiya siyasətinin qurbanları oldular.

Bu yüz gənc millətinin, dövlətinin, vətəninin vüqarı idi. Doğma məmləkətləri onların hər biri ilə bir boy da ucalacaqdı. Ancaq dövrün siyasi təlatümlərində, zamanın qarışıq işlərində güdaza getdilər. Bu cavanlara rəhm etmədilər. Cümhuriyyət tələbələrinin çoxunun həyat hekayəsi, beləcə, yarımçıq qaldı...

Zöhrə FƏRƏCOVA,

Azərbaycan.- 2017.-28 may.- S.8.