Müsəlman Şərqində ilk demokratik dövlət
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti-100
1918-ci il
dekabrın 7-də Azərbaycan parlamenti təntənəli
iclasla açıldı
F.X.Xoyski hakimiyyəti parlamentə təhvil
verdi. Ciddi müzakirələrdən
sonra Türkiyədə danışıqlar aparan
Ə.M.Topçubaşov parlamentin sədri, H.Ağayev sədrin
birinci müavini, R.Vəkilov isə katib seçildilər.
Parlamentin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən
biri yeni hökuməti təşkil etmək idi. Hökumətin təşkili yenidən F.X.Xoyskiyə
tapşırıldı. Dekabrın 26-da
hökumətin tərkibi elan edildi. Koalision
hökumətin tərkibində 3 nəfər rus var idi, ermənilər
isə onlara təklif olunan iki nazir kürsüsündən
imtina etdilər.
Yeni hökumətin təşkilindən
iki gün sonra dekabrın 28-də müttəfiqlərin
Bakıdakı nümayəndəsi general V.Tomson elan etdi ki,
F.X.Xoyskinin başçılığı ilə
yaradılmış Azərbaycan hökumətini yeganə
qanuni hakimiyyət orqanı hesab edir. General V.Tomsonun Rus Milli
Şurasına Azərbaycan hökumətini tanımaq təklifi
bu qurum tərəfindən qəbul edilmədi.
Biçeraxovun dəstəsinin
dövlət çevrilişi cəhdinin üstü
açıldıqdan sonra Azərbaycan hökumətinin tələbi
ilə general V.Tomson “Qafqaz-Xəzər” hökumətini
qanundankənar elan edib, 48 saat müddətində Bakıdan
uzaqlaşdırdı, daha sonra isə erməni hərbi hissələri
tərksilah edilib buraxıldı.
Beləliklə, 1918-ci ilin
dekabrından etibarən ingilis komandanlığı Bakıda
qoyulan məhdudiyyətləri tədricən azaltmağa
başladı: Azərbaycan polisi, su nəqliyyatı və neft
sənayesi, maliyyə idarələri, mətbuat üzərində
nəzarət ləğv olundu. 1919-cu ilin
aprelində Bakıda ingilis general qubernatorluğunun ləğvi
ilə əlaqədar Gəncədə təşkil
olunmuş ilk Azərbaycan alayı paytaxta daxil oldu və xalq
onu təntənə ilə qarşıladı.
1919-cu ilin aprelindən başlayaraq
ingilislər Paris Sülh Konfransının şərtlərinə
uyğun olaraq, Qafqazı tərk etməyə başladılar
və bu proses avqustun ortalarında başa çatdı. Azərbaycan hökuməti ingilis müdaxiləsi
qarşısında nəinki öz varlığını
qoruya bildi, həm də ingilis komandanlığını
şəhərin idarəçiliyindən
uzaqlaşdırmağa nail oldu. Lakin
ingilislərin Bakını tərk etməsi, bir tərəfdən
Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirirdisə,
digər tərəfdən sovet Rusiyasının
keçmiş imperiyanı əvvəlki sərhədlər çərçivəsində
bərpa etmək istəyini sürətləndirdi. Qafqazda yaranmış müstəqil dövlətlər
arasında mövcud olan ziddiyyətlər, ilk növbədə
ərazi-sərhəd məsələlərindəki ziddiyyətlər
xarici təhlükəni reallaşdırırdı.
1919-cu il aprelin
25-də Tiflisdə Azərbaycan, Dağıstan,
Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələrinin
iştirakı ilə Qafqaz konfransı işə
başladı. Konfransda siyasi, iqtisadi və maliyyə
məsələləri, eləcə də sərhəd
problemləri müzakirə olundu. Konfransın
gedişində bu ölkələr arasında ərazi-sərhəd
məsələləri ilə bağlı kəskin ziddiyyətlərin
mövcudluğu məlum oldu. Keçmiş
çar generalı Denikinin könüllü ordusunun
Dağıstana hücumu ilə bağlı konfrans öz
işini dayandırdı.
