Ana dili - milli varlığımızın ruhu

Ana dili hər bir xalqın misilsiz mənəvi sərvətidir. Ona görə də tarixən bu sərvətin qorunması bütün zamanlarda alimlərin, ictimai xadimlərin, yazıçıların - ümumən bütün ziyalıların diqqət mərkəzində olub. Ötən əsrin əvvəllərində Mirzə Cəlil yazırdı: "Hər millətin özünəməxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır”. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir... Ana dili ruhun qidasıdır. Hər kəs öz anasını və vətənini sevdiyi kimi ana dilini də sevməlidir.

Ana dili haqqında yüksək fikirlər dövrümüzün böyük şairlərindən Bəxtiyar Vahabzadənin bu misralarında çox gözəl şəkildə öz ifadəsini tapıb:

Dil açanda ilk dəfə "ana” söyləyirik biz,

"Ana dili” adlanır bizim ilk dərsliyimiz.

İlk mahnımız laylanı anamız öz südüylə,

İçirir ruhumuza bu dildə gilə-gilə.

Bu dil bizim ruhumuz, eşqimiz, canımızdır,

Bu dil bir-birimizə əhdi-peymanımızdır.

Dünyanın dil mənzərəsi

Dil və xalq məsələsi o qədər ayrılmaz, önəmli məsələdir ki, dilçilik tarixində o, dörd məktəbin (fəlsəfi dilçilik, fərdi psixologizm, "sözlər və şeylər” nəzəriyyəsi, etnolinqvistika) əsas tədqiqat obyekti olub. Bunlardan birincisinin - fəlsəfi dilçilik məktəbinin yaradıcısı olan Vilhelm Humbolt yazırdı: "Xalqın dili onun ruhudur və xalqın ruhu onun dilidir - bundan güclü eynilik təsəvvür etmək çətindir”.

Ana dili xalqın ictimai-siyasi varlığının, mənsub olduğu dövlətin müstəqilliyinin, siyasi mövcudluğunun göstəricisi olmaq etibarilə də çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Hazırda dünyanın 260 ölkəsində 7,5 milyarddan çox insan yaşayır. Onlar ünsiyyət vasitəsi kimi 7 minə yaxın dildən istifadə edirlər. 40 ən çox yayılmış dil dünya əhalisinin 2/3-ni əhatə edir. Dünyadakı dillərdən yalnız 95-i dövlət dili statusuna malikdir.

Bəzi dillər bir neçə dövlətin rəsmi dili kimi qəbul edilib. O cümlədən, ingilis dili 56, fransız dili 29, ərəb dili 24, ispan dili 20, portəgiz dili 8, alman dili 6, italyan və rus dilləri 4, holland və serb dilləri 3 ölkənin dövlət dili statusuna malikdir. Daha 12 dilin hər biri iki ölkədə rəsmi dil kimi işlədilir. Eyni zamanda, iki və daha artıq dövlət dili olan ölkələr də mövcuddur.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci maddəsinin I hissəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Bu dil dövlət dili kimi ölkənin siyasi, ictimai, iqtisadi, elmi və mədəni həyatının bütün sahələrində işlədilir. Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarında, dövlət qurumlarında, siyasi partiyalarda, qeyri-hökumət təşkilatlarında (ictimai birlik və fondlarda), həmkarlar təşkilatlarında, digər hüquqi şəxslərdə, onların nümayəndəliklərində və filiallarında, idarələrdə dövlət dilinin tətbiqi ilə bağlı fəaliyyət "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” qanuna uyğun olaraq həyata keçirilir, o cümlədən kargüzarlıq işləri də dövlət dilində aparılır.

Tarixi fədakarlıq

Ana dilimizin dövlət dili statusu qazanmasında 1978-ci il Konstitusiyasına bu barədə maddənin salınmasının çox böyük əhəmiyyəti oldu. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin hələ sovet Azərbaycanına rəhbərliyi dövründə etdiyi bu böyük fədakarlığın milli dövlətçiliyimizin, xalqımızın milli varlığının bu günü və gələcəyi baxımından nə qədər mühüm olması indi daha aydın görünür.

