Novruz bayramı: birlik, bərabərlik və tarixilik paradiqması

Bayram öz strukturuna görə, kütləvi hadisədir. Bayram bir şəxsin deyil, toplumun və yaxud toplumların bir araya gəlməsinə rəvac verən vasitədir. Toplumlar ənənəvi formada keçirdikləri bayram tədbirləri əsasında daha sıx şəkildə yaxınlaşır, etnik-milli, ictimai-sosial inkişafın maddi-mədəni dəyərlər səviyyəsində meydana çıxmasına şərait yaradırlar. Bayram böyük mədəni dəyərləri özündə cəmlədikcə daha da kütləviləşir, dünyəvi-bəşəri inkişafın əsas vasitələrindən birinə çevrilir.

Xalqımızın ən erkən dövrlərdən keçirməyə başladığı Novruz bayramı da yaşı bilinməyən mərasimlər məcmusundan ibarətdir. Novruz bayramı haqqında mənbələrdə diqqət çəkən məlumatlar yetərincə çoxdur. Əbu Reyhan Birunu, Mahmud Kaşqarlı, Balasaqunlu Yusif, Ömər Xəyyam, Nizaülmülk, Nizami Gəncəvi, M.Füzuli və digər alim və şairlərdən tutmuş ən müasir elmi bədii örnəklərdə Novruz mərasimləri haqqında zəngin məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Bizim məqsədimiz Şirvanda keçirilən Novruz mərasimləri olduğundan bu örnəklərə daha əhatəli diqqət çəkməyə çalışmırıq. Lakin əsas olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Novruz regional əhatə ilə məhdudlaşdırılmayacaq dərəcədə çox geniş əraziləri öz içərisinə alan möhtəşəm bir mərasimlər üzərində dayanan sistemli bayramdır. Xüsusilə də türk xalqları arasında keçirilən Novruz bayramı və bu bayrama qədər yaşanan kütləvi tədbirlər ayrı-ayrı bölgələrdə bir-birini tamamlayan, bir-birindən bir o qədər də fərqlənməyən eyni struktur üzərində inkişaf etməkdədir. Lakin Novruzun regional səviyyədə araşdırılması onu kiçiltmək, bir bölgəyə çəkmək məqsədi daşımır. Əksinə, məhəlli xüsusiyyətlərin adət səviyyəsində Novruza rəng qatan cizgilərinin araşdırılması onun daha da zəngin səviyyədə ictimai-kütləvi auditoriyaya təqdim olunmasına rəvac verir.

Azərbaycanda keçirilən Novruz mərasimləri mənbələrdə xüsusi diqqət çəkir. Hələ 1637-ci ildə Şamaxıda olmuş, Novruz bayramında şəxsən iştirak etmiş alman səyyahı Adam Oleari Novruzun gəlişinin xüsusi bir təntənə ilə qeyd edildiyini həyəcanla yazırdı: “Atralaq stolun arxasında tez-tez öz üstürlabı ilə günəşi müşahidə edir, saata baxır, beləliklə, günəşin gecə ilə gündüzün bərabərlik nöqtəsinə çatdığı anı müşahidə edirdi. Elə ki, gözlənilən dəqiqə çatdı, o ucadan yeni ilin gəlişini elan etdi. Dərhal yaylım atəşi açıldı. Şəhərin qala divarları və qara ney çalındı, təbillər səsləndi. Beləliklə də böyük şənlik bayramı başlandı”.

Göründüyü kimi, alman səyyahı hələ XVIII əsrdə Novruzun Azərbaycanda təntənəli təqvim mərasimi olduğunu diqqətə çatdırmağa çalışmış, onun xüsusi kütləvi əhval-ruhiyyə əsasında keçirildiyini qeyd etmişdir.

Azərbaycanda Novruz mərasimi haqqında maraqlı məlumatlardan xəbər verən mənbələrdən biri də R.Xəlilov və A.Xürrəmqızının elmi-kütləvi ictimaiyyətə təqdim etdiyi 1928-ci ildə Ə.Paşabəylinin “İlaxır çərşənbəsi” məqaləsidir. Tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, “bu məqalədə ilaxır çərşənbələr barədə Azərbaycanın müxtəlif regionlarında icra olunan bayram mərasimləri barədə müfəssəl informasiya var”.

Şirvan regionunda keçirilən Novruz haqqında Ə.Paşabəyli yazır: “İlin axır çaharşənbəsinə aid olaraq aşağıda göstərilən adətlər Göyçay qəzasının müxtəlif yerlərində və Şəki qəzasının Qutqaşen dairəsində məşhurdur.