“Vahid və bölünməz
Rusiya” sərhədlərini bərpa etmək iddiasında olan
Denikin 1919-cu ilin yazında Dağıstan Dağlılar
Respublikasına girərək Dərbəndi işğal etdi. Çar
generalının Azərbaycana təcavüzkar niyyətdə
olduğu aşkara çıxdı. Parlamentin
fövqəladə iclasında qəbul olunmuş qərara əsasən
sərhədlərin təhlükəsizliyini təmin etmək
məqsədilə Dövlət Müdafiə Komitəsi
yaradıldı və bütün hakimiyyət onun
ixtiyarına keçdi.
Denikin təhlükəsi
Gürcüstanı da ciddi narahat etdiyindən iyunun 16-da
Gürcüstanla Azərbaycan arasında hərbi müdafiə
paktı imzalandı. Bu pakta görə Azərbaycan və
Gürcüstanın istiqlaliyyətinə və ərazi
bütövlüyünə hər hansı dövlət tərəfindən
təcavüz olunduğu təqdirdə, onlar bir-birinə hərbi
yardım göstərməli idilər. Üç il müddətinə bağlanan hərbi pakta
Ermənistan iki həftə ərzində qoşula bilərdi.
Lakin Ermənistan Denikinlə gizli müqavilə
imzalamağı daha üstün tutdu. Hərbi pakta
görə Azərbaycan Gürcüstandan 12 kiçik top, 12
dağ topu, 24 pulemyot, 3 min beşaçılan tüfəng,
211 qılınc, 795 nizə və s. hərbi ləvazimat
aldı.
Birinci Dünya müharibəsi
1918-ci ilin noyabrında başa çatsa da, onun nəticələrini
reallaşdırmaq uzun bir vaxt tələb edirdi. Qalib dövlətlər
müharibədən sonrakı dünyanın vacib məsələlərini
həll etmək üçün Parisdə beynəlxalq
sülh konfransının çağırılmasına qərar
verdilər.
Paris Sülh
Konfransı: məqsəd Cümhuriyyətin beynəlxalq aləmdə
tanınmasına nail olmaq idi
Azərbaycan parlamenti Paris
Sülh Konfransında iştirak etmək üçün tam səlahiyyətli
və geniş hüquqlara malik nümayəndə heyəti
göndərmək haqqında qərar qəbul etdi. Nümayəndə
heyətinə rəhbərlik parlamentin sədri
Ə.M.Topçubaşova tapşırıldı. Azərbaycan
nümayəndə heyətinin Paris Sülh Konfransında
iştirak etməkdə əsas məqsədi dünya dövlətləri
tərəfindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
tanınmasına nail olmaq idi. Konfransda iştirak
etmək üçün 1919-cu ilin yanvarından icazə
gözləyən Azərbaycan nümayəndə heyəti
üç aylıq gərgin diplomatik-siyasi mübarizədən
sonra ingilislərin köməyi ilə mayın əvvəllərində
Parisə gedib çıxa bildi. Mayın
28-də Azərbaycan nümayəndə heyətini ABŞ
Prezidenti V.Vilson qəbul etdi. Vilsona təqdim
edilmiş memorandumda Azərbaycan respublikasının yaranma
tarixi, onun bir ildə azadlıq yolunda verdiyi qurbanlardan bəhs
olunurdu. Memorandumda göstərilirdi ki, bu mübarizədə
Azərbaycanın iki şəhəri və 500 kəndi
dağıdılmış, 150 min nəfərə qədər
sakini qurban getmişdir. Təkcə İrəvan
quberniyasında qısa bir müddət ərzində 200
müsəlman kəndi yandırılmış və 200 min nəfər
müsəlman evsiz-eşiksiz qalmışdır. ABŞ Prezidentindən Azərbaycan istiqlaliyyətinin
tanınması, Vilson prinsiplərinin (1.Hər bir millət
xarakterindəki intellektual və mənəvi-dini xüsusiyyətlərinə
görə seçilməlidir; 2.Hər bir millət öz
taleyini müəyyən etməyə qadir olduğunu göstərməlidir;
3. O, öz xərclərini ödəmək
üçün iqtisadi, təbii və maliyyə vasitələrinə
malik olmalıdır; 4. O, özünü xarici təcavüzdən
qoruya bilməlidir; 5. O, tabe olduğu ölkənin hökumətinin
zülmündən əziyyət çəkmiş
