Yazı mədəniyyətinin durğu işarələri
Yazı mədəniyyətinin üç əsas şərti var: bunlardan birincisi cümlənin qrammatik baxımdan düzgün qurulması, ikincisi orfoqrafiya qaydalarına əməl olunması, üçüncüsü isə durğu işarələrindən yerli-yerində istifadədir. Yazı yazanın fərdi üslubi maneralarda təcəssüm edən məharəti, ustalığı məhz bu üç normativ şərti gözlədikdən sonra gəlir.
Azərbaycan yazısında durğu işarələrindən ardıcıl, elmi əsaslarla istifadənin tarixi keçən əsrin 20-ci illərindən başlayır ki, bu, bir tərəfdən, latın əlifbasına keçid, digər tərəfdən, elmi dilçilik təfəkkürünün inkişafı ilə bağlı idisə, üçüncü tərəfdən, yazı mədəniyyətinin kütləviləşməsi və ya ictimailəşməsi ilə əlaqədar olmuşdur.
Bir sıra cəhdləri nəzərə almasaq, Azərbaycan yazısının durğu işarələrilə “təminat”ını tənzimləyən ilk elmi-metodiki mənbə Bəkir Çobanzadə ilə Fərhad Ağazadənin 1930-cu ildə “Azərnəşr”də çıxmış “Türk qrameri” kitabıdır. Kitabda “Durğu işarələri” bəhsini Fərhad Ağazadə yazmış və ön sözündə göstərmişdi ki, “yeni törəmiş olan bu məsələnin üstündə hələ çox zamanlar düşünüb-daşınmaq lazım gələcək”.
Burada on durğu işarəsindən bəhs edilir: 1) nöqtə, 2) vergül, 3) nöqtəli vergül, 4) iki nöqtə, 5) sual işarəsi, 6) nida işarəsi, 7) kəşidə (tire), 8) mötərizə, 9) çox nöqtə, 10) dırnaq işarəsi.
Sonrakı illərdə həm yazı texnologiyasının, həm də dilçiliyin sürətlə inkişafı ilə əlaqədar olaraq durğu işarələrindən yerli-yerində istifadə mədəniyyəti kifayət qədər yüksəlmiş, birbaşa bu məsələ ilə bağlı bir sıra əsərlər nəşr olunmuşdur. Onlardan M.Ş.Şirəliyevlə M.H.Hüseynovun “Azərbaycan dilinin durğu işarələri” (Azərnəşr, 1945), Z.İ.Budaqova ilə R.Ə.Rüstəmovun “Azərbaycan dilində durğu işarələri” (Azərbaycan SSR EA nəş., 1965) və Z.İ.Budaqovanın “Azərbaycan dilində durğu işarələri” (“Elm” nəş., 1977)ni qeyd etmək lazımdır.
Z.İ.Budaqova qırx il bundan əvvəl yazırdı: “Təəssüflər olsun ki, bu qrafik vasitə (söhbət durğu işarələrindən gedir - N.C.) ancaq müəyyən məlum hallarda düzgün qoyulur. Çox zaman bunlar yazanın şəxsi zövqünü oxşayan ünsürlərə çevrilir: hər kəs cümlənin tələbinə yox, öz zövqünə görə bunlardan istifadə edir. Nəticədə yazılı nitqimiz ya müəyyən incəliklərdən məhrum olur, ya da hər hansı işarələrlə lüzumsuz şəkildə yüklənir”.
Təəssüf ki, bu gün də həmin sahədə vəziyyətin qənaətbəxş olduğunu demək çətindir…
Azərbaycan dilində (əslində, yazısında) durğu işarələrinə həsr olunmuş son “təlimat”da nöqtənin 13, vergülün 54, nöqtəli vergülün 6, iki nöqtənin 3, sual işarəsinin 3, nida işarəsinin 5, tirenin 12, üç nöqtənin 8, mötərizənin 5, dırnaqların isə 3 funksiyası qeyd olunur.
Beləliklə, Azərbaycan yazısında durğu işarələrinin işlədilməsi tarixi göstərir ki, a) bir neçə on il ərzində müəyyən sabit qaydalar yaradılmışdır; b) bu qaydalar yazı təcrübəsində kifayət qədər kütləvi şəkildə tətbiq edilərək yayılmışdır; c) həm qaydalardan, həm də onlara nə dərəcədə əməl edilməsindən irəli gələn problemlər vardır.