İlin axır çaharşənbəsi çillə biçənin axırıncı çaharşənbəsidir. Buna da yerli əhali ilin axır çaharşənbəsi deyir.

Həmin axırıncı çaharşənbəyə M.N.Marrin Mirzə Məhəmməd Kirmanidən etdiyi tərcüməsində “çaharşənbeyi çərxi” deyilir...

Onlar qışı üç yerə bölürlər: Birinci Böyük çillə, ikinci Kiçik çillə və üçüncü çillə Biçə. Dekabrın 22-dən fevralın 2-nə kimi Böyük çillə, fevralın 2-dən 22-nə kimi Kiçik çillə və fevralın 22-dən martın 22-nə kimi çillə Biçə olur.

Həmin çaharşənbə də həmişə martın 22-dən 2-3 gün əvvəl olur.

Bu gündə cürbəcür adətlər vardır...

...Qulaq falına baxmaq, yəni, istər yoldan keçənlərin, istərsə də gedənin dalında, yaxud da başqa bir yerdə duraraq digərinin birinci sözünü eşitmək istərlər. Bundan başqa, qulaq falları vardır:

I. Bəzən yemək zamanı loğma dik bir ləvində durur. O zaman həmin loğmanı dilin altına qoyuruq. Qonşunun, istər başqasının birinci sözünü eşitmək üçün qulaq asırlar.

II. Bir əldə su (su sərnic, dolça kimi qablarda olur), digərindən güzgü ilə təsbeh olaraq yenə də başqasının birinci sözünü dinləyirlər.

İlin axır çaharşənbəsindən başqa çillə Biçədə müəyyən qaydalar vardır:

Axır çaharşənbəyə qədər olan dörd çaharşənbədə (çillə Biçə düzgün olduğundan dörd həftəyə malikdir) hər axşam od qalayıb üzərindən tullanırlar. Buna yerlilər “pilənbər” deyərlər. Çillə Biçədəki dörd çaharşənbəni yerli əhali dörd cismə məxsus deyə tələqqi edənlər, yəni, bu çaharşənbələrin hər biri bir cismə aid olurmuş.

Məsələn: birinci çaharşənbə havaya, ikinci çaharşənbə suya, üçüncü çaharşənbə torpağa, dördüncü çaharşənbə ağaca düşürmüş. Hər çaharşənbənin bir şeyə aid olması o çaharşənbəyə düşən cismin dirilməsi, canlanması, istiləşməsi deməkdir...

Göyçay şəhərindən 2 kilometr aralı Şahadət kəndinə yaxın iri bir ağac vardır. Bu ağaca çillə xona deyərlər. Ağacın yerdən təxminən 1 metr yuxarı ortasında boş bir dairə kimi yeri vardır” (“Dədə Qorqud” jurnalı elmi-ədəbi toplu, 1-ci sayı 2009-cu il).

Bu məqalədən ona görə geniş iqtibas etdik ki, yuxarıda göstərilən adətlərin əksəriyyəti bu gün Şirvanda mövcuddur. Elə məqalədə də bu adətlərin əsasən Şirvanda qeydə alınması xüsusi diqqət çəkir. Lakin onu da qeyd edək ki, Novruzun strukturunda mövcud olan dörd iqlimin çərşənbələr şəklində verilməsi çox diqqətçəkicidir.

Çərşənbələrdə hər həftə od qalanmasına baxmayaraq, hərə öz adı ilə məşhurdur.

1. Su çərşənbəsi

2. Od çərşənbəsi

3. Külək (hava) çərşənbəsi

4. Torpaq çərşənbəsi

Lakin onu da qeyd edək ki, nə əhali arasında, nə də geniş elmi tədqiqatlarda hansı çərşənbənin hansı həftə olması o qədər də aydın deyil, əksinə mübahisəlidir. Bəziləri suyu, bəziləri odu birinci yerə qoyur və bu qayda ilə sıralamağa çalışırlar. Elə bunun özü də Novruzun çox qədim mərasimlər yığnağı olmasından xəbər verir. Od, su, hava və torpaq ünsürünün fəlsəfi mahiyyətinə varmadan onu da qeyd edək ki, əhali çərşənbələrin bu dörd ünsür üzərində keçirilməsinə çox ciddi əhəmiyyət verir. Təbiidir ki, bu ünsürlərin araşdırılması xüsusi elmi tədqiqat tələb edir.