O illərdə əyalətlərdən olan gənclərimizin ali və orta ixtisas məktəblərinə qəbulunda tətbiq edilən güzəştlər, Bakıda və ölkəmizin mərkəzi regionlarında böyük sənaye zonalarının yaradılması, yüzlərlə yaşayış binalarının tikilməsi və bu zonalarda, əsasən, regionlardan gəlmiş ana dili daşıyıcılarının, milli ruhlu gənc ailələrin məskunlaşdırılması da Heydər Əliyevin bir tərəfdən ölkə iqtisadiyyatının inkişafına, digər tərəfdən, Azərbaycan dilinə qarşı təhdidlərin aradan qaldırılmasına yönəlmiş uzaqgörən fəaliyyəti idi.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinə rəhbərliyi dövründə də ulu öndər milli dil məsələsinə xüsusi həssaslıqla yanaşırdı. 1995-ci ildə qəbul olunmuş müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin bu torpaqları özünə tarixi vətən bilən hər kəsin milli birlik fenomeni kimi təsbit olunması ilə bu istiqamətdə tarixi bir addım atıldı. 2001-ci ilin iyununda "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərmanın imzalanması, 2001-ci il avqust ayının 1-dən qəti olaraq latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin təmin olunması, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dil Komissiyasının təşkili, 1 avqustun Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü elan edilməsi, 2002-ci ilin sentyabrında "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” qanunun qüvvəyə minməsi ümummilli liderin müstəqillik dövründə ana dilimizin inkişafı ilə bağlı mühüm tarixi qərarlarıdır.

Ulu öndərin ana dilimizin qarşısında bütün bunlar qədər əhəmiyyətli olan daha bir tarixi xidməti isə bu dili dünyanın ən yüksək tribunalarına daşıması idi. Yüksək natiqlik məharəti ilə bu dilin zənginliyini, hüdudsuz ifadə imkanlarını həmin tribunalardan bütün dünyaya sərgiləməsi idi. Əsrlər boyu obyektiv səbəblərdən kargüzarlıq sistemindən, diplomatik fəaliyyətdən, hərbi sahədən, müəyyən qədər elmi fəaliyyətdən, qanunvericilik sənədlərindən xeyli kənarda saxlanmış Azərbaycan dilini bütün parametrlər üzrə, sözün əsl mənasında, dövlət dilinə çevirməsi idi.

Ana dilimizin hamisi

Bu gün Heydər Əliyevin milli dövlətçilik irsini hər bir sahə üzrə uğurla davam etdirərək Azərbaycanı öz tarixinin ən qüdrətli mərhələsinə çatdıran cənab İlham Əliyev ulu öndərin milli dil əmanətinə də sadiqdir. Azərbaycan Prezidentinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında”, 14 yanvar 2004-cü il tarixli "Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının nəşri haqqında”, eləcə də 30 dekabr 2007-ci il tarixli "Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin Azərbaycan dilində nəşri nəzərdə tutulan əsərlərinin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında” sərəncamları, ayrı-ayrı toplantılarda dilimizin inkişafı ilə bağlı irəli sürdüyü tezislər müasir dövrdə milli dilimizin inkişafına təkan verən tarixi addımlardır.

Son illərdə ölkə rəhbərliyinin dilimizin qorunması və inkişafı istiqamətində həyata keçirdiyi tədbirlər daha da artıb. Bu da səbəbsiz deyil. Sürətli qloballaşma prosesləri xalqlara, dövlətlərə böyük imkanlar açdığı qədər böyük problemlər də yaradır. Bu problemlər, əsasən, milli-mənəvi dəyərlərin və bu dəyərlərin ən mühümü olan dilin qloballaşma seli qarşısında qorunması ilə bağlıdır. İndiki dövrdə qloballaşma bu dəyərlər ətrafındakı mühafizə sərhədini ortadan götürüb. Bu sərhədlərin varlığı xalqın özünəməxsus dəyərlərinin mühafizəsini, o cümlədən dilin qorunmasını kifayət qədər asanlaşdırır. Bu zaman cəmiyyət özü xarici mühitdən nələri götürmək, nələrdən imtina etməkdən ötrü vasitələrə, geniş seçim imkanlarına, ən əsası isə çox böyük zaman kəsiyinə malik olur. Qloballaşma mühitində isə bunların heç biri yoxdur. Nəzərə alaq ki, bu gün dünyada əsas aparıcı dilə çevrilən ingilis dilinin arxasında ABŞ, Böyük Britaniya kimi aparıcı ölkələrin güclü iqtisadiyyatı, böyük ənənələrə malik qlobal media resursları, zəngin elmi-texnoloji məlumat bazası durur. Ona görə də ingilis dili milli dillərin istifadə məkanına daxil olaraq onları tədricən sıxışdırır.

