Şanlı nəsillərin yadigarı

XX əsr Azərbaycan poeziyasının ideya-poetik təkamülündə Nigar xanım Rəfibəylinin öz yeri var. O, nəsil, gen yaddaşında ehtiva olunan milli mənlik, istiqlal ideyalarını bütün yaradıcılığı boyu poetik məramına çevirmişdir.

Bütün məhdudiyyətlərə baxmayaraq, Nigar Rəfibəyli mükəmməl təhsil görmüşdür. O, Bakıda Pedaqoji Texnikumu (1930) və Moskvada Pedaqoji İnstitutu bitirib (1932-1936). Bütün yaradıcılıq uğurlarına ilhamı, savadı və mübarizliyi ilə nail olmuşdur.

Çoxlarının “bəxtəvər” deyərək həsəd apardıqları Nigar xanımın ömür yolu əzab-əziyyətli, ağrılı-acılı, daşlı-kəsəkli, keşməkeşli olub. Nigar xanım 68 il ömür sürüb (1913-1981). Lakin bu illərin yarıdan çoxunu qorxu-hürkü içərisində yaşayıb. Onun iztirabları 7 yaşından başlayıb. 1919-cu ildə atasını - Azərbaycanın ilk ali təhsilli cərrahı Xudadat bəyi heç bir günahı olmadan bolşeviklər təqsirləndirərək Bakıya gətirmiş, Nargin adasında güllələmişlər. Ailə pərən-pərən düşmüşdü. Nigar xanımın iki qardaşından biri Türkiyəyə, biri isə Rusiyaya mühacirət etmişdi. Evləri müsadirə edilən balaca Nigar və anası Cəvahir xanım ağır günlər keçirirdilər. Bu az imiş kimi sonra onları Gəncədən Bakıya köçürmüşlər.

Arxiv materialları göstərir ki, hətta 40-cı illərin ikinci yarısında onların Azərbaycandan sürgün edilməsi gündəmə gəlmişdi. Xoren Qriqoryanın imzası ilə “hakimiyyətə düşmən münasibət bəslədiklərinə görə” bu insanların sürgün edilməsi barədə sənəd M.C.Bağırovun dərkənarı üçün masasının üstünə qoyulmuşdu. Sənəddə M.C.Bağırovun dərkənarı var: “ostavit”, yəni “toxunmayın, qalsınlar”.

Bu sətirləri yazarkən göz önünə vaxtilə İlyas Əfəndiyevin dediyi sözlər gəldi: “...Tale təqsirsiz, məhkəməsiz güllələnmiş xalq cəfakeşi Xudadat bəyin heç olmazsa köməksiz, imdadsız qalmış o gənc qızına aman vermişdirsə, demək dünyada az da olsa ədalət varmış”.

Nigar xanım məşəqqətli günlərini onunla eyni taleyi yaşamış gənclik dostu, görkəmli dilçi alim, professor Nəzakət Ağazadəyə (AMEA-nın müxbir üzvü Əliheydər Orucovun həyat yoldaşı) həsr etdiyi şeirdə real boyalarla, tarixi həqiqəti ovqatına uyğun bir intonasiya ilə ifadə etmişdir:

...Nə ata çörəyi yedik,

nə gördük qardaş sovqatı.

Qamçıladı bizi acı-acı

sərt üzlü yetimlik həyatı.

...Ömrün çətin yollarında

Bizə yar oldu Əli, Rəsul.

Onlar açıq ürəkli,

qaynar məhəbbətli

gənclər idi.

O zamanlar bizimlə

ünsiyyət bağlamaq,

Sadə sevgi deyil,

böyük hünər idi...

Onu da demək lazımdır ki, Rəsul Rzanın cəsarəti və sevgisi ona başucalığı gətirmiş, ictimaiyyət arasında qorxmazlığı, mərdliyi barədə fikir formalaşmışdı. Aradan 100 ilə yaxın vaxt keçsə də, Rəsul Rzanın bu addımı unudulmur, nümunə olaraq qalır.

