Gəncənin ilk memar-mühəndisi
Gəncənin qədim məhəllələrini
gəzdikcə, göylərə
boy verən xan çinarların yanından
ötdükcə hər
biri tarixin nağıl dastanına çevrilən əzəmətli
mülkləri tikənləri,
tikdirənləri yada
salmaq, ruhlarına min rəhmət demək istəyirsən. Bu zaman
ağbirçək nənələrin,
ağsaqqal babaların
nağıllaşan xatirələri
hər şeyi yerbəyer edir. İllər ötdükcə tarixiləşən,
tarixiləşdikcə abidələşən,
taleləşən binaların
keçmişini vərəqlədikcə
ötən əsrin birinci yarısında xüsusi bir dövr təşkil edən milli dövlət quruculuğunda
əqidə və əməlləri ilə yaddaşlarda yaşayan neçə-neçə şəxsiyyət
yada düşür.
Onlardan biri də Rəfibəylilər
nəslindən, Azərbaycan
milli azadlıq hərəkatının öncüllərindən
olan, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü Abuzər bəy Rzayevdir.
Abuzər bəy Əsgər bəy oğlu Rzayev 1873-cü ildə Gəncədə anadan olub. Orta təhsilini mollaxanada,
sonra isə Şah Abbas məscidindəki mədrəsədə
alıb. O dövrün
qədim mədəniyyət
mərkəzlərindən sayılan Tiflis şəhərində
realnı məktəbdə
təhsilini davam etdirib. On bir
yaşında məktəbi
əla qiymətlərlə
bitirən Abuzəri əmisi Cabbar Rzayev Moskvaya aparır, Texniki məktəbə qoyur.
1899-cu ildə Abuzər bəy artıq inşaatçı-mühəndis
kimi vətənə qayıdır, Bakıya gəlir, Musa Nağıyev
və Murtuza Muxtarovun Bibiheybətdəki
neft mədənlərində
işə düzəlir.
Bir müddət sonra mədənlərdən birinə
müdir təyin edilir. Lakin o, bu mərhələdə
neft sənayesində baş qaldıran böhranla əlaqədar
1909-cu ildə Gəncəyə
qayıtmalı olur.
Az sonra
Gəncə şəhər
idarəsi başçısının
(şəhər qlasnısı)
müavini seçilir.
Şəhərin içməli su
təchizatı sahəsində
böyük fəallıq
göstərir, inzibati
və yaşayış
binalarının layihələşdirilməsində,
mərkəzi hissədəki
evlərin planauyğun
tikilməsində əsas
simalardan biri olur. Onun rəhbərliyi və
bilavasitə layihəsi
əsasında ucaldılmış
neçə-neçə bina
indi də öz möhtəşəmliyini
saxlayır.
İndi Nizami küçəsindəki 86 nömrəli
bina vaxtilə Abuzər bəyin xüsusi mülkü olub, sovet dönəmində
uşaq bağçası
kimi istifadə edilib.
A.Rzayev Gəncəbasarın,
eləcə də İrəvanın azərbaycanlı
ziyalıları, həmçinin
Tiflisin və Bakının demokratik fikirli adamları ilə yaxından əlaqə saxlayıb. 1916-cı ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin məsləhəti
ilə Bakıya köçüb köhnə
univermağın tinindəki
evdə yaşayıb.
Abuzər bəy H.Z.Tağıyevlə
dostluq edib, ailəvi gediş-gəlişləri
olub.
A.Rzayev fevral inqilabından (1917-ci il) sonra təşkil edilmiş Gəncə Quberniya İcraiyyə Komitəsinin
üzvü olmuşdur.
Azərbaycan Milli Şurasının “Azərbaycan
Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun”una (1918-ci il,
19 noyabr) əsasən
Gəncə şəhərindən
Cümhuriyyət Parlamentinin
tərkibinə seçilmişdir.
Parlamentdə “Bitərəflər”
fraksiyasını, 1919-cu ilin
oktyabrında bu fraksiyanın parçalanmasından
və böyük əksəriyyətin “Müsavat”
fraksiyası ilə birləşməsindən sonra
“Müsavat” və “Bitərəflər” fraksiyasını
təmsil etmişdir. Eyni zamanda, parlamentin maliyyə-büdcə komissiyasının
üzvü, sonralar sədri olmuşdur.
Bu dəyərli ziyalının
cümhuriyyət dövrü
ictimai-siyasi fəaliyyəti
böyük tədqiqatçı-alim,
professor Şirməmməd Hüseynovun rəhbərliyi
altında hazırlanan
və nəfis şəkildə oxuculara çatdırılan “Azərbaycan”
qəzetində “Parlament
hesabatları və şərhlər” üç
cildliyində genişliyi
ilə öz əksini tapıb.
