Ədliyyə orqanları hüquqi dövlət amallarına sadiqdirlər

Azərbaycanda ədliyyə sisteminin şanlı tarixi 1918-ci ildən başlayır. Mayın 28-də Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra təsis edilən dövlət qurumlarından biri də Ədliyyə Nazirliyi idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 ay yaşadı. Onun parlamenti isə cəmi 17 ay fəaliyyət göstərə bildi. Bu müddətdə 145 iclas keçirdi, müzakirəyə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarıldı və onlardan 230-a yaxını qəbul edildi. Bu prosesdə Ədliyyə Nazirliyinin rolu çox böyük idi.

Ədliyyə Nazirliyi 1918-ci ildə ağır şəraitdə fəaliyyətə başlamışdı. Çünki həmin vaxt ölkədə məhkəmə sistemi dağınıq, pərakəndə vəziyyətdə idi. Hüquqşünas kadrlar, xüsusilə müstəntiq və hakimlər çatışmırdı, bəzi yerlərdə isə məhkəmə idarələri öz fəaliyyətini ümumiyyətlə dayandırmışdı. Lakin tezliklə respublikada qayda-qanunun bərpası ilə əlaqədar müvafiq hüquqi aktların qəbul edilməsi üçün tədbirlər görüldü, qısa müddətdə məhkəmə aparatları bərpa edildi. Zəruri hüquqşünas kadrların hazırlanması və əhalinin hüquqi maarifləndirilməsi məqsədilə kurslar təşkil olundu.

Nazirlər Şurasının qərarları ilə 1918-ci il oktyabr ayının 1-də Bakı Dairə Məhkəməsi və onun tərkibində prokurorluq fəaliyyətə başladı. Məhkəmə Palatasının təsis edilməsinin labüdlüyü nəzərə alınaraq noyabr ayının 14-də Azərbaycan Məhkəmə Palatasının Əsasnaməsi, noyabrın 22-də isə Ədliyyə Nazirliyinin Əsasnaməsi təsdiqləndi.

Bilavasitə Ədliyyə Nazirliyinin təşəbbüsü ilə dövlətin əsaslarının möhkəmləndirilməsinə xidmət edən qanun layihələri hazırlanaraq parlamentin müzakirəsinə çıxarıldı. Nazirliyin parlamentə təqdim etdiyi mühüm qanun layihələrindən biri Cümhuriyyətin yaranmasının il yarımı münasibətilə ümumi amnistiyanın elan edilməsi ilə bağlı idi. Həmin dövrdə penitensiar xidmətdə də ciddi islahatlar aparıldı. Həbsxana işinin ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində müstəsna əhəmiyyəti nəzərə alınaraq cümhuriyyət hökumətinin 1919-cu il 11 avqust tarixli qərarı ilə penitensiar müəssisələr Ədliyyə Nazirliyinin tabeliyinə verildi və bu sahədə iş təkmilləşdirildi.

1920-ci ildə Azərbaycan sovetlər tərəfindən işğal edildikdən sonra dövlətçiliyin əsas sütunlarından olan ədliyyə sistemində bolşevik prinsiplərinə uyğun dəyişikliklər aparıldı, nazirlik dəfələrlə ləğv edilib yenidən yaradıldı, funksiyaları ayrı-ayrı vaxtlarda prokurorluq və məhkəmə orqanlarına verildi. O illərdə ədliyyə sisteminin sabit funksiya və struktura malik olmaması onun inkişafına ciddi əngəllər törədirdi.

Azərbaycanda Ədliyyə Nazirliyinin dövlət strukturu kimi yenidən və əsaslı surətdə təsis olunması xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Belə ki, Azərbaycanda Ədliyyə Nazirliyi 1970-ci ildə bərpa edilməklə ədliyyə fəaliyyəti təkmilləşdirildi və onun gələcək inkişafı üçün şərait yaradıldı. Bununla da Azərbaycan ədliyyə tarixində yeni mərhələ başladı. Ədliyyə Nazirliyi sabit fəaliyyət göstərərək məhkəmə orqanlarına təşkilati rəhbərliyi həyata keçirdi, əhaliyə hüquqi yardımı yaxşılaşdırdı, notariat fəaliyyətinin və məhkəmə ekspertizalarının aparılmasını təmin etdi və ümumiyyətlə, ədliyyə işi təkmilləşdirilərək onun gələcək inkişafı üçün zəmin yarandı.

