Tarixin tarixi olmayanda...

Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yeri və deyim tərzi olan, bənzərsiz dəsti-xətti ilə seçilən, bütün yaradıcılığı yurd, torpaq ağrı-acıları ilə yoğrulan şair Davud Nəsibi tanıyanlar yaxşı bilirlər ki, onu sözə, sənətə bağlayan, yaşadıqlarını, çəkdiklərini poeziyaya çevirən məhz həyatın keşməkeşləri, ağır günləri oldu. Onu yaşadığı ömrün çətinlikləri, keçdiyi sınaqlar və haqqa sədaqəti şair etdi desək, yanılmarıq. O, əlinə qələm alan gündən içini narahat edən kəlmələri, yuxusunu qaçıran sətirləri kağıza köçürməklə məşğul oldu. İkinci Dünya müharibəsində atasını itirən Davud Nəsibin ağlına da gəlməzdi ki, qismətinə daha bir savaş, müharibə də yazılıb. Həm də öz evinin, yurdunun içində olacaq bu savaş - Qarabağ savaşı.

Vətən, torpaq adlı o böyük həqiqətləri və ağrı-acıları həm şeirlərində, həm nəsr əsərlərində eyni uğurla qələmə alan Davud Nəsibi daha yaxşı tanımaq üçün oğlu Xəyyamın söylədiyi bir əhvalat olduqca ibrətamizdir. Belə ki, Bilgəhdə yeni bağ evi alan ailə həyətdə səliqə-sahman yaratmaq istəyir, qurumuş otları yandırır. Bu zaman bir quşun yuvası və oradakı balaları da yanır. Ondan sonra, yəqin ki, həmin balaları dünyaya gətirən iki quş hər gün eyvana gələr, oradan "ağılarını” deyərdi. Bu, ona çox pis təsir edərdi. Danışardı ki, "özüm hər zaman ata ocağının həsrətini çəkmişəm, doğma yurddan yazmışam, amma hansısa quşun yuvasını yandırdım”. Sonradan o bağ evini satmalı olurlar: "Bu, mənim atam idi - bir quşun yuvasının dağılmasına dözə bilməyən adam...”

Bir quşun yuvasının dağılmasına dözə bilməyən insanın el-obası dağılırsa, qız-gəlini əsir düşürsə, buna necə dözə, necə tab gətirə bilər? Özü də bu dağıntının, bu fəlakətin tarixi yüzillərə gedib çıxırsa, onda necə? Məhz bu hadisələr onun yaradıcılığı üçün tamam yeni bir formaya - nəsrə müraciət etməsinə səbəb oldu. Ürəyini boşaltmaq və tarixi həqiqətləri oxuculara daha əhatəli və maraqlı bir formada çatdırmaq üçün publisistikanın, nəsrin imkanları ona daha geniş və cəlbedici görünürdü. Bu baxımdan həyatının 20 ilindən çoxunu həsr etdiyi "Cavanşir” (2000) və "Cavanşirsiz məmləkət” (2002) romanlarının meydana gəlməsini özünüifadənin sadə bir forması kimi qiymətləndirmək, ən azından, bir günah olardı. O, bu əsərlər üzərində çalışarkən müxtəlif arxivlərə baş çəkir, saysız-hesabsız mənbələri araşdırmaqla məşğul olurdu. Bu işdə akademiklər Ziya Bünyadov, Budaq Budaqov, professor Qiyasəddin Qeybullayev onun ən yaxın dostlarına və yolgöstərənlərinə çevriliblər. Onların faktlarla, sənədlərlə elmi ictimaiyyətə təqdim etdikləri həqiqətləri Davud Nəsib bədii təxəyyülün gücü ilə daha yüksəkliklərə qaldırmağa çalışır və buna bir sənətkar kimi nail ola bilirdi.

O, bu əsərlər üzərində elə həvəslə, elə əzmlə, elə inadla çalışırdı ki, sanki vaxtın və əcəlin səbirsizliklə onu gözlədiyini bilirdi. Elə bu əsərlərin ardınca - 2003-cü ildə bir maşın qəzasında Davud Nəsibin dünyasını dəyişməsinə də təsadüf kimi baxmaq olmaz. Zatən onun içindəki qəza çoxdan baş vermişdi...