Ümumiyyətlə, yazıda durğu işarələri üç vəzifə və ya funksiya daşıyır: 1) orfoqrafik, 2) qrammatik və 3) üslubi.
Orfoqrafik vəzifə dedikdə durğu işarələrinin sözün düzgün yazılmasında iştirakı nəzərdə tutulur. Məsələn, bəzi mürəkkəb sözlər defislə yazılır (künc-bucaq, irəli-geri, aşağı-yuxarı, üç-dörd və s.), yaxud bir sıra xüsusi adlar dırnaq içərisinə alınır (“Azərbaycan” qəzeti, “Vaqif” dramı, “Qurd qapısı” restoranı və s.), yaxud da müəyyən ixtisarlardan sonra nöqtə işarəsi qoyulur (S.Vurğun, və s., və b.).
Durğu işarələrinin qrammatik funksiyası isə kifayət qədər genişdir. Lakin ümumiləşdirməyə çalışsaq, həmin işarələri üç qrupa bölmək lazım gəlir:
1) nöqtə, sual və nida işarələri;
2) vergül işarəsi;
3) iki nöqtə, nöqtəli vergül və tire işarələri.
Nöqtə, sual və nida işarələri, bir qayda olaraq, cümlənin sonunda qoyulub həmin cümlənin nəqli, sual və ya nida cümləsi olduğunu göstərir; müqayisə edək:
1. İnsan həqiqət axtarır.
2. İnsan həqiqət axtarır?
3. İnsan həqiqət axtarır!
Əmr cümləsinin sonunda emosiya səviyyəsindən asılı olaraq ya nöqtə, ya da nida işarəsi qoyulur.
Ən çox mübahisə doğuran durğu işarəsinə - vergülə gəldikdə isə, burada da “şeytan” təsəvvür edildiyi qədər qorxulu deyil…
Vergüldən, əsasən, aşağıdakı hallarda istifadə olunur:
I. Mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri (sadə cümlələr) bir-birindən vergüllə ayrılır; məsələn:
1. Hava işıqlaşır, bütün gecəni yağan qar yavaş-yavaş dayanırdı.
2. Elə ki hava işıqlaşdı, bütün gecəni yağan qar yavaş-yavaş dayandı, Həsən kişi yuxudan oyanıb əyin- başını geyinərək həyətə çıxdı.
3. Hava işıqlaşıb bütün gecəni yağan qar yavaş-yavaş dayanandan sonra Həsən kişi yuxudan oyanıb əyin-başını geyinərək ona görə həyətə çıxdı ki, görsün dünən axşamdan yaddan çıxıb qapısı açıq qalan mal- heyvana bir şey olmayıb ki və s.
II. Cümlənin həmcins üzvləri arasında vergül qoyulur; məsələn:
İlk dəfə şəhərə gələndə, küçələrdəki insan axınına, bir-birinin ardınca şütüyən maşınlara, hətta yanıb-sönən işıqforlara baxanda ona elə gəlirdi ki, tamamilə uzaq bir aləmə, heç vaxt adət edə bilməyəcəyi bir məkana düşüb.
III. Cümlə üzvləri ilə əlaqədar olmayan sözlər, söz birləşmələri və ya cümlələr cümlə üzvlərindən vergüllə ayrılır; məsələn:
1. Əmi oğlu, sən elə bilirdin ki, mənim dostlarım, xüsusilə bu Qafur ki hər yerdə şənimə təriflər yağdırırdı, düz-əməlli adamdır, xeyr, elə deyil.
2. Məncə, a bala, sən gərək, nə olursa-olsun, özü də belə bir xoş gündə, o adamın könlünə dəyib qanını qaraltmayaydın.
3. Birincisi, dövlət başçılarının növbəti görüşü, heç şübhəsiz, öz-özlüyündə mühüm hadisədir. İkincisi isə, bunu keçən görüşlərin təcrübəsi də göstərdi, əgər sona qədər hər iki tərəf iradə nümayiş etdirsə, müəyyən uğurlu nəticələrə nail olmaq mümkündür və s.
IV. Vergül o və bu əvəzliklərinin mübtəda, yoxsa təyin olduğunun fərqləndirilməsi üçün işlədilir; müqayisə edək:
1. O, evə getdi. Bu,
kitabdır.