olmalıdır) Azərbaycana aid edilməsi, Azərbaycanın
Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməsi,
ABŞ-ın Azərbaycana hərbi sahədə yardım
göstərməsi, ABŞ-la Azərbaycan arasında diplomatik
və iqtisadi əlaqələrin bərqərar edilməsi məsələlərində
Azərbaycan nümayəndə heyətinə kömək
göstərilməsi xahiş olunurdu. Lakin ermənipərəst
V.Vilson Azərbaycan nümayəndə heyətini soyuq
qarşıladı, nümayəndə heyətinə
konfederasiya ideyasını müdafiə etməyi, Millətlər
Cəmiyyətinin mandatı ilə böyük dövlətlərdən
birinin bu konfederasiya üzərində qəyyumluğunu qəbul
etməyi məsləhət gördü. Konfederasiya
məsələsinə Azərbaycan və qismən də
gürcü nümayəndə heyəti müsbət
yanaşırdı. Bu işin
reallaşmasına əngəl olan isə erməni nümayəndə
heyətinin pozuculuq fəaliyyəti idi. Ermənilər
Paris Sülh Konfransı rəhbərliyindən tələb
edirdilər ki, Birinci Dünya müharibəsinin Antantanın
xeyirinə qələbə ilə başa çatmasında
onların böyük xidmətlərini nəzərə
alaraq, qalib dövlətlər “Böyük Ermənistan”ın
yaradılmasında ermənilərə yardımçı
olmalıdırlar. Guya Qafqazda rus ordusunun tərkibində
180 min, Avropada isə 15 min erməni könüllüsü
müttəfiqlərin “müqəddəs işi” uğrunda
mübarizə aparmışdır. Ermənilər
Türkiyənin 7 şərq vilayəti, İrəvan
quberniyası, Tiflis və Yelizavetpol (Gəncə)
quberniyalarının cənubunu və Qars torpaqlarından ibarət
böyük bir ərazini tələb edirdilər. Bundan əlavə, ermənilər 19 milyard frank həcmində
müharibə təzminatı almaq istədiklərini də
gizlətmirdilər. Yeri gəlmişkən,
ermənilərin bu əsassız iddialarını Paris, London,
xüsusilə də Vaşinqton qızğın müdafiə
edirdi.
Erməni millətçilərinin
“Dənizdən-dənizə böyük Ermənistan”
planına Qərbi Azərbaycan və Naxçıvan
torpaqları da daxil idi. 1918-ci ilin yazında təkcə Sisiyan mahalında 50 min
müsəlman ev-eşiyindən qovulmuş, 115 kənd
dağıdılmış və yandırılmış,
10038 nəfər öldürülmüş və
yaralanmışdı. Onlardan 7729 nəfəri (3257 kişi,
2276 qadın və 2196 uşaq) məhv edilmiş, 2309 nəfəri
isə (1060 kişi, 764 qadın və 485 uşaq) şikəst
edilmiş, qəzanın azərbaycanlı əhalisinə
üst-üstə bir milyard manat maddi ziyan dəymişdi.
1918-ci ilin yazında Andronik
800 nəfərlik quldur dəstəsi ilə Naxçıvan
bölgəsinə hücuma keçdi. Yerli əhaliyə kömək
məqsədilə həmin il avqustun 7-də
türk paşası Kazım Qarabəkir Naxçıvana daxil
oldu. Bununla da erməni-daşnak qüvvələrinin
Naxçıvan torpaqlarındakı
özbaşınalığına son qoyuldu. Mudros barışığından sonra Osmanlı
qüvvələri noyabrın 11-də Naxçıvanı tərk
etməyə məcbur oldu. Yerli əhali
erməni təcavüzündən qorunmaq üçün
1918-ci ilin noyabrında Araz-Türk Respublikasının
yaradıldığını elan etdi. 1919-cu ilin martına kimi fəaliyyət göstərən
Araz-Türk Respublikası Naxçıvan bölgəsinin ermənilərin
işğalı altına keçməsinə imkan vermədi.
Azərbaycan hökuməti də
Naxçıvanın müdafiəsi üçün ciddi tədbirlər
görürdü. 1919-cu il fevralın 28-də Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə
Naxçıvan general-qubernatorluğu yaradıldı. Bəhram xan Naxçıvanın general-qubernatoru təyin
edildi.