Təkcə bir faktı diqqətə çatdıraq: hazırda mövcud internet resurslarının və bu resurslarda olan informasiyaların təxminən 53 faizi ingilis dilinin payına düşür. Qalan 47 faiz isə əsasən, rus, alman, yapon, ispan, fransız, çin, portuqal və italyan dilləri kimi aparıcı dillər arasında bölünüb. Bu rəqəmlər milli dillərin gələcək taleyi barədə düşünməkdən ötrü çox ciddi xəbərdarlıqdır. UNESCO ekspertlərinin proqnozlarına görə, XXI əsrin sonuna qədər dünyadakı dillərin 50 faizindən 90 faizinə qədəri tamamilə məhv olub yoxa çıxa bilər.

Ona görə də bu vəziyyət indi təkcə sayca az xalqların nümayəndələrini narahat etmir. Yüz milyonlarla adamın danışdığı alman, fransız, ispan, rus və s. dillərin təmsilçiləri də öz dillərinin gələcəyi qayğısına qalmağa çalışırlar. Azərbaycan dövləti də bu məsələni xüsusi diqqətdə saxlayır. Prezident İlham Əliyevin bu istiqamətdə atdığı addımlar onun strateq kimi ana dilimizin gələcəyinə aydın baxışlarından, milli dövlətçiliyimiz üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan dilimizi qorumaq və inkişaf etdirmək əzmindən irəli gəlir. Dövlət rəhbərimiz belə bir şəraitdə ana dilimizin qüdrətli hamisidir.

Yeni vəzifələr qarşısında

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” 2012-ci il 23 may tarixli 2236 nömrəli sərəncamında, 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nda bu istiqamətdə bir sıra konkret vəzifələr irəli sürülüb.

17 iyul 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti "Azərbaycan dilinin elektron məkanda daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında” Sərəncam imzalayıb.

Düşünürəm ki, sərəncam "Əcnəbilər üçün Azərbaycan dilinin elektron platforması”nın yaradılmasını nəzərdə tutur. Belə bir platforma Azərbaycan dilinin elektron məkanda daha geniş istifadəsini, bu dillə maraqlanan şəxslər üçün əlçatanlığını təmin edəcək, hər bir insan tərəfindən dilimizin öyrənilməsini asanlaşdıracaq. Əcnəbilərin, o cümlədən, ölkəmizdə təhsil alan xarici tələbələrin Azərbaycan cəmiyyətinə inteqrasiyasına kömək göstərəcək. Dillərin bu gün elektron məkanda, internet istifadəçiləri arasında nə qədər böyük rol oynadığını nəzərə alsaq, bu sərəncamın da zəruri əhəmiyyəti var.

1 noyabr 2018-ci ildə isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti "Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Fərman imzalamışdır. Fərmanda "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzi” publik hüquqi şəxsin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Mərkəz dövlət dilinin tətbiqinin vəziyyətini nəzarətdə saxlayacaq, kütləvi informasiya vasitələrində, internet resurslarında və reklam daşıyıcılarında ədəbi dil normalarının qorunmasını təmin edəcəkdir.

Bu da dilimizin qorunması və inkişafı ilə bağlı dövlət rəhbərimizin həyata keçirdiyi siyasətin ardıcıllığını, məqsədyönlülüyünü, bu istiqamətdə yerinə yetirilən tədbirlərin mahiyyət etibarilə bir-birini tamamladığını göstərir. Yada salaq ki, ötən ilin oktyabrında ictimaiyyət nümayəndələrinin, o cümlədən, kütləvi informasiya vasitələri rəhbərlərinin iştirakı ilə "Azərbaycan ədəbi dilinin qorunmasında və inkişafında KİV-in rolu” mövzusunda maraqlı konfrans keçirilmişdi. Konfransın xüsusi əhəmiyyətli cəhəti ondan ibarət idi ki, o, birbaşa Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə keçirilirdi və dövlət rəhbəri bu məsələ ilə bağlı siyasi iradəsini əks etdirirdi.

"Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” fərman bir daha göstərdi ki, dövlət rəhbəri ana dilimizin qorunması və inkişafı ilə bağlı konkret fəaliyyət strategiyasına malikdir. Bu strategiya bütün istiqamətlər, ictimai müzakirələrdən irəli gələn ən mühüm faydalı təkliflər nəzərə alınmaqla mərhələ-mərhələ həyata keçirilir.

Örnək

Ana dilinə münasibət dövlət tərəfindən irəli sürülən norma və tələblərlə yanaşı, eyni zamanda, fərdi vətəndaşlıq məsuliyyəti tələb edir. Ana dilimizdə milyonlarla fərd danışıb yazır. Bu insanların dildən hansı şəkildə faydalandıqlarını, ona necə münasibət göstərdiklərini tam nəzarətdə saxlamaq praktik baxımdan xeyli çətin olsa da, Monitorinq Mərkəzinin yaradılması kimi təşəbbüslər problemin həllinə böyük kömək göstərə bilər. Bu addım, ilk növbədə dövlətimizin ali şəxsinin - Azərbaycan Respublikası Prezidentinin bütün təbəqələrdən olan vətəndaşlarımıza, - ziyalılarımıza, kütləvi informasiya vasitələrimizə dilimizə münasibətlə bağlı bir məsuliyyət çağırışıdır. Özü bir neçə xarici dildə səlis danışan, eyni zamanda, ana dilində də yüksək natiqlik məharəti ilə onun zəngin ifadə imkanlarını nümayiş etdirən, dövlətçilik statusunu ucalara yüksəldərək daha da möhkəmləndirən cənab İlham Əliyevin göstərdiyi nümunə təqdirəlayiqdir. Hər bir vətəndaş fərd olaraq özünün, çevrəsindəki insanların ana dilinin imkanlarından hansı şəkildə faydalandıqlarının fərqinə varıb dilimizin korlandığı hallarla rastlaşdığı zaman, ən azı, bu nümunəni xatırlada bilər. İctimai qınağın gücü ilə bu halın aradan qalxmasına xeyli dərəcədə nail olmaq mümkündür.

Digər tərəfdən, kütləvi informasiya vasitələrində, internet resurslarında və reklam daşıyıcılarında ədəbi dil normalarının qorunması ilə bağlı inzibati mexanizmin işə düşməsi Azərbaycan dilinin qorunması və inkişafı ilə bağlı problemlərin əhəmiyyətli hissəsinin həlli üçün real şərait yaradır. Çünki ölkəmizdəki dil situasiyasını müşahidə edərkən, ana dilimizin gələcəyini təhdid edən əsas mənfi halların məhz bu sferalarda - KİV-də, internet resurslarında və reklam daşıyıcılarında baş verdiyini görürük. Bu mənbələr digər cəmiyyət üzvlərinin də dil mədəniyyətinə ciddi təsir göstərir. Gənc nəslin ana dilinə yiyələnməsində və dilimizə bir dəyər kimi münasibətin formalaşmasında müstəsna rol oynayır.

Əfsuslar olsun ki, bu sahələrdə Azərbaycan dilinin norma və qaydalarının pozulması hallarına rəvac verənlər bununla milli-mənəvi dəyərlərimiz qarşısında nə qədər böyük məsuliyyətsizlik etdiklərinin fərqində deyillər. Mərkəzi şəhərlərimizdə, xüsusilə də paytaxtdakı reklam lövhələrində, əmtəə nişanlarında, radio, televiziya, qəzet və internet portallarının dilində ana dilimizin mövqeyinin məhdudlaşdırılması hallarına tez-tez rast gəlirik. Xüsusilə yeni yaranan şirkət və müəssisələrin adlarında dövlət dilinə etinasız münasibət hiss olunur. Sahibkarlıq subyektləri öz şirkətlərinə, xidmət və məhsullarına əcnəbi dillərdə ad axtarmaqdan ötrü, bir-biri ilə sanki yarışa çıxıblar. Bu adların çoxu bütünlüklə ingilis dilində, ingilis transliterasiyası və orfoqrafiyasında yazılır. Bir çox jurnal və qəzetlərin adlarında da vəziyyət eynidir. Özü də əcnəbi adlarla adlandırılmış media orqanlarının dili, əsasən, Azərbaycan dili olduğundan belə adlanmaların məntiqini anlamaq çətindir.