Nədən və haradan qaynaqlanırdı bitib tükənməyən bu ağrı-acılar? Harada gözləyirdi onu bu qəza?.. Bunun üçün müəllifin son əsərlərini bir də oxumaq məsləhətdir. Davud Nəsibin VII əsrdə yaşamış böyük, qüdrətli alban hökmdarı, sərkərdəsi Cavanşirin qəhrəmanlıqla zəngin, keşməkeşli, faciəli həyat və fəaliyyətindən bəhs edən "Cavanşir” və "Cavanşirsiz məmləkət” tarixi romanlarını təkrar vərəqlədikcə Aristotelin söylədiyi bir həqiqət yada düşür: "Poeziya yalnız zahiri əlamətlərin, hadisələrin təsviri deyil. O, tarixdən daha ciddi və fəlsəfidir. Çünki tarix olan şeyləri göstərirsə, poeziya ola biləcək şeyləri də göstərir”. Məhz bu mənada Davud Nəsibin həm də vətəninə bağlı, yurd həsrətli bir ziyalı kimi tarixdən, olub keçənlərdən danışarkən daha qabağa gedərək olacaqları da göstərməyə çalışmaq istəyi anlaşılandır. Əsərdəki hadisələr o qədər canlı və sadə bir dillə təqdim olunur ki, baş verənlər hər dəfə bir kinolent kimi göz önündə canlanır, oxucu sanki həmin dövrün və təlatümlərin iştirakçısına, şahidinə çevrilir. Mövzudan yayınmamaqla qeyd etməyə dəyər ki, tariximizin çox maraqlı bir dövrü - Albaniya dövrü, Cavanşir obrazı Davud Nəsibin qələmində sanki özü gözəl bir bədii-sənədli filmin ortaya qoyulmasını tələb edir. Hər iki romanın oxucuya çatdırmağa çalışdığı həqiqətlərə keçməzdən əvvəl bir fakta nəzər yetirmək lazımdır: Azərbaycan tarixinin ayrılmaz bir hissəsi kimi Alban tarixini daha dərindən tədqiq etmək və onu yalançı erməni "alim”lərinin hücumlarından, basqılarından qorumaq məsələsi həmişə olduğu kimi, bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Vaxtilə bu mübarizənin önündə gedən akademik Ziya Bünyadov Alban tarixinin saxtalaşdırılması məsələsində erməni "alim”lərinin azğınlığını, həyasızlığını tutarlı elmi faktlarla ifşa edir, 1965-ci ildə az qala on illik tədqiqat işlərinin nəticəsi olaraq ortaya qoyduğu "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” adlı kitabında onların sərsəm fikirlərinə və iddialarına belə cavab verirdi: "Burada müxtəlif rəsmi və qeyri-rəsmi idarələrə göndərilən gizli, imzalı və imzasız məktublar, eləcə də ünvanıma yazılmış heç bir dəyəri olmayan, elmdənkənar cəfəngiyyatlarla yanaşı, söyüş və birbaşa təhdidlər olan məktublar haqqında danışmayacağam. Qoy bu təhqirlər və küçə söyüşləri son zamanlar qriqoryan ruhaniliyinin mənafeyini sosialist cəmiyyətinin mənafeyi ilə qarışıq salan, həm də birincinin mənafeyini ikincininkindən üstün tutan Ermənistan Respublikasının bəzi vətəndaşlarının vicdanına yazılsın... Mənim opponentlərim qriqoryan ruhaniliyinin müdafiəsinə qalxmaqla, şəxsi simpatiyalarına uyğun olaraq, onun əsl tarixi rolunu təhrif edir, istər-istəməz bu kilsənin vaizinə çevrilirlər...”