Nigar Rəfibəylinin 100 illik yubileyi münasibətilə Türkiyədə “Ala gözlüm” adlı kitabı çıxıb. Kitaba Avrasiya Yazarlar Birliyinin sədri Yaqub Öməroğlu maraqlı ön söz yazıb. Bu yazıda iki məsələ diqqətimi çox çəkdi və məni sevindirdi. Məqalədən məlum olur ki, hələ o vaxtlar Nigar Rəfibəylinin şeirlərinə bəstələnmiş “Ala gözlüm”, “Dağları duman alanda”, “Əsən yellər” kimi məşhur mahnılar Türkiyə radiosunda tez-tez səsləndirilirmiş. Lakin onları “Qars türküsü” adı ilə təqdim edir, müəllifi sovet rejimindən qoruyurdular. Ön sözdə Yaqub Öməroğlunun etirafı da səmimi görünür: “İllər sonra bizi başqa dünyaya aparan bu misraların da azərbaycanlı şair Nigar Rəfibəyliyə aid olduğunu öyrənəcəkdim. Sevdiyim şeirlərin müəllifi olaraq tanıdığım Nigar Rəfibəylinin həyatı haqqında öyrəndiklərimdən sonra o, mənim könül dünyamda narın, titrəyərək baxdığım kristal bir abidəyə çevrildi”.

Həyatdan, quruluşdan küskün, ürəyi nisgilli Nigar xanıma o vaxt arxa olmaq, həqiqətən də qəhrəmanlığa bərabər idi. Rəsul Rza sovet rejiminin qəddarlığı tüğyan etdiyi 1937-ci ilin fevralında Nigar xanımla ailə həyatı qurmaqdan çəkinməmişdi. Bu, Nigar xanımın böyük ehtiramına, tükənməz məhəbbətinə səbəb olmuş, duyğuları, hissləri ölməz poeziya misralarına çevrilmişdi:

Sən olmasan baharın,

yazın ətri olmazdı.

Sən olmasan bir dünya

sevinc belə çox azdı.

Baharın çiçəkləri

açıb-solmasın sənsiz.

Ömrüm sənsiz olmasın,

Şeirim olmasın sənsiz.

Bu misralar da o dövrün yadigarıdır:

Könlümdə sönməyən bir işıq yanır,

Onu Sən yandırdın məhəbbətinlə.

Xalq düşməninin qızı kimi damğalanan Nigar xanım suyu üfürə-üfürə içən adamlar kimi şeirlərində hər sözü, hər poetik ifadəni çox diqqətlə seçirdi. İlhamının qabağına sipər çəkməli olurdu. Bunun nəticəsidir ki, 1934-cü ildə çıxan ilk “Şeirlər” adlı kitabından başlamış 1957-ci ilə qədər çap olunan 10 kitabının həcmcə ən böyüyü 64 səhifədən ibarətdir. Lakin ab-hava dəyişəndən, sovet rejimində yumşaqlıq baş verəndən sonra Nigar xanımın kitabları böyük həcmdə, həm də tez-tez işıq üzü görməyə başladı: “Şeirlər” (1959), “Dənizin səsi gəlir” (1964), “Ana səsi” (1969), “İşıqlı dünyam” (1969) və vəfatından bir il sonra çıxan “Həzin bir axşamda düşsəm yadına” (1982) və s.

Bu dövrdə Nigar xanımın tərcüməçilik fəaliyyəti də çox məhsuldar olub. Onun Məhsətidən, Nizami Gəncəvidən, A.Çexovdan, A.S.Puşkindən, Əlişir Nəvaidən, O.Qonaçdan, Lermontovdan, Şevçenkodan, Anna Axmatovadan, M.Svetayevadan, Herbet Uelsdən etdiyi tərcümələr oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb. Yaxşı yadımdadır, onun H.Uelsdən tərcümə etdiyi “Görünməz adam” əl-əl gəzirdi. Nigar xanımın tərcümələri milli mədəniyyət xəzinəmizə layiqli töhfə oldu.

Nigar xanımın yaradıcılığı sovet ədəbiyyatının təşəkkül tapdığı illərdən başlamış və demək olar ki, 50 ilə yaxın davam etmişdir. Vətənə, xalqa, insana, təbiətə məhəbbət, qadın səadəti, övlad sevgisi onun poeziyasının ana xəttini təşkil edir:

Mən analıq duyğusunu

Qul etmədim şan-şöhrətə.

Ən müqəddəs hisslərimi

Bağladım bir məhəbbətə...

Üç beşiyin arxasında

Bəzən sübhədək oturdum,

Nəğmələrdən, şeirlərdən

Mən onlara dünya qurdum...

Şairin arzusu insanları, xüsusən də o vaxtlar məhdud hüquqlu qadınları azad və xoşbəxt görmək idi. Ana mövzusu Nigar xanımın yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçir. Onun analarla bağlı şeirləri xüsusi tədqiqat mövzusudur. Şairin hər şeiri poetik yenilikdir: “Toy” adlı şeirə fikir verin:

Deyirlər ki, qısqanırsan,

anasan, əlbət

Oğlun bu gün toy eyləyib

səndən ayrılır.