Ermənilərin
Naxçıvan torpaqlarına yiyələnmək cəhdləri
1919-cu ilin yazında daha da gücləndi. Bölgədəki
ingilis komandanlığının razılığı ilə
1919-cu ilin mart-iyul aylarında Naxçıvan bölgəsində
erməni idarəçiliyi yaradıldı. Naxçıvan əhalisi bu qərara qəti
etirazını bildirdi. İyulun 25-də
Naxçıvan əhalisi erməni qoşunlarını əzərək
onları qaçmağa məcbur etdi. Beləliklə,
Naxçıvan bölgəsində “erməni idarəçiliyi”
ləğv olundu.
Paris Sülh Konfransında
iştirak edən İran nümayəndə heyəti isə
təqdim etdiyi memorandumda Bakı, Dərbənd, Şəki,
Şamaxı, Gəncə, Qarabağ, Naxçıvan və
İrəvanın ona verilməsini tələb edirdi. Müharibədə
heç bir rolu olmayan İranın bu qəribə
iddialarına konfrans heç bir reaksiya vermədi, üstəlik,
1919-cu il 9 avqust tarixli ingilis-İran
müqaviləsindən sonra onun nümayəndələri
konfransdan uzaqlaşdırıldı. 1920-ci il
martın 21-də İran Azərbaycan dövlətini müstəqil
dövlət kimi tanıyaraq onunla dostluq haqqında müqavilə
imzaladı.
Nəhayət, 1920-ci il
yanvarın 11-də Parisdə Müttəfiq Dövlətlərin
Ali Şurası Azərbaycanın istiqlaliyyətinin de-fakto
tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi. Yanvarın 14-də bu xəbər Azərbaycana
çatdırıldı və parlament onu təntənəli
şəkildə qeyd etdi. Millət vəkilləri
və parlamentin iclasında iştirak edən xarici ölkələrin
diplomatik nümayəndələri istiqlal yolunda qurban
getmiş Vətən oğullarının və Osmanlı əsgərlərinin
xatirəsini yad etdilər. Bu hadisə
münasibətilə ümumi amnistiya elan edildi.
Yanvarın 19-da Azərbaycanın
və Gürcüstanın rəsmi nümayəndələri
Paris Sülh Konfransı Ali Şurasının iclasına dəvət
edildilər. Antanta Cənubi Qafqazın yeni dövlətlərini
tanımaqla onları xarici təcavüzdən qorumaq
üçün öz üzərinə öhdəliklər
götürdü. Azərbaycan tərəfi ABŞ və
Avropa dövlətlərindən alınması nəzərdə
tutulan 100 parovoz, 2 min ədəd çən, 500 bağlı
vaqon müqabilində 200 milyon pud ağ neft, eləcə də
pambıq, yun, ipək, gön-dəri məhsulları göndərməyi
öhdəsinə götürdü.
AXC qısa
müddətdə dövlət aparatını yaratmağa
başladı
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
de-fakto tanınmasına qədər dövlət quruculuğu
sahəsində heç bir təcrübəsi olmayan xalq
qısa müddət ərzində normal fəaliyyət
göstərən dövlət aparatı yaratmağa, 20-dən
çox dövlətlə, o cümlədən Türkiyə,
Gürcüstan, Ermənistan, İran, Belçika, Hollandiya,
Yunanıstan, Danimarka, İtaliya, Fransa, İsveçrə,
İngiltərə, ABŞ, Ukrayna, Litva, Polşa, Finlandiya və
başqaları ilə baş konsulluq, konsul agentlikləri səviyyəsində
əlaqələr qurmağa nail oldu. Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin dövlət quruluşu parlamentli
respublika idi. Yeni yaranmış dövlət
öz fəaliyyəti dövründə “türkləşmək,
islamlaşmaq və müasirləşmək” ideyası
uğrunda mübarizə aparırdı. Hökumət Gəncədəki
fəaliyyəti dövründə - 1918-ci il
iyunun 27-də Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi
haqqında fərman imzaladı. Azərbaycan
dilli savadlı kadrların çatışmazlığı
nəzərə alınaraq dövlət idarələrində
müvəqqəti olaraq rus dilindən də istifadə
olunmasına icazə verildi. İyunun 24-də üzərində
ağ rəngli aypara və səkkizguşəli
ulduz təsviri olan qırmızı bayraq dövlət
bayrağı kimi qəbul edildi, noyabrın 9-da isə həmin
bayraq üçrəngli - yaşıl, qırmızı və
mavi zolaqlardan ibarət olan bayraqla əvəz olundu. Avqustun 11-də
ümumi hərbi səfərbərlik elan edildi və
1894-1899-cu il təvəllüdlü
bütün Azərbaycan vətəndaşları hərbi
xidmətə çağırıldılar. Sentyabrın
1-də Hərbiyyə Nazirliyinin yaradılması haqqında qərar
qəbul olundu. Dekabrın 25-də general Səmədağa
Mehmandarov hərbi nazir, general Əliağa Şıxlinski hərbi
nazirin müavini, general Süleyman Sülkeviç
baş qərargah rəisi təyin edildilər. 1919-cu
ildə 25 min nəfərlik milli ordu yaratmaq məqsədilə
400 milyon manat vəsait ayrılmışdı. Ordunun yaradılması prosesi 1920-ci ilin yanvarında əsasən
başa çatdırıldı. 40 min nəfərlik
nizami ordunun 30 mini piyada, 10 mini isə süvari qoşun hissələrindən
ibarət idi.