Həmin o illərdə Davud Nəsib ictimai-siyasi prosesləri yaxından izləyir, torpaqlarımızda baş qaldıran separatçılıq meyillərinin nəyə ünvanlandığını gözəl anlayır, Azərbaycan SSR-in xəritəsi üzərində qılıncla dolaşan, Gəncəni, Beyləqanı, Salyanı, Şəkini, Şəmkiri, Zəngəzuru, Tovuzu, Naxçıvanı, Girdiman və Qarabağı qamarlamaq istəyən qüvvələrin haradan və kimdən "ilham” aldığını da bir ziyalı, bir vətəndaş olaraq yaxşı bilir və onlara qarşı öz səsini ucaldırdı.

Davud Nəsibin qələmə aldığı hər iki əsərdən - "Cavanşir” və "Cavanşirsiz məmləkət” romanlarından tariximizin mənimsənilməsi, özgəninkiləşdirilməsi ilə bağlı bu müdhiş həqiqətlər qırmızı xətlə və çox böyük ürək ağrısıyla gəlib keçir. Müəllif özü də əsərin əvvəlində onun yaranma səbəblərinə, tarixi proseslərin bugünkü reallıqlarla əlaqələrinə toxunaraq yazır ki, Azərbaycan xalqının qədimdə, XX əsrin ilk və sonrakı illərində, indiki dövrdə başına gələn faciələrin ilkin kökləri VII əsrdən - Cavanşirin qətlindən sonrakı dövrə gedir və ardıcıl şəkildə həyata keçirilir. Bu kitabların yaranma səbəbi də ancaq və ancaq bununla bağlıdır. Bu yerdə böyük rus yazıçısı F.Dostoyevskinin sözlərini xatırlamamaq olmur: "Tarix keçmişin yox, gələcəyin elmidir. Belə olub və həmişə də belə olacaq”. Davud Nəsib bəzən mətləbdən yayındığı üçün oxucusundan üzr istəyərək deyir: "Bu, 704-cü ildən başlanmışdı. Haylar Balkanlardan köçüb gəlib türk torpaqlarında, Anadolunun şərqində, Fərat çayının yuxarı axınında məskunlaşıblar. "Dənizdən-dənizə” deyəndə heç fikirləşməyiblər ki, nə qədər əhalisi olub ki, xəritədə çəkdikləri ərazidə özlərini yerləşdirə bilsinlər... Oxucular VII əsrlə bağlı bu əsərimizdə yeri gəldikcə belə faktlarla qarşılaşacaqlar. Bu da təbiidir. Ona görə ki, böyük Alban ölkəsinin dağılmasında ermənilərin də rolu var. Daha doğrusu, onların satqınlığı ilə, böyük dövlətlərin gücü ilə, xüsusilə ərəblərin əli ilə dünyəvi mədəniyyətə malik, eramızın IV əsrindən öz əlifbası, şairləri, alimləri, memarları olan qüdrətli bir dövlət parçalanıb. Əsər VII əsr hadisələrindən söhbət açsa da, bugünümüz və gələcəyimiz üçün nəzərdə tutulub. Əsrlər arasında xeyli məsafə olsa da, hadisələrin məzmunu yox, forması dəyişib...”

Müdrikcəsinə deyilən sözdür. Həqiqətən son yüzillikdə başımıza gələnlər də sübut etdi ki, hadisələr formasını dəyişsə də, məzmun həminkidir: həmin iddialar, həmin saxtakarlıqlar, həmin vəhşiliklər...

