Hərbçi,
şair və tarixçi
Unudulmazlar
Xeyirxah əməlləri və dəyərli
əsərləri ilə tarixin yaddaşında, nəsillərin
qəlbində yaşayan unudulmaz şəxsiyyətlərdən
biri də 190 il bundan öncə - 1828-ci ildə Qarabağda, Kəbirli
mahalının Kəhrizli kəndində dünyaya göz
açmış Əhməd bəy Cavanşirdir. Əvvəl hərbçi, sonralar isə şair və
tarixçi kimi tanınan Əhməd bəy Cavanşir
Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xan
Cavanşirin nəticəsidir.
İlk təhsilini kənddə molla
yanında alan Əhməd bəy rus dilində
də yazıb-oxumağa həvəs göstərmişdi.1843-cü
ildə Mehdiqulu xan Cavanşirin xahişi ilə çar I
Nikolay Əhməd bəyi Peterburqa
çağırtdırır, dövlət hesabına Pavlov
kadet korpusuna qəbul etdirir.
O vaxtlar Pavlov məktəbinə
yalnız zadəgan uşaqlarını qəbul edirdilər. Böyük ehtiramla Pavlov məktəbinin tələbəsi
olan Əhməd bəy burada rus dilini mükəmməl
öyrənir. Bu təhsil
ocağını 1848-ci ildə müvəffəqiyyətlə
bitirir və Qusar alayına təyinat alır. 1853-cü ildə Krım müharibəsi
başlandı. O zaman 2000 nəfərə qədər
azərbaycanlı, o sıradan Qasım bəy Zakirin oğlu Nəcəfqulu
bəy və qardaşı oğlu İsgəndər bəy də
könüllü olaraq Qafqaz cəbhəsində rus əsgərləri
ilə çiyin-çiyinə döyüşürdü.
Döyüş səngərlərində həmyerliləri
ilə yaxından tanış olan Əhməd
bəy Cavanşir 1854-cü ilə qədər burada hərbi
xidmətdə olur. Döyüşlərdə
göstərdiyi şücaətə görə ordenlə təltif
edilir və ona ştabs-rotmistr (qərargah kapitanı) rütbəsi
verilir.
Təəssüf ki, Əhməd
bəyə orduda uzun müddət xidmət etmək nəsib
olmur. Çünki o, 1850-ci ildə Əli bəy Sultanovla
iştirak etdiyi dueldə qolundan yaralandığı
üçün 1854-cü ildə hərbi qulluqdan tamamilə
azad edilir. Bundan sonra o, anadan olduğu Kəhrizliyə
gələrək təsərrüfat işləri ilə məşğul
olur. O vaxt çar hökuməti vəsait sərf etmədən
yerlərdə suvarma işlərini
yaxşılaşdırmağa və beləliklə də,
çoxlu xammal əldə etməyə
çalışırdı. Qafqaz canişinliyi
idarəsi Mil düzündəki suvarma işlərini qaydaya
salmaq üçün buraya bir neçə dəfə
xüsusi komissiya göndərmişdi. Bu
komissiyaların hesablamalarına görə, nəzərdə
tutulan işlər küllü miqdarda vəsait tələb
etdiyindən qəti tədbir görə bilmədilər.
Hətta bundan sonra yerli bəylərin Gavur
arxını “...arx və arxın sututar bütün
torpaqlarını 99 il onların istifadəsində” qalması
şərtilə bərpa etmək istəkləri də nəticə
vermədi.
XIX əsrin 60-cı illərinin
sonunda Əhməd bəy Vərəndə sahəsinin murovu vəzifəsinə
təyin edilir.
O, bu zaman həm də taxıl yerlərini suvarmaq
üçün Arazdan su çəkilməsi işilə məşğul
olur. Zərgər, Dilağarda, Yağləvənd
və Şahsevən camaatının köməyi ilə
hökumətdən yardım istəmədən 1866-cı ildə
8 verst uzunluğunda arx qazdırır və onu Mil
düzündəki qədim Gavur arxı ilə birləşdirmək
kimi çətin problemi həll edir.