1919-cu ilin yayında
Bakını tərk edən ingilislər şəhər
limanının idarəçiliyini və hərbi gəmilərin
bir hissəsini Azərbaycan hökumətinə təhvil verdilər.İngilislərdən
alınan gəmilər hesabına Xəzər donanması
yaradıldı.
1919-cu il iyulun 21-də
parlament “Azərbaycan Respublikasının Müəssislər
Məclisinə seçkilər haqqında” Əsasnaməni təsdiq
etdi. Həmin il avqustun 11-də parlament tərəfindən
qəbul olunmuş “Azərbaycan vətəndaşlığı
haqqında” qanuna görə özü və ya valideynləri
Azərbaycan ərazisində anadan olmuş keçmiş
Rusiya imperiyasının bütün təbəələri
milli və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq,
Azərbaycan vətəndaşı hesab olunurdu.
Xalq maarifi sahəsində
ciddi nailiyyətlər qazanıldı. Orta məktəblərin
təxminən yarısı milliləşdirildi, məktəblərdə
rus tarixi əvəzinə ümumtürk tarixi tədris
olunmağa başladı, bütün məktəblərdə
Azərbaycan dilinin tədrisi məcburi hesab olundu. 1919-cu il sentyabrın 1-də Bakı Universitetinin təsis
olunması haqqında qərar qəbul olundu. Dərslər
noyabrın 15-də başlandı. Kənd
Təsərrüfatı İnstitutunun yaradılması
haqqında qanun qəbul olundu. 1919-cu ilin
oktyabrında mətbuat sahəsində senzura ləğv
olundu. Azərbaycanın müxtəlif regionlarında kişi və qadın seminariyaları
açıldı, dövlətin hesabına yüzə
yaxın gənc azərbaycanlı ali təhsil almaq məqsədilə
Avropanın universitetlərinə göndərildi. Ticarəti
və daxili bazarı dirçəltmək məqsədilə
1918-ci il avqustun 27-də azad ticarət
haqqında fərman verildi, oktyabrın 30-da ticarət
donanmasının fəaliyyəti bərpa olundu. 1919-cu ilin yayında Azərbaycan Xəzər
Donanması yaradıldı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
mübahisəsiz ərazisi 97,3 min
kvadratkilometr idi. Gürcüstanla 8,7 min kvadratkilometr, Ermənistanla
isə 7,9 min kvadratkilometr həmsərhəd ərazi Azərbaycan
hökuməti tərəfindən mübahisəli torpaq
sayılırdı. Azərbaycanın əhalisi
2 milyon 862 min nəfər idi ki, onun 70 faizini müsəlmanlar
təşkil edirdi.