“Müsavat” Partiyasının üzvü
Abuzər bəy Rzayev Azərbaycanda demokratik bir dövlətin yaradılması
üçün geniş
ictimai-siyasi iş aparıb. Sonralar o, məslək dostları M.Rəsulzadə, N.Yusifbəyli,
M.Rəfizadə, R.Vəkilov,
H.Axundzadə, F.Xoyski və başqaları ilə birlikdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlament
üzvü kimi fəaliyyət göstərib.
AXC-nin süqutundan sonra Abuzər bəy yenidən Gəncəyə qayıtmaq
məcburiyyəti qarşısında
qalıb...
Gəncədə dünyasını dəyişmiş
kişilərin oğul
və qızları -
indi yaşlaşmış
adamlar Abuzər bəyin xeyirxahlığı,
rəhmdilliyi barədə
də çox şey bilirlər, çox şey eşidiblər. A.Rzayev kasıb-kimsəsizə, ehtiyac
içində yaşayanlara
kömək göstərməkdə,
xeyriyyəçilikdə əvəzsiz
adam olub.
Abuzər bəyin iki oğul, bir qız övladı olub. 1915-ci ildə anadan olmuş qızı Züleyxa Rzayeva orta məktəbi
bitirdikdən sonra həkim olmaq arzusu ilə Azərbaycan Tibb İnstitutuna (indiki ADTU) qəbul olunub. Lakin Böyük Vətən müharibəsi illərinin
çətinlikləri, ailə,
ev-eşik qayğıları
üzündən IV kursdan
sonra təhsilini davam etdirə bilməyib. Ailə qurub, Bakıda
yaşayıb, oğul-qız,
nəvə-nəticə sahibi
olub.
Abuzər bəyin
Almaniyada ali
təhsilli mühəndislik
ixtisasına yiyələnən
övladları təhsillərini
başa vurduqdan sonra sovet hökumətinin
qorxusundan vətənə
qayıda bilməyiblər.
Səməd 1922-ci ildə Türkiyəyə,
Əsgər isə
1925-ci ildə İrana
getməyə, orada yaşayıb-işləməyə məcbur olublar.
Züleyxa xanımla
görüşəndə bir dəfə o, atası və qardaşları barədə
dedi:
- Atamı
“ÇK” deyilən təşkilatın
üzvləri aparıblar. O zaman 5
yaşım vardı,
mən bunu tam təfsilatı ilə başa düşməsəm
də, görürdüm
ki, evimizdə böyük narahatçılıq
var. Atamı hara aparıblar, hara sürgün ediblər, harada güllələyiblər,
günahı nə imiş bilmirdilər. Bu barədə anama,
qardaşlarıma da, qohum-əqrəbamıza da
heç bir məlumat verməyiblər.
Qardaşlarım Səməd 1922-ci ildə, Əsgər isə 1925-ci ildə elə o gedən olublar. Çox sonralar ondan-bundan
eşitdik ki, biri Türkiyədə, biri də Təbriz
şəhərində yaşayıb
işləyir. Səməd oğul-uşaq
sahibiymiş, Əsgər
isə ömrünün
axırına kimi evlənməyib. Azərbaycana gəlmək arzusuyla yaşayıb, ancaq qismət olmayıb. İndi hər ikisi haqq dünyasındadır...
Tarixin qaranlıq
səhifələrini müstəqil
Azərbaycanın aşkarlıq
işığı aydınlaşdırdıqca,
nahaqdan “xalq düşməni”, “millətçi”,
“pantürkist”, “Türkiyənin
casusu” və s. adlarla gedər-gəlməzə
göndərilmiş, illərlə
adı xalqdan gizlədilmiş neçə-neçə
vətənpərvər ziyalılarla,
millət təəssübkeşləri
ilə tanış oluruq. Onlardan biri Gəncənin ilk memar-mühəndisi, cümhuriyyət
qurucularından olan Abuzər bəy Rzayevdir ki, 1920-ci ilin aprel işğalından
sonra bir müddət Bakıda, Bibiheybət rayonunda neft mədənlərinin müdiri işləmiş,
bir müddət sonra isə İnqilabi Hökumət tərəfindən əks-inqilabçı
adıyla həbs edilərək, 1920-ci il iyunun 15-də, 43 yaşında
Azərbaycan Fövqəladə
Komissiyasının qərarı
ilə güllələnmişdir.
Rəhman SALMANLI,
Azərbaycan.-
2017.-28 may.- S.11.