Bu xoş xəbəri Qafqaz
canişinliyi ilə yanaşı, Peterburqda əyləşən
çar məmurlarınacan hamı məmnunluqla
qarşılayır. Hətta çar hökuməti Əhməd bəyin təcrübə
və təşəbbüsünə dəstək
nümayiş etdirərək göstərilən kanalı
yenidən bərpa etmək üçün daha bir təşəbbüs
göstərir və bu məqsədlə 1879-cu ildə
Peterburqdan göndərilən xüsusi komissiya Əhməd bəyin
iştirakı ilə Mil düzünü yenidən nəzərdən
keçirib, diqqətlə yoxlayır...
Komissiya Əhməd bəyin
və mühəndis Bexmanın fikri ilə razılaşaraq
Gavur arxını bərpa etməyi qərara alır. Bu məqsədlə
1881-ci ildə plan layihəsi hazırlanır, lakin bu layihə
əvvəlki layihələrin taleyindən fərqlənməyərək
kağız üzərində qalır. Buna
baxmayaraq, Əhməd bəy ruhdan düşmür, el-oba
ağsaqqalları və kənd camaatı ilə söhbətlərində
həmişə “Su ruzi-bərəkət, bolluq, xoş
güzərandır” deyərək camaatın su problemini aradan
qaldırmaq məqsədilə öz mülkündə kəhrizlər
qazdırır, əkinçiliyin inkişafında əlavə
suvarma mənbələri yaradırdı. Su
təsərrüfatı sahəsində böyük təcrübəyə
malik Əhməd bəyin Araz çayından çəkdirdiyi
arxla yanaşı, öz mülkündə
qazdırdığı kəhrizlər Avropanın müxtəlif
ərazilərində suvarma sahəsində
çalışan mütəxəssislərin nəzər-diqqətini
cəlb etmişdi. 1883-cü ildə
Əhməd bəyin qonağı olmuş almaniyalı mühəndis
Veys fon-Veyssenqof xatirələrində yazır ki, “Qarabağ
mülkədarı Əhməd bəy Cavanşir uzun illər
apardığı müşahidələrin nəticələri
və qazandığı təcrübə ilə məni
tanış edərək qazdırdığı kəhrizlərlə
ətraflı tanış olmağa imkan yaratdı”.
Əhməd bəy
Cavanşir kimsəsizlərə qayğısı, əkinçilərə
əl tutması, yoxsul təbəqənin müdafiəsində
qətiyyətinə və qanunpərəstliyinə görə
seçilirdi, ictimai rəydə böyük nüfuz sahibi
idi. XIX əsrin
70-ci illərində Əhməd bəy hakim sinif nümayəndələrindən
kimin həqiqətən bəy təbəqəsinə mənsub
olduğunu müəyyən etmək məqsədilə
yaradılmış Şuşa bəy
komissiyasının tərkibinə daxil olur. O zaman bəy və
ağaların əksəriyyəti vergi və mükəlləfiyyətlərdən
azad olmaq üçün saxta sənədlər (xan fərmanları,
təliqələr və s.) düzəldərək özlərinin
bəy təbəqəsinə mənsub olduqlarını
sübut etməyə çalışırdılar. Əhməd bəy belələrini ifşa etməkdən
çəkinmirdi, saxtakarlığa qarşı ciddi
müqavimət göstərirdi. Onun bu
prinsipiallığı komissiya üzvlərindən bəzilərinin
narazılığına səbəb olurdu. Ona görə də Firudin bəy Köçərlinin
yazdığı kimi, Əhməd bəyin düşmənləri
müxtəlif bəhanələrlə onu həbs etdirirlər.
Həbsxana həyatı da
görən Əhməd bəy azadlığa
buraxıldıqdan sonra ömrünün son günlərinədək
Kəhrizli kəndində yaşayır, tarix və ədəbiyyata
aid kitablar mütaliə edir, müxtəlif əsərlər
yazır və tərcümə ilə məşğul olur. Tədqiqatçıların
fikrincə, Əhməd bəy Cavanşiri yaddaşlarda
yaşadan bir tərəfdən xeyriyyəçiliyi və
milli təəssübkeşliyidirsə, digər tərəfdən
onun bu gün də müasir səslənən dəyərli əsərləridir.