Azərbaycanın beynəlxalq
aləmdə tanınmasına baxmayaraq, ölkənin şimal
sərhədlərindəki vəziyyət gərgin olaraq qalırdı. Sovet Rusiyasının xarici
işlər komissarı G.Çiçerin 1920-ci il yanvarın əvvəllərində Azərbaycan
hökumətinə göndərdiyi notada Denikin əleyhinə
hərbi ittifaq bağlamağı təklif edirdi. Azərbaycan rəhbərliyi başa
düşürdü ki, sovet hökumətinin əsas məqsədi
bu gənc respublikanı Denikinlə qeyri-bərabər hərbi
münaqişəyə cəlb edib zəiflətmək, sonra
isə onun istiqlaliyyətinə son qoymaqdır. AXC-nin xarici işlər naziri F.Xoyski cavab notasında
yazırdı ki, Denikinlə sovet hökuməti
arasındakı mübarizə rus xalqının daxili
işidir və Azərbaycan hökuməti Rusiyanın daxili
işinə qarışmaq niyyətində deyil. Çiçerin yanvarın 23-də ikinci
notasında Azərbaycanın müstəqilliyinə
münasibətini bildirməkdən yan keçir və Azərbaycan
hökumətini Denikinə qarşı mübarizə
aparmaqdan imtina etməkdə günahlandırırdı.
F.X.Xoyski isə notasında Azərbaycanın
istiqlaliyyətinin sovet Rusiyası tərəfindən
qeyd-şərtsiz tanınmasını təkid edirdi. Çiçerinin martın 7-də göndərdiyi
növbəti nota baş aldatmaqdan və vaxt uzatmaqdan başqa
bir şey deyildi. Getdikcə aydın olurdu
ki, Rusiyanın bu hərəkətləri Azərbaycana
qarşı hazırlanan hərbi müdaxiləni pərdələmək
və Azərbaycan hökumətinin
sayıqlığını azaltmaq məqsədi
güdür. Sovet Rusiyasının Azərbaycana əsl
münasibətini V.Leninin 1920-ci il
martın 17-də Qafqaz cəbhəsinin hərbi-inqilab
şurasının üzvləri Smilqa və Orconikidzeyə
göndərdiyi teleqram dolğun əks etdirir: “Bakını zəbt
etmək bizə olduqca və olduqca zəruridir, bütün səylərinizi
buna verin”.
Hələ 1918-ci ilin
dekabrında bolşeviklər Bakıda ümumi siyasi tətil
keçirməyə nail oldular. Tətildə 25-dən
çox müəssisənin 12 minə qədər fəhləsi
iştirak edirdi. 1919-cu ilin mayında
bolşeviklər Bakıda ikinci dəfə tətil
keçirməyə cəhd göstərdilər. Azərbaycan bolşeviklərinin sosial bazasını
əsasən qeyri-müsəlman əhalisi təşkil edirdi.
1919-cu il aprelin 25-də Azərbaycanın cənub
bölgəsində bolşeviklər tərəfindən
qızışdırılan rus əhalisinin milli hökumətə
qarşı qiyamı başlandı. Qiyamçılar
bölgəni “Muğan Sovet Respublikası” elan etdilər.
Avqustun əvvəlində qiyam hökumət
qüvvələri tərəfindən yatırıldı.
Hökumətin torpaq
islahatını yubatmasından bolşeviklər məharətlə
istifadə etdilər. 1919-cu ilin əvvəllərində bir
sıra qəzalarda bolşeviklərin rəhbərliyi ilə
kəndli çıxışları başlandı.
Bunlardan ən güclüsü Gəncədə baş verdi. Bu çıxış
1919-cu ilin sentyabrında yatırıldı.
Bolşeviklər Azərbaycanın
daxilində də təxribatçılıq fəaliyyətlərini
gündən-günə genişləndirirdilər. 1920-ci ilin
fevralında təsis edilmiş Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyasının əsas məqsədi
ölkədə vəziyyəti gərginləşdirmək,
təxribat yolu ilə bolşevikləri hakimiyyətə gətirmək
idi. Bu təxribatçı quruma qatı
millətçi A.Mikoyan başçılıq edirdi.
Böhranı kəskinləşdirən
amillərdən biri də Azərbaycanda, xüsusən
Bakıda olan Türkiyə kommunistləri və
ittihadçılarının xalq arasında geniş
nüfuzlarından istifadə edərək, rus ordusunun gələcək
yürüşü xeyirinə təbliğat aparmaları
idi. Türklər iddia edirdilər ki, güya
Qırmızı ordunun Türkiyədə Kamal hərəkatına
köməyə tələsməsinə baxmayaraq, Azərbaycan
hökuməti rus ordusunu öz ərazisindən buraxmaq istəmir.
Buna görə də türk kommunistləri
yerli və xarici bolşeviklərlə birlikdə milli
hökumətə qarşı mübarizə aparmağa məcburdurlar.