Tapıntıya heyran olmamaq olmur:

Qoy cəbhələr ayırmasın

bizi övladdan,

Qoy aparsın oğulları

gözəl gəlinlər.

Nigar xanımın poeziyası nəğmə qədər qəlbə yatandır. Çünki onun lirikası kövrək, ülvi duyğuları tərənnüm edən yüksək poeziya nümunələridir.

Ala gözlüm, səndən ayrı gecələr,

Bir il qədər uzun olur, neyləyim?!

Bağçamızda qızılgüllər hər səhər

Tezdən açır, vaxtsız solur, neyləyim?

Nərgizlərin gözü yaşla dolanda

Bənövşələr baxıb qəmgin olanda,

Qərənfilin gözü yolda qalanda

Yasəmənlər saçın yolur, neyləyim?

Bu misraların çəkisi, təsir gücü adamı heyran edir. Nigar xanımın poeziyasının cazibə dairəsindən çıxmaq olmur. Qadın qəlbinin ən duyğulu məqamlarının ifadəsində sözlə intonasiya birliyini görürük.

Görkəmli bəstəkarlarımız Nigar xanımın poeziyasının bu xüsusiyyətindən qədərincə bəhrələnmiş, sözlə musiqinin vəhdətindən yaranmış onlarca sənət nümunəsi bu gün öz ədəbi yararlığını bir daha təsdiq edir.

Fikrət Əmirov, Səid Rüstəmov, Tofiq Quliyev, Polad Bülbüloğlu, Emin Sabitoğlu, Cavanşir Quliyev və başqaları Nigar xanımın şeirlərinə musiqi bəstələmişlər. Zeynəb Xanlarovanın “Dağları duman alanda”, Akif İslamzadənin “Ala gözlüm”, Xədicə Abbasovanın “Aman ayrılıq” və başqalarının oxuduqları mahnılar bugünün ən sevilən sənət nümunələridir.

Yeri gəlmişkən mənə belə gəlir ki, Güney Azərbaycanda yaranan, hər iki tayda sevilən “Ayrılıq” mahnısının sözləri Nigar xanımın “Ayrılıq” şeirinin təsiri altında yazılıb.

Bunlar Nigar xanımın misralarıdır:

Mən ki doymamışdım heç vüsalından,

Mənə zülm eylədi yaman ayrılıq.

Nə olaydı bir gün durub yuxudan

Görəydim ki, olub yalan ayrılıq.

Güneyli şair Rəcəb Fərhad İbrahiminin nəğməyə çevrilən şeirində oxuyuruq:

Uzundur hicrindən, qara gecələr,

Bilmirəm, mən gedim, hara gecələr?

Vurubdur qəlbimə yara gecələr.

Ayrılıq, ayrılıq, aman ayrılıq,

Hər bir dərddən olur yaman ayrılıq.

Hər iki şairin şeirindən göründüyü kimi, ayrılıq əlacı olmayan dərdə bənzəyir, ağrısı-acısı adamı göynədir.

Nigar xanımın əzablı, keşməkeşli tale yolunun sonu işıqlı oldu. Təsadüfi deyildir ki, o, son kitablarından birini “İşıqlı dünyam” adlandırıb.

Bu gün poeziyamızı Nigar xanımsız təsəvvür etmək çətindir. Onun poeziyası həmişəyaşar və təkrarsızdır. Odur ki, Nigar Rəfibəylinin yaradıcılığı həmişə qələm sahiblərinin və ədəbiyyatşünasların diqqət mərkəzində olub. Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn, Əli Kərim, Mirvarid Dilbazi, İlyas Əfəndiyev, Mikayıl Rzaquluzadə, Əzizə Cəfərzadə, Gülrux Əlibəyli, Rafael Hüseynov, Əliağa Kürçaylı, Abbas Zamanov, Balaş Azəroğlu, Hüseyn Abbaszadə, Nəbi Xəzri və başqaları onun yaradıcılığına sanballı məqalələr həsr etmişlər.

Nigar xanıma həsr olunan saysız-hesabsız şeirlər, onun təsiri altında yazılan poeziya nümunələri şairin böyük nüfuzundan xəbər verir.

Deyirlər, Nigar xanım az yazıb. Anar bütün günahı ailənin üzərinə götürür.