Hər gün işə gəlib-gedərkən şəhərdə hərəkət edərkən, yolum xeyli sayda özəl qurumların, mağaza, restoran və digər iaşə obyektlərinin yanından keçir. Onların bir hissəsinin qarşısından asılan lövhələrdə Azərbaycan dilinin heç kiçicik işartısına da rast gəlmək olmur. Bütün bu özəl fəaliyyət subyektlərinin sahibləri özümüz deyilikmi? Azərbaycan dilində danışan, ana laylasını bu dildə eşidən, dünyanı ilk dəfə ana dilimizdə qavrayan biz deyilikmi?

Dil məsuliyyətdir

Əlbəttə, bu məsələyə birmənalı yanaşmağın da tərəfdarı deyiləm. Bütün dünyada tanınmış elə əmtəə nişanları var ki, onların yazılışını dövlət dilinin tələblərinə uyğunlaşdırmaq düzgün olmazdı. Məsələn, Coca-cola, Bosh, Mercedes-Benz, Mc Donalds və s. kimi marka adlarını buna nümunə göstərə bilərik. Bütün dünya onların yazılışını bu cür qəbul edib. Bu sözlər milli dillərə tərcümə və transliterasiya edilmir. Azərbaycan dilinin əlifbası latın qrafikalı olduğundan onların ingilis və başqa Avropa dillərindəki yazılışı ilə dilimizdəki yazılışı arasında böyük bir fərq yoxdur. Burada ana dilimiz üçün qorxulu nəsə görmürük. Necə ki, ruslar, çexlər, italyanlar, macarlar və başqa millətlərin nümayəndələri də öz şəhərlərində belə əmtəə nişanlarını görəndə burada təhlükəli hal axtarmırlar. Xoşagəlməz vəziyyət yerli bazar üçün çalışan iş adamlarımızın bu əmtəə nişanlarını bayağı şəkildə təqlid edərək paytaxtımızın küçələrini anlaşılmaz dildə reklam lövhələri ilə doldurmalarıdır.

Televiziya və radio efirində də dilimizin gözəlliyinə xələl gətirən məqamlara təsadüf edilir. Aparıcılar bəzi sözlərin tələffüzündə fonetik səhvlərə yol verirlər. Efirdə nitq mədəniyyəti ilə bağlı gözə çarpan əsas nöqsanlardan biri dilimizin orfoepik normalarının dil faktı səviyyəsinə çatmaması ilə bağlıdır. Efirə qonaq qismində dəvət edilmiş bəzi ziyalıların, tanınmış ictimaiyyət nümayəndələrinin hər birinin səslərin tələffüzü üçün, sanki öz normalarının olduğunu görürük. Onlar təmiz, tam ədəbi dildə danışmaqdan, elə bil çəkinirlər. Ehtiyat edirlər ki, birdən danışıqları süni görünər. Odur ki, bəzən hətta dialekt dilində danışmağa meyl göstərirlər. Halbuki dövlət dilində buna əsla yol vermək olmaz.

Azərbaycan dilinin daxili imkanlarından lazımi qədər istifadə olunmaması, yad ünsürlərin yerli-yersiz dilimizə gətirilməsi və bunun efir dilindən cəmiyyətə təqdim olunaraq ümumişləklik qazanması da başqa bir problemdir. Bir çox aparıcılarımız yeni öyrəndikləri hər hansı xarici sözü, termini, ifadəni dərhal dinləyici və tamaşaçılara çatdırmağa, auditoriya ilə qondarma dillə danışmağa daha çox meyil göstərirlər.