Hazırda Qarabağda, işğal altındakı torpaqlarımızda törədilən vandalizm aktları, məhv edilən və ya tarixi saxtalaşdırılan abidələrimiz, adları zorla dəyişdirilən (zorla deyirik, çünki dili-ağzı olsaydı, Allah bilir, onlar nə danışardı) qədim şəhər və yurd yerlərimizi xatırladıqca, bir növ, müəllifin içindəki üsyanın, etirazın iştirakçısına çevrilirsən. Bizim maddi-mədəniyyət abidələrimiz, zəngin tariximiz üzərində ermənilər "dənizdən-dənizə” xəyallar qurmağa çalışırlar. Bu uydurmalar alban hökmdarı Cavanşirin qətlə yetirilməsindən sonra ardıcıl həyata keçirilib. Əksəriyyəti ərəblərin əli ilə yerlə yeksan edilib. Əsər boyu müəllifin haqlı etirazlarından doğan belə nümunələr kifayət qədərdir. Həm də təqdirəlayiqdir ki, onun söylədiklərini, qələmə aldıqlarını tarixi faktlar, salnamələr təsdiqləyir. Məhz bunu nəzərə alaraq akademik Budaq Budaqov və professor Qiyasəddin Qeybullayev kitaba ön sözdə qeyd edirlər: "Tarixi roman yazmaq üçün qələm sahibi bədii yaradıcılıq səriştəsi ilə yanaşı, müəyyən tarixi və coğrafi biliyə, təsvir etdiyi dövrün siyasi-ictimai durumuna, hadisələrin mahiyyətinə və bu hadisələrdə tarixi şəxsiyyətlərin rolları və mövqeləri haqqında aydın təsəvvürə malik olmalıdır”.

Müəllif qəhrəman Cavanşirin bir sərkərdə, hökmdar kimi keçdiyi döyüş yoluna, ömrünün müəyyən anlarına xüsusi diqqət ayırır. Onun taleyi elinin-obasının, Alban torpağının faciələri ilə yanaşı verilir. O, əsərin əvvəllərində imkanlı şəxsləri nəzərdə tutaraq qoca Vironun diliylə deyir: "Var-yoxlarını vətənin gələcəyi naminə əsirgəməsinlər, qızılı, var-dövləti tapmaq olar. Torpağı tapdalamaq - namusu tapdalamaq deməkdir”.

Ərəblərə qarşı mübarizədə Sasani hökmdarı Yezdəgirdə köməyə yollanan gənc Cavanşir yol boyu düşünür, bəzən getdiyi bu ağır yolun mənasını dərk etmir: "Nə üçün, kimin üçün üç min say-seçmə alban oğulları yad eldə döyüşməlidir, onlar kimi kimdən qorumalıdırlar? Bircə təsəllim var: cənuba da səpələnmiş qohum-əqrəbaları qorumaq özü bir şərəf deyilmi? Bu böyüklükdə elin bir oğlu çıxmayacaqmı ki, onları canbir eləsin, bir ocaq ətrafına yığsın?” Onun bugünümüzlə səsləşən düşüncələri erməni hiylələri və yalanları fonunda daha da aktuallaşır. Əsərdə xeyirlə şər kimi bizdən - elimizdən, obamızdan qopmaq, ayrılmaq bilməyən bir erməni bəlası var və o, bütün hadisələrdə gizlin, ya da açıq özünü büruzə verir. Məsələn, erməni Mamikonianın dəstəsi də Rüstəmlə Cavanşirin qoşunlarına gəlib çatan kimi erməni xisləti, yalanı ortaya çıxır: eynən indiki kimi, onların ikiüzlü sifətləri görünür: ermənilər məcburiyyət qarşısında döyüşə yollandıqları halda yalnız öz mənafelərini düşünür, ərəblərlə gizli danışıqlar apararaq Sasanilərlə də işbirliyindən əl çəkmirlər. Bütün bunları oxuyarkən akademik Ziya Bünyadovun erməni rəqiblərinə dediyi sözlər yada düşür: "Vicdan insan oğlunun yaraşığıdır!”

Davud Nəsib hər iki romanında göstərməyə çalışır ki, vicdan həm də bütövlükdə hər bir xalqın və millətin yaraşığı olmalıdır. Təəssüf ki, əvvəldən belə olmayıb və indi də belə deyil. Sasani hökmdarı Xosrov Pərvizlə xanımı, alban gözəli Şirini Şərq poeziyasının sevimli personajları kimi hamı yaxşı xatırlayır. Böyük Nizamidən başlayaraq onların böyük sevgi hekayəsinə kimlər toxunmayıb ki... Müəllif əsərində bir faktı da ürək ağrısı ilə qələmə alır: Xosrovun Şirinin şərəfinə tikdirdiyi Vəng kilsəsini sonradan ermənilər mənimsəyərək öz adlarına çıxıblar...