1920-ci ildə fevralın 11-12-də Bakıda Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər) Partiyası təsis edildi. Bolşeviklər partiyasının faktiki rəhbəri
Azərbaycan xalqının qatı düşməni A.Mikoyan
idi. Partiya milli hökuməti yıxmaq,
sovet Azərbaycanı qurmaq üçün silahlı
üsyan xəttini irəli sürdü.
Sovet Rusiyası Ermənistanın
Azərbaycana qarşı düşmənçiliyindən
istifadə etdi. 1920-ci ilin əvvəllərində erməni
nümayəndələri Moskvada ərazi güzəştləri
müqabilində Azərbaycan hökumətini devirmək
planlarını sovet Rusiyasına təklif etdilər. Qarabağda və Gəncəbasarda erməni əhalisinin
qiyamı və Azərbaycana qarşı Ermənistanın
müharibəsi bu planın tərkib hissəsi idi. Azərbaycan ordusunun, demək olar ki, hamısı
1920-ci ilin Novruz bayramı günlərində Qarabağ istiqamətində
erməni qiyamçılarına qarşı vuruşurdu,
ölkənin şimal sərhədləri isə müdafiəsiz
qalmışdı. Digər tərəfdən,
Azərbaycan hökumətinin Qərbdən gözlədiyi
yardım gəlib çıxmırdı.
Cümhuriyyətin
süqutuna aparan yol
Sovet Rusiyasına münasibət məsələsində
Azərbaycan hökumətində birlik yox idi: xarici işlər
naziri Fətəli xan Xoyski Rusiyaya münasibətdə sərt
xəttin, daxili işlər naziri Məmməd Həsən
Hacınski isə Azərbaycan bolşevikləri ilə
danışığa girib onlara güzəştə getməyin
tərəfdarı idi. M.H.Hacınskiyə
görə sovet Rusiyasına geniş güzəştlər
verməklə Azərbaycanın istiqlalını qorumaq
mümkün idi.
1920-ci ilin martında hökumətin
keçirdiyi konfransda M.H.Hacınskinin tərəfdarları
qalib gəldilər, N.Yusifbəyli baş nazir vəzifəsindən
istefa verdi. Yeni hökumətin
təşkili M.H. Hacınskiyə tapşırıldı.
Lakin M.H.Hacınski bu hökumətin təşkilinə tələsmirdi,
az sonra M.H.Hacınskinin özü
bolşeviklər partiyasına daxil oldu. Yeni
hökumətin təşkilinin yubadılması onsuz da gərgin
olan vəziyyəti bir qədər də çətinləşdirdi.
Parlamentdə müxtəlif partiyalar arasında
gedən mübarizə son həddə çatdı. Mövcud hakimiyyətə qarşı daim müxalifətdə
olan və hökuməti devirməyə çalışan
ittihadçılar Rusiya ilə hərbi ittifaqa girməyi tələb
edirdilər, Azərbaycan bolşevikləri isə guya ölkədə
qayda-qanun yaratmaq naminə hərbi yardım üçün
Rusiyaya müraciət etməyə və XI rus ordusunu Azərbaycana
dəvət etməyə çağırırdılar.
1920-ci ilin aprelində
Denikinin qoşunlarını məğlub edən XI rus ordusu
Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşdı. Aprelin 15-də
F.X.Xoyski Çiçerinə göndərdiyi notada rus
ordusunun Azərbaycan sərhədində toplanmasının səbəbləri
və məqsədi barədə məlumat verilməsini tələb
etdi. Lakin Çiçerin bu notaya heç
bir əhəmiyyət vermədi. Həmin
günlərdə A.Mikoyan başda olmaqla Bakı bolşevikləri
Azərbaycan xalqı adından XI rus ordusunu Azərbaycana dəvət
etdilər. Qabaqcadan
razılaşdırılmış plana görə rus ordusu
Bakıda bolşevik qiyamının başlanmasından bir-iki
gün sonra Azərbaycana soxulmalı idi. Bununla
da dünya ictimaiyyətində belə bir rəy
yaradılacaqdı ki, Azərbaycan hökuməti xarici hərbi
müdaxilənin deyil, daxili qiyamın qurbanı olmuşdur.