Dildə zənginləşmə prosesi daim getməlidir. Buna kimsənin etirazı yoxdur. Dünyanın bütün dilləri başqa xalqlardan, mədəniyyətlərdən yeni sözlər götürür. Cəmiyyətin gündəlik həyatına daxil olan kompüter, mobil telefon, planşet və s. bu kimi məfhumlarla birgə, o məfhumları adlandıran söz və ifadələrin də dilimizə daxil olması bütün hallarda baş verəcək. Dildəki bütün yeni sözlərin süni qarşılıqlarının yaradılması purizm meyli kimi dilçilikdə də bir o qədər yaxşı qiymətləndirilmir. Bununla belə, elə yeni sözlər var ki, öz dilimizdə onların çox uğurlu qarşılıqlarını asanlıqla tapıb istifadə etmək olar. Dialekt leksikası, artıq muzey eksponatına çevrilmiş bir çox əşyaları adlandıran arxaik sözlərin zəngin fondu bundan ötrü böyük bir xəzinədir. Amma ortaya sual çıxır: televiziya və radio kanalları bu xəzinədən lazımınca bəhrələnə bilirmi?! Əfsus ki, yox. Obyektivlik hissi bu sualın ədəbiyyat adamlarımıza, şairlərimizə, yazıçılarımıza da aid olunmasını diktə edir.

Amma bu gün bütün dünyada televiziya və radionun auditoriyası ədəbiyyatın, publisistikanın auditoriyasını qat-qat üstələdiyindən qoyulmuş sualın əsas məsuliyyət yükü də efir dilinin üzərinə düşür. Üstəlik, nəzərə almalıyıq ki, indi müasir ədəbiyyat təmsilçilərimizin də kütlələrlə əsas ünsiyyət vasitəsi, məhdud tirajla nəşr edilmiş kitablardan daha çox, məhz televiziya, radio efiri, internet, sosial şəbəkələrdir.

Bu gün bütün dünyada televiziya, radio xalqın öz ana dilində səlis danışa bilməsinə görə məsuliyyət daşıyır. Onlar bu məsuliyyətin fərqində olmalıdırlar. Efirdə dilimizin ədəbi normalarının pozulmasına əsla yol verilməməlidir.

Yolverilməz sərbəstlik

Bütün bunlar hazırda Azərbaycanda böyük populyarlıq qazanaraq ənənəvi qəzet və jurnalları xeyli üstələyən internet portallarının dilinə də aiddir. Ədəbi dilimizin mətbuat üslubunu hazırda, əsasən, bu portallar müəyyənləşdirir. Elə isə onların dil, üslub xüsusiyyətlərinə diqqət edək və görək, onlar dillə bağlı missiyalarını hansı şəkildə yerinə yetirirlər?! Təəssüf ki, bu sahədə də vəziyyət xoşagəlməz məqamlardan təcrid edilməyib. İstər leksik və qrammatik, istərsə də qrafik və orfoqrafik sahədə özünü göstərən meyillər bu resurslarda, demək olar ki, dilin bütün səviyyələri üzrə tam bir problemlər sistemi yaradıb.

Yad ünsürlərin yerli-yersiz dilimizə gətirilməsi yazılı mətbuatın dilində də baş alıb gedir. Məsələn, illərdən bəridir ki, dilimizdə oturuşmuş dükan əvəzinə - market, seçim əvəzinə - kastinq, yoxlama əvəzinə - monitorinq, təbliğat əvəzinə - piar, marka əvəzinə - brend, qapıçı əvəzinə - qolkiper, hakim əvəzinə - referi, birgə əvəzinə - bahəm sözlərini işlətməyə zəruri ehtiyac varmı?

Müasir dünyanın reallıqlarına uyğun olaraq, dilimizə təzə keçən alınma sözlərin çoxu ingilis mənşəlidir. Ancaq son vaxtlar yazılı mətbuatda dil qanunlarına sığmayan bir hal da müşahidə olunur. İngilis mənşəli nəinki yeni, hətta köhnə sözləri də ingilis transkripsiyası ilə yazmağa başlayıblar (şifahi nitqdə isə buna müvafiq olaraq, həmin sözləri ingilis, daha dəqiqi, amerikan ləhcəsi ilə tələffüz edirlər). İngilis dilini bilməyən, onun hərf birləşmələrindən xəbərsiz olan azərbaycanlı oxucu bu mətnlərin qarşısında çaş-baş qalır. Bu hal ən çox xüsusi isimlərin yazılışına aiddir. Məsələn: "Bakıya uzaq məsafəyə uça bilən "Boeing” təyyarəsi gətirildi”, "New York Times” qəzeti bu çıxışa sərt reaksiya verdi”, "ABŞ-ın ilk prezidenti Corc Washingtonun abidəsi önünə əklil qoyuldu”.