Mürəkkəb bir dövrdə baş verən müxtəlif hadisələri müəllif ustalıqla seçib ayıra bilir, romanın şirin dili ilə oxucuya aydın bir şəkildə çatdırmağı bacarır. Cavanşirin atası Varazın böyük güclərin toqquşduğu bir vaxtda ocaq başında düşündükləri günümüzün acı reallıqlarını da özündə əks etdirir. "O, ocaqdakı kötükləri, qəribə də olsa, qəlbində üç böyük çaplıcaya bənzətdi. Onları alışdırmaq üçün nə qədər xırda qol-budağın yanıb kül olduğunu təsəvvürünə gətirdi. Kiçik xalqları, ölkələri həmin qol-budaqlara bənzətdi. Ürəyində düşündü: qolunda gücün yoxdursa, onda başını işə sal. Ağlın, düşüncənin gücü hər şeydən üstündür. Yarmaca ilə kötükləri bir də qurdaladı, onları yaxınlaşdırdı. Bu kötükləri qurdalayıb alışdırmaq, ancaq alışdırmaq, bir-birinin üstünə salmaq...”

Hökmdar Varazın yuxusunu o gecə ərşə çəkən şimaldan xəzərlərin, cənubdan Bizansların və Sasanilərin ardı-arası kəsilmədən basqınları, bir də ərəblərin atlı qarışqa sürüsü kimi dirçəlməsi idi. Onun - Varazın hər dəfə belə düşünəndə qəlbinin gizli guşəsindən kiçicik bir qığılcım parlayırdı: "Bu qığılcım onun oğludur - Cavanşirdir... Ağsaqqal atanın, dünyagörmüş sərkərdənin qəlbindəki qığılcımı, inamı, ümidi... hər vəchlə onu qoruyur, elə bil ki, gələcək üçün, bu yurd-yuvanın sabahı üçün böyüdürdü...”

Ərəblərə qarşı mübarizədə tarixə "Qadisiyyə” adı ilə daxil olan o dəhşətli döyüşdə Cavanşir bir sərkərdə kimi nəyə qadir olduğunu hamıya sübut etdi. Yeddi il ərzində o, həmişə qanlı döyüşlərin mərkəzində oldu və oğuz türklərindən sərkərdə Rüstəmlə birgə yorulmadan ərəb qoşunlarına qarşı vuruşur, eyni zamanda, Alban dövlətinin gələcəyi barədə düşünürdü: "Şahmatda olduğu kimi, həmişə piyadaları - kiçik xalqları qabağa ötürürlər. Güclülər - şah və vəzir onların arxasında gizlənir. Müharibə oyunları da belədir. Tək-tək sərkərdələr qabağa düşürdü və tez də sıradan çıxırdılar. Vay onda piyadaların halına, çünki onların heç vaxt geriyə yolu olmayıb, ya qırılıblar, ya da yarıb keçiblər. Bütün zamanlarda, elə indinin özündə də piyadalar döyüşür...”

Bunun ardınca müəllif qeyd edir ki, bu dəfə ərəblərlə yanaşı, Sasani hökmdarının da gözləmədiyi halda Cavanşirin başında durduğu "piyadalar” nəinki döyüşür, hətta qalib gəlirlər: "Cavanşirin cəmi-cümlətanı 3 min qoşunla onları pərən-pərən salması Yezdəgirdə möcüzə kimi görünürdü...” Cavanşirin bir sərkərdə kimi böyük şücaət göstərdiyi bu döyüşdən sonra İran şahı onu ən yüksək mükafatlara layiq gördü. Salnaməçi yazır: "Şah onu sərkərdəyə layiq olan mükafatlarla mükafatlandırdı, o cümlədən sərkərdə kərənayları, iki qızıl nizə və qızılla süslənmiş iki qalxanla fərqləndirdi. Şah onun belinə mirvari ilə işlənmiş qızıl kəmər və qızıl saplı qılınc bağladı, qollarına qolbaqlar saldırdı, başının üstünə isə daş-qaşlı tac qoydurdu. Onun boynuna ağır mirvari boyunbağı asdılar, çiyninə taftadan tikilmiş şah geyimi saldılar və zərli ipək parçadan tikilmiş dörd qotazlı mavi rəngli şalvar geyindirdilər. Şah əmr etdi ki, ona kəndlər və balıqla dolu çaylar bağışlansın”. Müəllif mənbələrə əsaslanaraq qeyd edir ki, oğuz övladı Rüstəmdən sonra Cavanşir ikinci sərkərdə idi ki, hökmdar tərəfindən belə mükafatlara layiq görülürdü.