Burada bir həqiqət var. Üç övladı dünyaya gətirmək, böyütmək, Rəsul Rzanın bir şair kimi ruhi rahatlığını təmin etmək, fikir və qəlbini lüzumsuz qayğı və həyəcanlardan qorumaq da Nigar xanımın payına düşürdü. Lakin Nigar xanımın nisbətən az yazmasının səbəbi Rafael Hüseynovun göstərdiyi kimi nə məişət qayğıları idi, nə də mətbəx divarları. Siyasi hürkülər idi. O, ürəyindəkiləri üzə çıxarmamaqla ərini də qoruyurdu.

Bununla belə, bir məsələni də unutmamalıyıq.

Azərbaycan elminin korifeylərindən biri Nəsirəddin Tusi xüsusi vurğulayırdı ki, elm və qələm sahiblərini yazdıqlarının çoxluğu ilə deyil, əməllərinin faydalılığı, əxlaqlarının saflığı və özlərinin xeyirxahlığı ilə sınaqdan keçirmək lazımdır. Bu hikmətli kəlam sanki Nigar xanımın həyatına və yaradıcılığına işıq tutur. Şairənin sadəliyi, arzularındakı səmimiyyət və təvazökarlığı da öz yerində:

Heykəl də qoymayın şairə vaxtsız,

Zaman sınağından qoy qalib çıxsın.

Nə oxucu ona söyləsin baxtsız,

Nə dövran uçurub heykəli yıxsın.

Qəlblərdə yaşasın onun heykəli,

Şeri məşəl kimi illəri yarsın.

Gələcəyin xoşbəxt nəsillərinə

Əsrindən, dövründən salam aparsın.

İllər boyu səksəkədə yaşayan, mənəvi repressiyalara, təzyiqlərə məruz qalan Nigar Rəfibəyli bəy nəslindən olduğunu nəinki gizlətmir, hətta iftixarla yazırdı:

Mən könül mülkünün tacidarıyam,

Xəyal dünyasının şah nigarıyam.

Vətən torpağında iftixar olan

Şanlı nəsillərin yadigarıyam.

Nigar xanım “Vətən torpağında iftixar olan” misrasında böyük bir həqiqətdən söz açır.

Nigar Rəfibəyli “Xalq şairi” və “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adlara layiq görülür, “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olunur.

Bakıda yaşadığı küçə, Gəncədə oxuduğu məktəb onun adını daşıyır. Gəncənin ən səfalı yerində - Xan bağında abidəsi ucaldılır.

Abidənin açılışında ümummilli lider Heydər Əliyev şəxsən iştirak edib və seçicilər qarşısında Nigar xanımdan söz açıb: “Mən Gəncəyə gələndə gəncəlilər məni böyük həyəcanla qarşıladılar. Mən xoş əhvali-ruhiyyə gördüm. Yolumuz Sərdar bağına düşdü. Çünki orada Gəncənin dəyərli insanlarından biri Nigar xanım Rəfibəylinin abidəsinin açılış mərasimini keçirdik. Nigar xanım Rəfibəyli Gəncənin böyük Rəfibəylilər ailəsinin, sülaləsinin çox parlaq nümayəndələrindəndir. Gəncənin tarixi haqqında danışarkən Rəfibəylilərin xüsusi yerini mən qeyd edirəm. Bəli, Nigar xanım Azərbaycan xalqına sədaqətlə xidmət etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında böyük xidmətlər göstərmişdir... O, öz həyat yoldaşı - Azərbaycanın böyük şairi Rəsul Rza ilə birlikdə Azərbaycan ədəbiyyatının yüksəlməsində xüsusi rol oynamışdır və məmnunam ki, onların övladı Azərbaycanın böyük yazıçısı, Yazıçılar Birliyinin sədri, hörmətli Anar da öz əcdadlarının, atasının, anasının işini davam etdirir və Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişafına öz xidmətlərini göstərir... Bir ailədə üç xalq yazıçısı - Rəsul Rza, Nigar xanım Rəfibəyli, Anar”.

Sağlığında Nigar xanımın paxıllığını çəkən, ona qibtə edən, qapısına daş atanlar da olmuşdur. Lakin xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə demişkən, onlar nə murada yetdi, nə kama çatdı. Onlardan toz izi qədər də bir şey qalmadı. Şanlı nəsillərin iftixarı və yadigarı Nigar Rəfibəyli vəfalı həyat yoldaşı kimi, örnək ana kimi, bir çoxunun nəğməyə çevrilərək dillər əzbəri olan, cazibəsi ilə qəlbləri fəth edən poeziyası ilə insanların qəlbinə yol tapan, xalqın sevimlisinə çevrilən xoşbəxt şairədir.

Qəzənfər PAŞAYEV,

filologiya üzrə elmlər doktoru,

professor

Azərbaycan.- 2018.- 24 iyun.- S.6.