Ədliyyənin inkişafına xüsusi diqqət ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışından sonra da davam edib, hüquq sistemində inqilabi demokratik dəyişikliklərə səbəb olan məhkəmə-hüquq islahatı çərçivəsində Ədliyyə Nazirliyinin funksiya və səlahiyyətləri genişləndirilib. Məhz Heydər Əliyevin fəaliyyəti nəticəsində 1993-2003-cü illərdə hüquqi dövlət quruculuğu prosesində yaxından iştirak edən ədliyyə orqanlarının inkişafına daim qayğı göstərilib, cəmiyyətdəki rolu və əhəmiyyəti artıb, ədliyyə fəaliyyətinin yeni qanunvericiliyin tələbləri səviyyəsində qurulması məqsədilə müvafiq struktur dəyişiklikləri aparılıb, yeni qurumlar yaradılıb, onların işinin təşkili üzrə zəruri tədbirlər görülüb. Ənənəvi fəaliyyət istiqamətləri ilə yanaşı, Ədliyyə Nazirliyində icra xidməti, istintaq aparatı, bələdiyyələrlə iş və məhkəmə ekspertizası mərkəzləri yaradılıb, bir çox digər hüquqi məsələlərin həlli nazirliyə həvalə edilib.

Qanunun aliliyinin daha yüksək səviyyədə təmin edilməsi məqsədilə 2000-ci ildə ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycanda üçpilləli yeni məhkəmə sistemi yaradılaraq fəaliyyətə başlayıb, ölkəmizdə ilk dəfə olaraq test üsulu ilə şəffaf prosedurlarla yeni hakim korpusu formalaşdırılaraq onların yüksək statusu müəyyən olunub.

Ədliyyə işçilərində mənəvi stimul yaradılması və tarixi irsin qorunması məqsədilə ulu öndər Heydər Əliyevin 11 noyabr 2000-ci il tarixli sərəncamı ilə 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ədliyyə Nazirliyinin Əsasnaməsinin təsdiq edildiyi gün - 22 noyabr ədliyyə işçilərinin peşə bayramı günü kimi müəyyən olunmuşdur. Azərbaycan ədliyyə işçilərinin peşə bayramını təsis etməklə ümummilli lider ədliyyə tarixinə özünün daha bir şərəfli imzasını atmışdır. Bu yüksək etimad və diqqət hər bir ədliyyə işçisi tərəfindən dərin minnətdarlıq və iftixar hissi ilə qarşılanmışdır.

Ulu öndər Heydər Əliyevin siyasi kursunu layiqincə və uğurla davam etdirən Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan dövləti daha da qüdrətlənir, möhkəmlənir, ölkədə müasir hüquq və idarəetmə sistemləri formalaşaraq hüquq münasibətləri modernləşdirilir. Təbii ki, hüquqi dövlətin uğurlu inkişafı möhkəm ədliyyə sisteminin formalaşdırılması ilə sıx bağlıdır. Bu baxımdan fəxrlə qeyd edə bilərik ki, Prezident İlham Əliyev tərəfindən ötən illərdə ədliyyə sisteminin müasirləşdirilməsi və müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin daha da gücləndirilməsi üzrə çox mühüm həm nəzəri, həm də praktiki əhəmiyyət daşıyan qərarlar təsdiqlənib.

Çoxşaxəli ədliyyə fəaliyyətinin tənzimlənməsi üçün 2006-cı ildə Ədliyyə Nazirliyinin Əsasnaməsi, “Ədliyyə orqanlarında qulluq keçmə haqqında” qanun qəbul olunub, “Ədliyyə orqanlarının inkişafı haqqında” fərman imzalanıb. Bununla da Ədliyyə Nazirliyinə hüquq-mühafizə orqanı statusu verilib, yeni vəzifələr həvalə edilməklə onun strukturu təkmilləşdirilib.

2009-cu ildə isə dövlət başçısı tərəfindən “Azərbaycan Ədliyyəsinin inkişafına dair 2009-2013-cü illər üçün Dövlət Proqramı”nın icra olunması ədliyyə və məhkəmə sahəsində islahatların gələcək inkişaf perspektivlərini müəyyən edib.