2. O evə getdi. Bu
kitabdır.
Birinci halda o və bu əvəzlikləri
mübtəda, ikinci halda isə təyindir.
V. Əgər kiminsə fikrinə və
ya mövqeyinə istinad olunursa (məsələn: Hegelə
görə, Hüseyn Cavidə görə, mənə görə,
sənə görə, ona görə və s.) görə
qoşmasından sonra vergülə ehtiyac var; məsələn:
1. Hegelə görə, Şərq
ilə Qərbin dövlət idarəçiliyi
texnologiyaları bir- birindən kəskin şəkildə fərqlənir.
2. Hüseyn Cavidə görə,
gözəllik adi həyatın fövqündədir.
3. Qanunun keşiyində dayanmalı
olan bir adamın belə hərəkətlərə yol verməsi,
mənə görə, cinayətdir və s.
Lakin o halda ki görə
qoşması üçün, ötrü
qoşmalarının sinonimi kimi işlənir, ondan sonra
vergülə ehtiyac yoxdur; məsələn:
1. Məni sənə görə
yaman təriflədilər.
2. Verilən
tapşırığı vaxtında yerinə yetirdiyinizə
görə hamınıza təşəkkür elan edirəm
və s.
Müqayisə edək:
1. Sən mənə görə
narahat olmasan yaxşıdır.
2. Sən, mənə görə,
narahat olmasan yaxşıdır.
Göründüyü kimi,
məna fərqlərinin nəzərə
çatdırılmasında vergül həlledici rol
oynayır. Hər iki halda cümlənin leksik-qrammatik tərkibi
eynidir. Amma birinci halda “sən”in “mən” tərəfdən
narahat olmaması, ikinci halda isə “sən”in ümumi
narahatlığına “mən”in münasibəti bildirilir.
Müşahidələr
göstərir ki, vergüldən yazıda düzgün istifadə
olunmamasının ən səciyyəvi əlaməti harada ki
işlənirsə, ondan sonra həmişə vergül
qoyulmasıdır. Halbuki, məsələn, Həsən
sübut etməyə çalışırdı ki, o
günahı ki onun boynuna qoymaq istəyirlər, qətiyyən
düz eləmirlər cümləsində birinci ki dən
sonra vergül qoyulur (bağlayıcı olduğuna görə),
ikincidən sonra isə qoyulmur (ədat olduğuna görə).
Yaxud ona görə ki, ondan
ötrü ki, onun üçün ki və s.
bağlayıcılardan sonra vergül işarəsinə
ehtiyac yoxdur. Məsələn: Firma öz məhsullarının
qiymətini aşağı salmaq fikrində deyildi, ona görə
ki (ondan ötrü ki, onun üçün ki) bu məhsullara
tələbat get- gedə artırdı.
Bəzən şeirdə
söz sırasının dəyişməsi ilə əlaqədar
olaraq vergül işarəsinin işlədilməsində
çətinliklər yarandığından
yanlışlıqlara yol verilir. Məsələn, böyük
şairimiz Sabirin aşağıdakı məşhur
misrası nəşrlərdə həmişə
Şairəm, çünki vəzifəm
budur əşar yazım, -
şəklində gedir. Ancaq məlumdur
ki, şair “vəzifəm budur ki, şeirlər yazım,
çünki (mən) şairəm” deyir. Ona görə
də vergül “şairəm” yox, “çünki”
sözündən sonra qoyulmalıdır:
Şairəm çünki,
vəzifəm budur, əşar yazım.
İki nöqtə, nöqtəli
vergül və tire işarələri o qədər də
geniş funksiya daşımır. Və get-gedə
nöqtə, yaxud vergüllə əvəz edilir.
İki nöqtə ümumi fikirdən
sonra onun izahı verilərkən, yaxud ondan sonra hər
hansı sadalamaya ehtiyac olarkən (xüsusilə rəsmi və
ya işgüzar sənədlərdə) işlənir; məsələn:
1. Vəziyyətdən iki
çıxış yolu var: ya yaxşı oxuyub təhsili
davam etdirmək, ya da universitetlə vidalaşmaq.
2. İclasın gündəliyinə
aşağıdakı məsələlər daxildir: 1...