Lakin Bakıda qiyam başlanmamış - aprelin
26-dan 27-nə keçən gecə XI ordu hissələri Azərbaycan
ərazisinə daxil olub Bakıya doğru irəliləməyə
başladılar. Sərhəd qüvvələrindən
ibarət Azərbaycan azsaylı ordu hissələri
düşmənə müqavimət göstərə bilmədi.
Hərbi gəmilərin topları dənizdən
parlament binasına tuşlandı.
XI ordunun Azərbaycana hücumu ilə
eyni vaxtda aprelin 27-də gündüz saat 12-də AK(b)P MK və
RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı bürosu adından
hakimiyyəti təhvil vermək haqqında parlamentə
ultimatum verildi. Azərbaycan parlamentinin fəaliyyəti həmin
gün saat 20:45-də başa çatdı. Parlament
aşağıdakı şərtlərlə hakimiyyətin
Azərbaycan kommunistlərinə verliməsi barədə qərar
çıxartdı:
1. Rus ordusu Bakıya daxil olmadan dəmir
yolu ilə birbaşa Anadolunun köməyinə gedəcək;
2. Azərbaycan istiqlalı və ərazi
bütövlüyü hər cür təcavüz və
ilhaqdan qorunacaq;
3. Azərbaycan ordusu olduğu kimi
saxlanacaq;
4. Azərbaycanın siyasi
partiyaları üçün fəaliyyət
azadlığı təmin olunacaq;
5. Keçmiş dövlət xadimləri,
hökumət üzvləri və millət vəkilləri təqib
olunmayacaq, dövlət idarələri
qulluqçularının iş yerləri saxlanacaq, yalnız rəhbər
vəzifəli şəxslər dəyişdiriləcək;
6. Azad şəraitdə toplaşacaq
Azərbaycan şuraları hakimiyyətin idarəçilik
formalarını təyin edəcək.
Aprelin 29-da Azərbaycan
İnqilab Komitəsi hərbi yardım göstərmək
xahişi ilə sovet Rusiyasına müraciət etdi. Halbuki rus
ordusu aprelin 27-də Azərbaycanın hüdudları daxilində
idi. Beləliklə, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti 23 aylıq fəaliyyətdən sonra
süqut etdi.
1920-ci il aprelin
28-də Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan olundu
* * *
Aprel işğalı nəticəsində
Azərbaycanda qurulan bolşevik rejiminin ömrü 70 ildən
də çox çəkdi. Bu rejim
özünün bütün varlığı ərzində
Şərqdə ilk demokratik respublikanın
bayrağını ucaldan qeyrətli soydaşlarımızla,
onların haqq işinin davamçıları ilə
mübarizə apardı. Lakin xalqın qəlbində
yaşayan azadlıq atəşini söndürməyə
müvəffəq olmadı. Xalq
özünün istiqlal arzularını nəsildən-nəslə
ötürdü. Nəhayət, 1991-ci ildə Azərbaycan
yenidən öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdi,
indiki Azərbaycan Respublikasının 1918-ci il
mayın 28-dən 1920-ci il aprelin 28-dək mövcud olmuş Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin varisi olduğunu ümumxalq iradəsi
ilə təsdiqlədi.
1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessiyasında qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı”nda bu tarixi amansızlığa verilən siyasi qiymət belə oldu: “1920-ci il aprelin 27-28-də RSFSR-in XI ordusunun Azərbaycana təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin”.
Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bizim tarixi nailiyyətimizdir, ən əziz, ən qiymətli sərvətimizdir, eyni zamanda, bu, XX əsrin əvvəlindən sonunadək xalqımızın qəlbində yaşayan azadlıq idealları uğrunda mübarizənin məntiqi nəticəsidir. Ulu öndər Heydər Əliyevin sözləri ilə desək: “Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi əbədidir, dönməzdir və bizim qarşımızda duran vəzifə dövlət müstəqilliyimizi qorumaqdan, əbədi etməkdən ibarətdir”. Çünki müstəqilliyin əldə olunması nə qədər çətindirsə, onu qoruyub saxlamaq bundan da çətindir… Azərbaycan dövləti otuz ilə yaxındır ki, müstəqillik yolunda iri addımlarla irəliləyir.
Anar
İSGƏNDƏROV,
tarix elmləri doktoru, professor
Azərbaycan.- 2018.- 24 may.- S.4.