Ədliyyə Nazirliyi qanunvericilik sahəsində fəal iştirak edir, hüquqi aktların layihələri insan hüquq və azadlıqları əsas meyar kimi rəhbər tutularaq onların beynəlxalq hüquqi sənədlərə uyğunluğuna xüsusi diqqət yetirilməklə hazırlayır, rəy verir, normativ-hüquqi və normativ xarakterli aktların hüquqi ekspertizasını aparır. “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanunu ilə nazirliyə yeni mühüm vəzifələr, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinin yaradılması və onun aparılması həvalə edilib.

Ədliyyə Nazirliyi əhalinin vətəndaş hüquqları barədə məlumatlandırılması və onların pulsuz hüquqi yardım xidmətlərindən istifadə imkanlarının genişləndirilməsi məqsədilə bölgələrdə hüquqi məsləhət xidməti mərkəzlərinin yaradılmasını təmin edib. Mərkəzlərin zəruri biliyə malik hüquqşünas kadrlarla komplektləşdirilməsi, həmçinin lazımi avadanlıq və qanunvericilik aktları ilə təchiz olunması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilib.

Son illərdə penitensiar və icra xidmətlərində islahatlar davam etdirilərək işin səmərəli təşkili üçün mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması, kadrların məsuliyyət hissinin artırılması üzrə ciddi tədbirlər həyata keçirilib, bu sahədə müvafiq qanunvericilik bazası təkmilləşdirilib. Məhkəmə ekspertizası mərkəzi müasir kriminalistik avadanlıqlarla təchiz olunub, tədqiqat laboratoriyaları yeniləşdirilib. Qanunvericiliyə edilən dəyişikliklərə əsasən Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən ibtidai istintaqı aparılan cinayət işlərinin dairəsi genişləndirilib, bələdiyyələrin fəaliyyətinə inzibati nəzarət gücləndirilib, ədliyyə orqanlarında keyfiyyətli tibbi xidmətin göstərilməsi, məhkumların müayinə və müalicəsi işi yaxşılaşdırılıb.

Son illərdə məhkəmələrin infrastrukturunun yeniləşdirilməsinə böyük diqqət yetirilib. Məhkəmə-Hüquq Şurasının səlahiyyətlərinin xeyli genişləndirilməsi, hakimlərin şəffaf seçimi, “Elektron məhkəmə” informasiya sisteminin və müasir İKT-lərin geniş tətbiqi məhkəmələrin müstəqilliyini, şəffaflığını və əlçatanlığını daha da artırır.

Bu günlərdə ölkəmizdə bir çox mühüm dövlət təsisatlarının 100 illik yubileyləri qeyd olunur. Sevindirici haldır ki, Cümhuriyyətimizlə həmyaşıd olan Azərbaycan Ədliyyəsinin də bu il noyabr ayının 22-də 100 illiyi tamam olur və bu ərəfədə ölkə Prezidenti tərəfindən “Azərbaycan ədliyyəsinin 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalının təsis olunması ədliyyə fəaliyyətinə göstərilən diqqət və qayğının əyani təzahürüdür. Yubiley münasibətilə Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən xüsusi tədbirlər planı təsdiq olunaraq silsilə tədbirlər keçirilir, nazirliyin tarix muzeyləri Xalq Cümhuriyyəti dövrünə, o cümlədən ədliyyə tarixinə dair yeni arxiv materialları ilə zənginləşdirilir, ədliyyə orqanlarında yığıncaqlar, “dəyirmi masa”lar təşkil olunur.

Azərbaycan ədliyyə sistemi geniş islahatlar aparılmaqla müasir inkişaf yolu keçib və bunun da nəticəsində ədliyyə orqanlarının fəaliyyət istiqamətləri genişlənib. Görülən işlər nəticəsində fəaliyyətinin əsasları ulu öndər tərəfindən yaradılmış Ədliyyə Nazirliyi dövlət orqanları sistemində çox nüfuzlu quruma çevrilib. Ədliyyə orqanları dövlətçilik amallarına daim sadiq qalaraq ölkəmizin inkişafı və qüdrətlənməsi naminə bundan sonra da yüksək əzmlə çalışacaqlar.

Anar SÜLEYMANOV,

Ədliyyə Nazirliyinin İstintaq

İdarəsinin rəis müavini

Azərbaycan.- 2018.- 30 iyun.- S.6.