Onun müəllifi olduğu “Asari-Əhməd bəy
Cavanşir” adlı şeirlər, “Türk zərb-məsəllər
məcmuəsi” adlı folklor örnəkləri, “1747-ci ildən
1805-ci ilə qədər Qarabağ xanlığının
siyasi vəziyyətinə dair” adlı tarix kitabları Azərbaycan
ədəbiyyatında və tarixində xüsusi əhəmiyyətə
malikdir.
Əhməd bəy
Cavanşirin 1884-cü ildə Tiflisdə rus dilində qələmə
aldığı “1747-1805-ci illərdə Qarabağ
xanlığının siyasi vəziyyətinə dair” əsəri
digər salnamələr içərisində özünəməxsus
yer tutur. Bu əsərin fərqli cəhətlərindən
biri də ondan ibarətdir ki, müəllif əsərdə
Kürəkçay müqaviləsinə də xüsusi diqqət
yetirmiş, Qarabağın siyasi tarixini ardıcıllıqla
gündəmə gətirmiş, maraq kəsb edən hadisələrin
şərh və izahını vermişdir. Bu tarixi salnaməni vərəqləyəndə XVIII
əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində nəinki
Qarabağda, bütövlükdə Cənubi Qafqazda baş
vermiş mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərə
obyektiv yanaşmanın şahidi oluruq. Bir
sıra qaranlıq mətləblərə aydınlıq gətirilməsilə
ermənilərin canfəşanlıqla dünyaya yaydıqları
məkrli yalanları puça çıxarmaq
üçün qiymətli məlumatlarla
rastlaşırıq. Bu məlumatlardan o da
aydın olur ki, Qarabağ xanlığı qədimdən Azərbaycanda
feodal dövlət kimi yaranmış və bu şəkildə
də Rusiya imperiyasının tərkibinə
qatılmışdır. 14 may 1805-ci il
tarixli Kürəkçay müqaviləsinə Sisyanovla
birlikdə Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Cavanşir də
qol çəkmişdir. Bütün bunlar
xalqımızın tarixi, məişəti, təsərrüfatı,
ozamankı həyat tərzinin bir sıra mühüm sahələrinə
işıq salır, XVIII əsrin ikinci yarısında Qarabağda
gedən taleyüklü tarixi proseslərin obyektiv mənzərəsini
yaratmağa imkan verir.
Tarixi şəxsiyyət
Əhməd bəy Cavanşir Mülkicahan xanımla ailə
qurmuş, sayılıb-seçilən ailə sahibi
olmuşdur. Onların Aslan bəy, Məhəmməd bəy
adlı oğulları, Həmidə adlı qızları
vardı. 1873-cü ildə indiki Ağcabədi
rayonunun Kəhrizli kəndində dünyaya göz açan Həmidə
xanım Əhməd bəy qızı ailə təhsili
almış, Azərbaycan və rus dillərini mükəmməl
öyrənmişdi.
Əhməd bəyin
qızı Həmidə xanım məşhur Azərbaycan
yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin həyat
yoldaşı idi. O, ölkəmizin ilk maarifçi xanımlarından biri
olmuşdur. Atası Əhməd bəy Cavanşir, Mirzə Cəlil
və M.Ə.Sabir haqqında xatirələr yazmış, Azərbaycan
yazıçılarının əsərlərini, o cümlədən
həyat yoldaşı Cəlil Məmmədquluzadənin bir
sıra hekayələrini ruscaya tərcümə etmişdir. Həmidə xanım ədəbiyyatçı-folklorşünas
kimi də fəaliyyət göstərmiş, Azərbaycan xalq
ədəbiyyatı nümunələrinin, tarixi şəxsiyyətlər
haqda rəvayətlərin toplanılması sahəsində
mühüm işlər görmüşdür.
Əhməd bəy Cavanşir 1903-cü
il yanvarın 9-da 75 yaşında
dünyasını dəyişmiş, öz vəsiyyətinə
görə doğulduğu Kəhrizli kənd qəbiristanlığında
doğmalarının yanında dəfn edilmişdir. Unudulmaz şair və tarixçi Əhməd bəy
Cavanşirin 190 illik yubileyi anadan olduğu qədim Qarabağ
torpağında, eləcə də respublikamızın
bütün bölgələrində ədəbi ictimaiyyət
tərəfindən qeyd edilir.
Rəhman SALMANLI
Azərbaycan.- 2018.- 6 may.- S.12.