Davud Nəsib Cavanşiri döyüşlərdə bərkiyən bir siyasətçi kimi də çox maraqla təqdim edir. Ərəblərə qarşı döyüşən bir dövlətin içərisində az qala vətəndaş müharibəsi gedir. Tərəfləri şahın hüzuruna gətirən Cavanşirin dedikləri bugünümüzlə necə də səsləşir: "Sizin bir-birinizlə bu savaşınız bilirsiniz nəyə bənzəyir? Mal-mülk, yurd sahibi olan bir atanın ölümündən sonra iki doğma qardaşın atadan miras qalan var-dövlətin bölüşdürülməsi üstündə dava-dalaşa... İranın belə bir ağır günündə yenə də sərvət barədə düşünürsünüz. Dövlətiniz süqut edəndə elə bilirsiniz ki, kim nə qədər bu torpaqdan qamarladı, qazanacaq? Səhv edirsiniz, həmin torpaqlar ərəb atlarının otlağı olacaq, əkdiyiniz-becərdiyiniz ərəb əsgərlərinin qarnını doyduracaq...” Yeddi illik ayrılıqdan sonra vətənə - Albaniyaya dönən Cavanşirin hisləri, duyğuları, yurdun gələcəyi ilə bağlı arzuları olduqca dolğun qələmə alınıb. Cavanşirin məqsədi torpaqların, Naxçıvandan Dərbəndə kimi bütün ərazilərin bir dövlət ətrafında birləşdirilməsi idi.…

O, Albaniyanı qansız-qadasız, güllü-çiçəkli bir ölkəyə çevirmək istəyirdi. Bu xəyali istəyini əhaliyə bildirmirdi. Qorxurdu ki, camaatın əli silahdan soyuyar, ayıq-sayıqlığını itirər. Bu isə Albaniyanın da süqutu ola bilərdi... Bununla belə, o, əsərin ikinci hissəsində - "Dönüş”də öz məqsədlərini dilə gətirir: "Yadınızda saxlayın ki, Naxçıvan da Albaniyanın bir hissəsidir, bunu mənzil ayrılığı hesab edin həmişə, fikir ayrılığı yox...”

Əsər boyu müəllif bir bədii vasitə kimi Cavanşirin yuxularından doğan bəzi həqiqətləri, hadisələri bacarıqla qələmə alır. Ölkənin şimalına üz tutan Cavanşir növbəti dəfə yuxusunu qarışdırır. Tələsik geri dönür. Məlum olur ki, iranlılar Bərdəni ələ keçirib və anasını, qardaşlarını əsir götürüblər. Salnaməçi yazır: "O gün Cavanşir balalarını itirmiş dişi ayı kimi çox qəzəbləndi, hiddətləndi”. Doğrudan da, hiddətlənməmək mümkün deyildi. Neçə il İran üçün vuruşan, qan tökən bir insana sonda verilən dəyər bu idimi? Bu basqının başında dayanan isə Yezdəgirdin ərəb xəlifəsinə satılan bacısı əri Qeysər idi. Bu faktı mənalandıraraq Davud Nəsib ovaxtkı İran dövlətinin ərəb basqınları qarşısında çökməyini ustalıqla qələmə ala bilir: "Bir məmləkətin dağılması bir evdən, bir yurddan başlayır. İran kimi qüdrətli bir ölkə başçısı ola-ola başsız qalmışdı. Mülkədarlar nə istəyirdilər, onu da edirdilər... Qolugüclülərin, gözdən qıl qırpanların, ayağı itilərin dövranı başlamışdı... Başçı başını itirəndə belə olur...”