2)... 3)...…
Nöqtəli vergüldən o zaman
istifadə edilir ki, vergül öz funksiyasını davam etdirə
bilmir; belə ki mürəkkəb cümlənin tərkib
hissəsi olan cümlə və ya cümlələr özləri
də mürəkkəb olur, yaxud həmin cümlələrdə
həmcins üzvlər işlənir; məsələn:
Elə ki müşahidə
komissiyası fabrikin ərazisinə daxil oldu, saat yeddini
keçmiş, iş vaxtı qurtarmışdı; adamlar isə
evə tələsmir, başladıqları işi sona
çatdırmaq istəyirdilər.
Nöqtəli vergülün bir
funksiyası da daha çox rəsmi və ya işgüzar sənədlərin
dilində özünü göstərir; məsələn:
Komissiya sədrinin səlahiyyətlərinə
aşağıdakılar daxildir:
1) iş icraçılarını təyin
etmək, onların işinə nəzarət eləmək;
2) müvafiq
qurumlarla əlaqə saxlamaq, təcrübə mübadilələrinin
aparılması üçün şərait yaratmaq…
Nöqtəli vergülün
ikinci funksiyası birincidən o qədər də fərqlənmir.
Tire işarəsi cümlədə
ya hər hansı sözə əlavə izah verilərkən,
ya da həmcins üzvlər “ümumiləşdirilərkən”
işlənir; məsələn:
1. Bakı - qədim olduğu qədər
də müasir bu şəhər, etiraf edim ki, məni öz
gözəlliyi ilə valeh elədi.
2. Göz işlədikcə uzanan intəhasız
çöllər, yalnız ayda-ildə bir dəfə
yağış görən susuz torpaq, seyrək kol-kos - ətrafdakı
hər şey darıxdırıcı, çox
darıxdırıcı idi.
Vasitəsiz nitqdə iki nöqtə
ilə tire birlikdə işlənir; məsələn:
Ayxan soruşdu:
- Ata, dünyanın ən gözəl
ölkəsi haradır?
Atası bildi ki, oğlu məktəbdə
yenə nə isə xoşuna gələn bir şey öyrənib. Özünü bilməməzliyə
vurdu:
- Yox, haradır?
Ayxan təəccüblə:
- Necə bilmirsən? - dedi. - Hər
kəsin öz vətəni.
Əlbəttə, yazı nə
qədər mükəmməl olsa da, şifahi nitqin rəngarəng
intonasiya çalarlarını sonacan əks etdirmək
gücündə deyil. Ona görə də durğu işarələrindən
bəzən üslubi məqsədlərlə də istifadə
olunması tamamilə təbiidir. Məsələn,
Mehman dolmuş gözləri ilə otağa göz gəzdirib
arxasına baxmadan səssiz- səmirsiz bayıra
çıxanda Dilarə bütün varlığı ilə
hiss elədi ki, bu, onun son (!) səfəridir, ancaq bir söz
demədi cümləsində “son” sözü
qarşısında qoyulmuş nida işarəsi həmin
sözün emosional təsirini gücləndirmək
üçündür.
Bir neçə durğu
işarəsindən eyni zamanda istifadə, adətən,
üslubi səciyyə daşıyır. Məsələn,
üç nöqtə, sual və nida, sual və nöqtələr,
nida və nöqtələr və s.; məsələn:
1) Qatar hərəkətə gəldi...
Onun ürəyi daha sürətlə döyünməyə
başladı... Nə edəcəyini bilmədi...
2) Sən son sözünü deyəcəksən,
ya yox?!
3) Gedirsən, ya getmirsən?..
4) Aha!.. Aha!.. Deməli, belə?!. və s.
Azərbaycan yazı mədəniyyəti
son on illərdə xeyli inkişaf edib zənginləşsə
də, çox təəssüf ki, durğu işarələrinin
işlədilməsi üzərində elmi-akademik nəzarət
yox dərəcəsindədir. Və bu sahədə
son peşəkar, nüfuzlu “təlimat”ın nəşrindən
qırx ildən artıq bir zamanın keçməsi də
göstərir ki, yazıda durğu işarələri məsələsi
mətbu inersiyanın ümidinə
buraxılmışdır. Halbuki nəinki
mövcud vəziyyəti təhlil etməyə, eləcə də
yeni - daha mukəmməl “yol xəritəsi” hazırlamağa
çoxdandır ki ciddi ehtiyac duyulur.
Nizami
CƏFƏROV,
akademik
Azərbaycan.-
2018.- 23 fevral.- S.6