Novruz adətləri bununla yekunlaşmır. Novruza hazırlıq mərhələsi xüsusi təntənə ilə keçirilir. Hələ bayrama bir neçə həftə qalmış səməni göyərdilir, evlər təmizlənir, torpaq bellənir, sanki əhdi çox sayğıdəyər bir babanın - yaz babanın gəlişini qeyd edir.

Novruz bayramının gəlişinə az qalmış - ilin axır çərşənbəsində şəkərbura, paxlava, şorqoğalı adlanan şirniyyatlar bişirilir. Yumurtalar əsasən soğan qabığı qaynadılaraq qırmızı rəngə boyadılır. Bütün əhali xüsusi ruh yüksəkliyi ilə bayrama hazırlaşır.

Novruz bayramının ən gözəl çağı Novruz gününün özüdür. Ona baxmayaraq ki, Novruza həftələrlə hazırlıq işi görülür, lakin xüsusi təntənə Novruz gününün özü olur. Təbiidir ki, bunun mənası da aydındır. Bayram gününə qədər olan hazırlıq o günün yerini tuta bilməz. Axı, bütün hazırlıqlar elə həmin gün üçündür. Elə buna görə də təsadüfi olmadan Novruza türk xalqları yeni gün, mənbələrdə yengi gün, farslar isə Nov (yeni) rus (gün) deyirlər.

Novruz bayramında qapılar açıq qoyulur, həm bahar havasının qutlanması, həm də qapıya gələcək insanlara şirniyyat, qoz-fındıq, badam, və s. paylanması üçün sanki yol gözləyirlər. Əhalinin maddi durumunun hansı səviyyədə olmasına baxmayaraq, Novruz adətlərini unutmurlar. Evdə bir ovuc da olsa fındıq, qoz saxlanılır, bir qab da olsa qoğal-şirniyyat bişirilir. Novruz adətlərindən Şirvanda ən geniş yayılmış kütləvi hadisələrdən biri də uşaqların sevinc içində Novruzu qeyd etməsidir. Uşaqlar üçün yumurtalar boyadılır, uşaqlar bu yumurtaları götürüb bir-birilə döyüşdürür, bəxtlərini yumurtada sınayırlar. Təbiidir ki, bunun çox qədim mifoloji anlayışlarla bağlılığı vardır. Yumurta sınanması törəyiş aktını simvolizə edir. Məşhur atalar sözü kimi işlənən “bəxtini qozda sına” paremisi Novruz bayramında qoz-fındığın bol olmasına baxmayaraq, sanki öz qüvvəsini itirir, “bəxtini yumurtada sına” anlayışı meydana çıxır.

Novruz bayramında papaqatma adəti bu gün də öz qüvvəsini saxlayır. Xalq arasında buna qurşaq atmaq və yaxud qeyd etdiyimiz kimi papaq atmaq, bəzən də torba atmaq deyilir. Təbiidir ki, bu deyimlər arasında papaq atmaq deyimi daha müasirdir. Elə buna görə də daha çox işləkdir.

Qapılar papaq atılmasından ötrü açıq qoyulur, papaq atılarkən papaq atan kəs el adətinə uyğun şəkildə özünü gizlədir, ələ vermir. Onun özünü gizlətməsi niyyətdən deyil, adətdəndir. Papağa şirniyyat, qoz-fındıq qoyulur və astanaya buraxılır. Papaq yiyəsi dolu papağı götürür. Papaq yiyəsini güdmək və ya tutmaq qəbahət hesab edilir.

Novruz bayramından yazmaqla tükənməz. Novruz adətləri çox geniş tədqiqatların mövzusu olaraq açıq qalır. Son dövrdə tərəfimizdən “Novruzun strukturu: Arxaik ritual, təqvim və bayram” əhatəli tədqiqatı onun ən qədim dövrdən bu günə kimi inkişaf etməkdə olan dinamikasının tədqiqi baxımından çox qiymətli mənbədir. Arzu edirik ki, Novruzun araşdırılması yenə də davam etsin və xalqımızın milli mədəniyyətində ciddi yer tutan bu mərasimlər haqqında aparılan araşdırmalar onun qiymətini diqqətə çatdırsın. Çünki Novruzun ritualdan mərasimə keçidi, mərasimlərin adətlər səviyyəsində öz mühafizəkarlığını saxlaması rəmz və simvol baxımından tədqiqi tələbatı və əsasən də toplumun kütləvi şəkildə bir araya gəlməsinə rəvac verməsi onun çox əhəmiyyətli hadisə olmasından xəbər verir.

QALİB SAYILOV,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan.- 2018.- 4 mart.- S.6.