Əsər boyu ermənilərin həmişə gizli saxlamağa çalışdıqları niyyətləri Cavanşirin qətli ilə (680-681) ortaya çıxır. Onun qatili canını qurtarmaq üçün qaçıb Azıx mağarasında gizlənməyə çalışsa da, onu artıq gözlənilən cəzadan heç kim qurtara bilməzdi: mağaradan çıxan "balalarını itirmiş dişi bir ayı” onu bir andaca parçalayıb məhv edir. Bu, bəlkə elə Cavanşirin yaralı ruhu idi, kim bilir?!

Əsərin sonunda - "Sənədli epiloq”da müəllif Cavanşirdən sonra Albaniyanın ərəblər tərəfindən istilasına qədərki qısa bir dövrə nəzər salır və bu məsələdə erməni katolikosu İlyanın Xəlifə Əbd-ül-Malikə ünvanladığı məktubu "tarixin yazılı yaddaşı” kimi oxucularına təqdim edir. Görün belə məktubları sonrakı illərdə onlar daha kimlərə göndərmədi: "Hökmdar Əbd-ül-Malik, Əmir Möminə erməni katolikosu İlyadan. Qadir Allahın iradəsi ilə bizim tabe ölkəmiz sizə qulluq edir. Biz və Alban kilsəsi ilahi İsa dininə etiqad edirik. Partav (Bərdə) taxtında oturan indiki Alban katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun və onun himayəsini qəbul etsin. İndi qoy bu, sizə məlum olsun, ta bu barədə qərar qəbul edəsiniz, çünki bu bədəfkarlıqda onun bir qadın həmfikri də vardır. Böyük hökmdar, siz öz hakimiyyətinizlə əmr buyurun, onlar Allaha qarşı işlətdikləri günah üstündə müstəhəqq olduqları cəzaya çatsınlar”.

Erməni katolikosun məktubuna Əmir Möminin cavabı: "Ey Allahın xadimi və erməni xalqının katolikosu İlya, sənin səmimi məktubunu oxudum və sənə mərhəmətim olduğuna görə öz sədaqətli bəndəmi çoxlu qoşunla göndərdim. Əmr etdim ki, bizim hökmranlığımıza qarşı qiyam edən albanlarda sizin dininizə uyğun dəyişiklik edilsin. Bizim hökmü bəndəniz Partavda (Bərdədə) sənin hüzurunda icra edəcəkdir. Nersesi (Nerses - alban katolikosun xristian adıdır. Onun əsl adı Bakurdur) və bədəfkarlıqda onun həmfikri olan qadını bir zəncirlə bağlayacaq və elə şahanə mühakimə edəcəkdir ki, onlar bütün qiyamçıların yanında rüsvay olsunlar”.

Müəllif haqlı olaraq yazır ki, bu sənəd qalmasaydı, nələr baş verərdi?

"Mənə elə gəlir ki, Albaniyanın - Azərbaycanın əsrlər boyu ardıcıl faciəsi bu tarixi sənəddən sonra başlayır. Tarixin tarixi olmayanda əfsanələşir...”

Bu həqiqətləri biləndən sonra bugünkü faciələrimizin də anatomiyasını sonacan anlamış, bilmiş olarıq. Çünki böyük Azərbaycan alimi, fədaisi Ziya Bünyadovun diliylə desək, əgər keçmişə mifik sərhədlər çəkmək həvəskarları ortaya çıxıbsa, onları müasir dövrə proyeksiya etmək həvəsində olanlar da peyda ola bilər. Təəssüf ki, belələri peyda oldular da. Lakin onların arzusuna, istəyinə rəğmən tarixi həqiqətlər, əldə olan məlumatlar qanlı-qadalı, ancaq şərəfli keçmişimizlə bağlı tamam başqa şeylər danışır: "Faktlar məhz belədir! Heç resenzentlərimin istinad etməyə çalışdıqları Yuli Sezarın özünün köməyi ilə də burada nəsə etmək mümkün deyil. Amma mən qriqoryan kilsəsinin bir çox başqa dinlər kimi istənilən istilaçıya xidmət göstərdiyi barədə danışmayacağam. N.Vardapedov hələ bunu da yazır ki, qriqoryan kilsəsi "özü üçün yeni olan hər bir şəraitə məharətlə uyğunlaşır, siyasi konyunkturdan asılı olaraq bir zamanlar Bizans imperatorları, İranın Sasani çarları, ərəb xəlifələri, monqollar qarşısında diz çöküb təzim elədiyi kimi, Səfəvilərə, sonra isə rus çarına da beləcə qulluq göstərirdi” (Ziya Bünyadov).