Əvvəldən dilimizdə işlənən söz və terminlərin yazılışında yolverilməz bir sərbəstlik özünü göstərir. Məsələn, bəzən görürsən ki, "kəmfürsət” əvəzinə yazırlar - "fürsətkeş”, "məxfilik” əvəzinə - "gizlinc”, "maraqlı” əvəzinə - "ilginc”, "bildirmək” əvəzinə - "bəlli etmək”, "hörmət etmək” əvəzinə - "təqdir etmək”, "təyin etmək” əvəzinə - "bəlirləmək” və s.

"Özünü öldürmək” - "intihar etmək” sinonim cərgəsindən də müəyyən hallarda düzgün istifadə edilmir. Daha doğrusu, alınma sözün mənası təhrif olunur. Görürsən, yazırlar: "özünü intihar etmişdir”. Bu ifadədə "özünü” kəlməsini işlətmək yanlışlıqdır.

Yanlış anlaşılan və yanlış da işlənən sözlərdən biri də məxsus sözüdür. Məsələn, bəzən belə yazılır: "Bir vaxtlar o, Balaxanı kəndi yaxınlığında Nobel qardaşlarına məxsus neft mədənlərində işləyirdi”. Yaxud: "Bu misralar görkəmli alman şairi Folker fon Terniyə məxsusdur”. Bu və digər belə saysız cümlələrdəki "məxsus” sözü "mənsub” və "aid” mənalarında işlənib. Əslində, həmin sözləri "məxsus” sözü olmadan işlətmək daha düz olardı. Məsələn, belə: "Bir vaxtlar o, Nobel qardaşlarının neft mədənlərində işləyirdi”. Və ya "bu misralar Folker fon Terninindir”.

KİV-in dilində orfoqrafik səhvlər də artıq adi bir hala çevrilmişdir. Bəzi sözlərin yazılışında çoxvariantlılığa yol verilir: deklorasiya (əslində isə deklarasiya), lotoreya (əslində lotereya), səlist (əslində səlis), töhvə (əslində töfhə) və s. Tarixlərdə şəkilçilərin istifadəsində də qüsurlar nəzərə çarpır. "1990-ıncı il fevralın 5-indən 9-una kimi...”, "30-uncu illərin” və s. Halbuki hər bir halda defis işarəsi mənsubiyyət şəkilçisini ifadə etdiyinə görə həmin sözlər belə yazılmalıdır: "27-də”, "13-də”, "1990-cı”, "5-dən 9-na”, "30-cu” və s.

Bütün bunlar Azərbaycan Prezidentinin qarşıya qoyduğu vəzifələrin icrası çərçivəsində dilimizin üslubiyyatı, normativ qrammatikası, orfoqrafiya və orfoepiya qaydaları, terminologiya məsələləri, çeşidli sorğu kitabları hazırlamaq kimi tətbiqi işlərə də bir daha yenidən baxmağı tələb edir.

Görkəmli pedaqoq Konstantin Uşinskinin bu kəlamı çoxumuza uşaqlıqdan tanışdır: "Bir millətin, xalqın varını, dövlətini əlindən alsan, o millət ölməz, yaşayar. Ancaq ana dilini əlindən alsan, həmin millət məhv olar, ondan əsər-əlamət qalmaz”. Böyük mütəfəkkirimiz Həsən bəy Zərdabi də ana dilini xalqın varlığı, yaşaması və tərəqqisi üçün qüdrətli vasitə, müstəsna təsir gücünə malik amil sayaraq deyirdi: "Bir millətin ki, dili batdı, onda o millətin özü də batar. Çünki bir millətin varlığına, isbati-vücud etməsinə səbəb onun dilidir”.

Dilimizi yaşatmaq milli ruhumuzu yaşatmaqdır. Ana dilimizi zamanın yellərindən qoruyaraq gələcəyə daha da inkişaf etmiş şəkildə çatdırsaq, özümüz də, gələcək nəsillərimiz də onun mənəvi işığında əbədi var olacaq.

Nurlana ƏLİYEVA,

Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, professor

Azərbaycan.- 2018.- 20 noyabr.- S.1; 11.