Bu yerdə Strabonun hələ 20 əsr əvvəl dedikləri də yada düşür: "Tarix, köhnə də, yeni də olsa, həqiqəti tələb edir!”

P.S. "Cavanşirsiz məmləkət” (2002) əsərinin sonunda Bərdədə ermənilərin vasitəçiliyi ilə haqsız yerə cəzalandırılan Alban katolikosu Bakuru öz vəsiyyətinə uyğun olaraq məzar yerini quyu kimi qazıb əl-ayağı zəncirli, ayaq üstə basdırdılar torpağa... O, bununla xalqı ayaq üstə durmağa çağırırdı: "Bu çağırışı nə erməni katolikosu İlya, nə də ki ərəb sərkərdəsi başa düşə bilməzdi. Bu, Alban torpağı üçün əbədi bir çağırış idi. Alban xalqının nə vaxtsa ayağa durub öz haqqını müdafiə edəcəyi günü görmək istəyirdi Bakur. Həmin gün qəbirdən baş qaldırıb, ayaq tutub addımlayacağına da inanırdı. O, gec-tez, nə vaxtsa o günün gələcəyini bəlkə də bildiyindən belə vəsiyyət etmişdi...”

Davud Nəsibin ölümündən bir il əvvəl qələmə aldığı əsərin bu ağrı-acılı kəlmələrlə bitən sonluğunu onun bizə öz vəsiyyəti kimi də qəbul etmək olar: "Əgər paslı zəncir axtarmaq fikrinə düşsəniz, əvvəl-əvvəl qəlbinizə nəzər salın, özünüzə qarşı zərrə qədər şübhə yaransa, onda bu işdən vaz keçin. O ürək sahibi - ad-san, şan-şöhrət, var-dövlət hislərindən, hərisliyindən kənar olub, təkcə torpaq eşqi, vətən məhəbbəti yaşatmalıdır içərisində. Bir məmləkətin, bir xalqın tale-tarixini araşdırmaq istəsəniz, yenə də heç bir qiymətə gəlməyən, ölçüyə sığışmayan milli dəyərlərə arxalanmağı unutmayın. Onda bu müqəddəs duyğularla Dəməşqin, Eçmiədzinin, Matanadaranın gizli saxlanılan ağzıbağlı arxivlərinə baş vurmağa çalışın. Torpağının, xalqının danışan dilini sandıq-sandıq daşıdılar vaxtilə. Dədəm Qorqudun da öz dövründə alban-oğuz əlifbasında qələmə alınan dastanının ilk nüsxəsini də tapa bilərsiniz həmin yerlərin birində... Bu günə qədər buraxdığımız səhvləri bu gündən səbirlə, ifcin-ifcin düzəldib yerinə qoymalıyıq... Bu sözlər yalnız və yalnız bu yurdu, bu xalqı canından artıq istəyənlərə aiddir”.

Bizə isə tarix boyu itirdiklərimizə alban xalqının şair oğlu qoca Dəvdəkin Cavanşirin ölümünə yazdığı ağını təkrar söyləməkdən başqa bir şey qalmır:

Ey ilahi kəlamları xəlq eləyən ulu Tanrı,

Özün nəğmə - ağı söylə, yad et bizim hökmdarı.

Elə nəğmə - ağı qoş ki, bu əvəzsiz itki üçün

Gözümüzdən gecə-gündüz axsın odlu göz yaşları.

Yasəmən MUSAYEVA

Azərbaycan.- 2018.- 21 dekabr.- S.6.